نگاهی گذرا به گوتیک در ادبیات داستانی (ژان باتیست بارونیه)

درست است که از گونه‎ی گوتیک به دلیل ویژگی‎هایش که به شکلی عمیق ریشه در فرهنگ و معماری دیگر کشورها دارد،  رد و نشان چندانی در ادبیات ایران نمی‎توان دید؛ اما چه بسیار شاهکارهایی جهانی که در محدوده‎ی اینگونه، و یا با بده بستان با آن نوشته شده‎اند و شناخت گوتیک به شناخت و درک بهتری از این شاهکارها می‎انجامد. از قضا  تا چندی پیش در کشور ما منبعی مستقل برای کسب شناخت کافی از این  نوع وجود نداشت، اما خوشبختانه اخیرا  کتابی که اختصاصا به گوتیک می‎پردازد، توسط نشر افراز (به همین نام«گوتیک») منتشر شده که علاقمندان می‎توانند از آن بهره بسیار ببرند.

مقاله زیر هم نگاهی گذرا دارد به گوتیک، خاصه در عرصه ادبیات که  از فصل نامه سمرقند شماره 13 با ترجمه‎ی شعله رجایی، انتخاب شده است.

***

رمان‏های گوتیک اضطرابهای درونی را نشان می‏دهند.  این اضطراب‏های مبتذل و پیش پاافتاده ناشی از موجودات شیطانی، دیو و غول نیست بلکه اضطراب‏ های تکان‏دهنده، متأثر از تصور صحنه‏ای آشفته و هیجان‏انگیز است.

قصر دوترانت( Le chateau de otrante )در تاریخ ادبیات غرب نقش‏ بسیار مهمی ایفا کرده است. این اثر دقیقا اولین رمان گوتیک و اعجاب‏انگیزتر آنکه آرک وال‏پل نویسنده‎ی این رمان در سال 1764 این اثر را به منظور سرگرمی، تخطئه و دست انداختن اطرافیانش با 500 نسخه منتشر کرد. این نوشته در محل اقامت او در کناره‏های‏ استرابری هیل منتشر شد.

این رمان متأثر از داستانهای ایتالیایی است منسوب به کاهنی که در کلیسای شهر می‎زیسته و اظهار می‏دارد که نسخه‎ی اصلی،  خصوصیت نوشته‏های گوتیک را دارد که در کتابخانه‎ی خانواده‏ای‏ کاتولیک در شمال امریکا نگهداری می‏شود.

مطالب نوشته شده در مورد قصر بیشتر از پیش ما را مطمئن می‏کند که نوشته‏ای دور از حقیقت است و تمام کسانی که این داستان را خوانده‏اند متحیر و مشوش شده‏اند.

توماس‏گری، شاعر، در نامه‏ای خطاب به وال‏پل می‏گوید که قصر دو ترانت چنان وحشتی در من برمی‏انگیزد که نه تنها خود بلکه متعلقین من هم شهادت خوابیدن در آن را ندارد. مطالب‏ نوشته شده بسیار دور از ذهن است.

ویلیام واربورتن، کشیش و متخصص در معماری قرون وسطی از تصورات زیبا و استعداد قابل توجه او سخن می‏گوید. او می‏گوید نویسنده‎ی این کتاب با ایجاد ترس و وحشت و ترحم‏ احساسها را از معایب اخلاقی منزه می‏کند. در قرن معرفت، فروغ دانش، مشاهدات عقلی و منطقی و مراجعه به صحّت دائرة المعارف‏ها، وحشتی بزرگ و درعین‏حال بسیار نو هویدا می‏شود. ما در عین حال جای پای اضطراب و تزکیه را می‏بینیم. اما این اضطراب مانند اضطراب‏های مبتذل و پیش پا افتاده و تصنعی داستانهای مشرق زمین نیست. نمونه‎ی آن قالیچه‏ پرنده‎ی علاء الدین و چراغ جادو و وردخوانی است. اینها به هیچ وجه حیوان افسانه‏ای،  هیولاهای خیالی و موجودات شیطانی نیستند. این اضطرابها ناشی از اعتقادات مذهبی و آداب و رسوم مسیحی هم نیستند.

تزیینات و محیط خانوادگی قصر توصیف شده توسط وال پل بیشتر از پیش ما را دچار اضطراب می‏کند تا بازیگرهای آن مثل مانفرد-که نماد شخص غالب-و یا هیپولیت که‏ سمبول نجابت است.

