جنگ در ادبیات

از آغاز تاریخ،  جنگ موضوع مهمی برای ادبیات بوده است،  و آثاری رزمی چون ایلیاد اثر همر (که از محاصره‎ی افسانه‏ای تروا به وسیله‎ی یونانیان سخن به میان می‏ آورد)  و سرود رولان‏1(که مرگ رولان و تمام‏ قهرمانان را در رونسوال و انتقام شارلمانی را به تصویر می‏کشد)  و اورشلیم از بند رسته اثری رزمی از تاسو2به رشته تحریر درآمده ‏اند. با این همه، در عصر جدید، جنگ با افزایش سپاهیان و سلاحهای مخرب‏ و مخوف خود خصیصه‎ی صرفا ماجراجویانه و دلیرانه‏ اش را از کف داده‏ است، و دیگر از جنگ انفرادی و یا تن‏به‏تن در ادبیات سخنی به میان‏ نمی‏آید.

نویسندگان تقریبا در اواسط قرن نوزدهم اثر نابودگرانه‎ی جنگ را بر آدمی به تصویر کشیدند. استیفن کرین در نشان سرخ دلیری نخستین‏ نویسنده‏‎ای بود که جنگ را واقع‏گرایانه به تصویر کشید. پیش از او،  تولستوی با جنگ و صلح و امیل زولا و موپاسان با مطالعات افسانه‏ای‏ خود از جنگ فرانکو-پروسی سخن به میان آورده‎اند.

جنگ جهانی اول(1914-1918) ، مخرب‏ترین جنگ در تاریخ،  آشفتگیها و بی‏نظمی های بزرگ اجتماعی و روانی پدید آورد، و شاخه‎ی جدیدی از ادبیات زاده شد، و تصویری از وحشتها و جانورخوییها و بی‏رحمیهای ناشی از جنگ و در پی آن رنج های جسمانی و روانی‏ سربازان به دست آمد که این خود تقبیحی از روال جنگ و ستیز بود.

در میان آثاری از این دست که از جنگ جهانی اول الهام می‏گرفت،  بایداز لیلولی‏3، یک نمایشنامه و کلرامبو4یک اثر نیمه اتوبیوگرافی از رومن رولان؛ خانه اندوه از برنارد شاو؛ در زیر آتش و روشنایی از هانری‏ باربوس؛ یرمیا از استفان تسوایک؛ استحاله و هینکه‏مان‏6 از ارنست‏ تولر7نام برد.

مجموعه‎ی اشعار زیگفرید ساسون و ویلفرد اوئن و مردان در جنگ از آندریاس لاتسکو8؛ بزدل نمایشنامه‏ ای از ه. ر. لندرمان؛ ناشناس از سامرست موام؛ اتاق بزرگ از ادوارد استیلنی کامینگز9؛ اشراق یک مرد و سه سرباز اثر جان دوس پاپوس؛ قیمت افتخار چقدر است؟ نمایشنامه‏ای از لارنس استالینگز10 و ماکسول اندرسن؛ وداع با اسلحه و برای چه کسی زنگها به صدا درمی‏ آیند؟از همینگوی؛ پایان یک سفر نمایشنامه‏ ای از رابرت سدریک شریف‏11؛ ماجرای گروهبان گریشا از آرنولد تسوایک؛ در غرب خبری نیست از اریش ماریا رمارک؛ وصیتنامه‎ی جوان از ورا بریتین‏12همگی از جنگ سخن می‏گویند. این آثار در 1920 تا اوایل 1930 شهرت فراوانی داشتند و در نهضتهای اصلاح‏گرای عصر نقش مهمی ایفا کرده‏ اند.

آثاری در ادبیات که از جنگ داخلی اسپانیا(1939-1943)  و جنگ‏ جهانی دوم در سالهای اولیه (1939-1943)  چون برای چه کسی زنگها به صدا درمی آیند؟ و نمایشنامه‎ی دیگر شبی وجود نخواهد داشت از رابرت‏ شروود؛ ماه پنهان است از جان استاینبک؛ در تمام شب از ارسکینی‏ کالدول نشأت گرفتند، کم ‏وبیش از جنگ سخن به میان آورده‎اند، اما در کل کوششی در آنها به چشم نمی‏خورد که اثر روانی جنگ را بر قهرمانان‏ و یا شخصیتهای داستان بازگویند.