آلیس. ام. کین در مطالعه‏ای که روی رمان سیاه (1967)( Le Romanterrifiant ou Roman noir ) کرده است این‏چنین می‏گوید: راهروهای کهنه و فرسوده، انسانهایی با جوشن و کلاه خود،  گذرگاه‏های پیچ‏درپیچ و گردش شبح‏ها همه خیال برانگیزند.

ساختمان‏های قدیمی گوتیک با برجها و خندق‏ها و پل‏های متحرک که پایین می‏آیند برای‏ عبور اسب سوارهای مجلل. همه اینها تشریفات قرون وسطی است. لباسهای زمان بربریت، خرافات، اسباب و وسائل و تدارکات قصر نمونه و سرمشق بسیاری از این نوع آثار شد که موضوع اصلی براساس‏ وحشت مافوق طبیعی است.  در زمانه‎ی ما می‏توان گوتیک را وحشتناک، سیاه، سرسام، خشمگین نام نهاد.

نمونه‏های این آثار بسیار زیادند، یکی از آنها کتابشناسی گوتیک( Gothic Bibliography )، که‏ توسط مونتاگ سامرز ( Montague Summers ) در سال 1940 در لندن منتشر شد، گواه این ادعا است. این کتاب با 620 صفحه، اشاره‏ای دارد به کتابهایی که بین سالهای 1824-1764 منتشر شد.

به شیوه‎ی مطمئن‏تری باید گفت که این کتاب شامل فهرستهای فتنه‏برانگیز و عصیان و شورش است.  به‏طور مثال با حرف(S) می‏توانیم با اسم مارکی دوساد( Marquis de Sade ) و نوشته‏هایش آشنا شویم.  طبیعتا در کنار نویسندگانی چون آن رادکلیف( Anne Radcliffe ) و متئولوئیس( Matthew G. Lewis ) نویسنده کتاب مشهور(1796) نویسندگان فراموش شده، تحقیر شده و یا ناشناس نیز بسیار فراوانند. بیشترین آنها نویسندگان انگلیسی و بریتانیایی هستند.

از دیدگاه موریس لوی رمان گوتیک،  رمانی انگلیسی است. هرچند بعضی از رقبا از کشورها و فرهنگ‏های دیگر نیز هستند.

از این نمونه می‏توان از آلمان ارنست هافمن با کتاب اکسیرهای شیطان(1816)که الهام گرفته‏ از کتاب نوشته‎ی لوئیس است را نام برد. این کتاب انسان را در اضطراب، ترس و وحشت فرو می‏برد. فضایی وحشتناک، وهمی و خیالی و غیرمذهبی ایجاد می‏کند، نمونه‏ای مشابه در لهستان که در سال 1815 یافت شد. داستانی با قسمتهایی بی‏ارتباط که سراسر دلواپسی و اضطراب است.

رمان گوتیک به زبان انگلیسی است که در سال 1968 توسط موریس لوی نوشته شده است.  این داستان اشاره‏ای دارد به وحشت گوتیک که قصرها و صومعه‏ها را فراگرفته. اما سرنوشت‏ ملی آنها زوال و ویرانی است.

او اظهار می‏دارد اضطراب ناشی از این قصه‏هاگویی طعم خاک می‏دهد یعنی همان طعم دل‏‎زدگی. لوی می‏گوید رمان گوتیک انگلیسی مانند خوابی می‏ماند که انسان با مشاهده‎ی ویرانی‏های گذشته ناگهان از آن برمی‏خیزد.

رویای سنگینی که انسان را به قهقرا سوق می‏دهد. می‏دانیم که نویسندگان سورئالیستی مانند آندره برتون و پل الوار تا چه اندازه حساس بوده‏اند و تا چه اندازه از این علائم و آثار تقدیر کرده‏اند.  در خاتمه باید بگویم که رمان گوتیک بر پایه و اساس اضطراب و دلواپسی پی‏ریزی شده.

اضطرابات، ناشی از خیالات واهی و شیوه‏های پر شور افسانه‏ای است و دیر زمانی است که‏ تمام کتابهای غیرقابل رؤیت الهام گرفته از قصر که پل الوار نمونه بارز آن است به نابودی و عدم موفقیت ادبیات منتهی می‏شوند.

انتشار در مد و مه:22 اردی بهشت1390