در غرب خبری نیست اثر اریش ماریا رمارک، نویسنده از جنگ و مصایب آن سخن به میان می‏آورد و وحشت و بیهودگی آن را به تصویر می‏کشد. قدرت رئالیستی این رمان در نفرت از جنگ نهفته است. سبک‏ ژورنالیستی آن، که به گونه حکایت بیان می‏شود، به اثر تحرک و گیرایی‏ می‏بخشد، گفتی رمارک خود کهنه سربازی بوده است که جهنمی از جنگ را به چشم دیده است. پل بومر ناقل آلمانی داستان می‏گوید:«ما آموخته‎ایم که یک تکمه درخشان مهمتر از چهار مجلد از کتابهای‏ شوپنهاور است. » عدم شیفتگی و نفرت از جنگ را پل بومر و همقطارانش مولر وراج، کیمریچ و یادنس و آلبرت کروپ همگی پیش از به امضا رسیدن متارکه‎ی جنگ در حرفهای خود بازمی‏گویند. داستان با حوادثی همراه با وحشت در زیر آتش و در سنگرها، در فضایی از بیم و امید پیش می‏رود که این خود کابوس جنگ را در برابر ما مجسم‏ می‏دارد. بارقه‎ی زندگی پس از پایان گرفتن جنگ و رؤیاهایی از دنیایی‏ بهتر، که سربازان پیوسته از آن یاد می‏کنند، با دورنمای یک عذاب‏ متوالی و کشتاری مداوم کاستی می‏گیرد. وقتی پل سرانجام پس ار خاتمه‎ی جنگ به زندگی ویران شده‎ی خود بازمی‏گردد، با مادر خود رودررو می‏گردد که سرطان دارد او را از پای درمی‏آورد. که این خود به‏گونه‏ای‏ نمادین سرباز را با یک زندگی شکنجه‏وار پیوند می‏دهد.

رمارک پس از شهرت چشمگیری که با انتشار این کتاب در 1929 به‏ دست آورد، نویسنده جوان، پس از آنکه روزنامه دست راستی آلمانی او را به مبارزه با رژیم متهم کرد، به سوییس رفت. اما به هنگام جنگ‏ جهانی دوم، به امریکا کوچید و در آنجا کتاب پرفروش خود طاق نصرت‏ را نوشت که در آن از سرنوشت پناهندگان هیتلری در پاریس سخن به‏ میان آورده است. سه سرباز از جان دوس پاسوس(1921) کتاب ستیزه‏جویانه و معروفی است که سخت از جنگ جهانی اول بر ضد آن سخن به میان‏ می‏آورد.

دان فیوزلی گروهبان ازخودراضی و جوانی است که بیهوده‏ می‏کوشد لیاقت و شایستگی از خود نشان دهد. کریستفیلد آرام و صلحجویانه‏ای است که در گیرودار جنگ یکی از سربازان دشمن را از پای درمی‏آورد. جان آندروز موسیقیدان حساسی است که می‏خواهد آهنگساز مشهوری بشود.

این رمان، به گونه‎ی نشان سرخ دلیری اثر استیفن کرین، افسانه‏ فریبندگی و افتخار در جنگ را باطل می‏کند و واقعیت جانورخویی و بی‏رحمی آن را برملا می‏دارد. قهرمان آن چون نشان سرخ دلیری که از ترس می‏گریزد و بعد مغرورانه به کازار بازمی‏گردد. اثر جنگ جهانی‏ برشخصیتهای سه‏گانه داستان قابل تأمل است؛ چرا که شخصیتی‏ متفاوت دارند:دن فیوزلی ایتالیایی امریکایی‏تبار پیرو آیین کلیسای‏ انگلیس است و طالب شهرت و مقام، کریستفیلد کشاورزی است از ایندیانا که از جنگ نفرت دارد و از وحشت ان هراسناک است و احساساتی طغیانی دارد و دوستش اندروز، فارغ التحصیل هاروارد،  درون‏گرا و بسیار حساس است که آرزو دارد آهنگساز بشود. او نیز از جنگ نفرت دارد، اما نمی‏تواند از هیجاناتش رهایی یابد. عاقبت‏ می‏گریزد و به پاریس می‏رود تا موسیقی بیاموزد، اما به خاطر نداشتن‏ گذرنامه بازداشت می‏شود و او را به گردان کار اجباری می‏فرستند.  اندروز از آنجا هم می‏گریزد و به سایر فراریان برمی‏خورد که کریستفیلد را در میانشان می‏بیند. اندروز مدتی با موفقیت خود را پنهان می‏کند و به‏ آهنگسازی می‏ پردازد و یک سمفونی تصنیف می‏کند. اما سرانجام بار دیگر بازداشتش می‏کنند و به حوخه‎ی آتش سپرده می‏شود.

در زیر آتش اثر هانری باربوس(1874-1935) رمان‏نویس‏ فرانسوی نخستین نویسنده‏ای است که جلا و افتخار را از جنگ منتزع‏ می‏کند. در نزد او جنگ در سنگرها قصه‏ای است قهرمانی در گل‏ولای، شپشها و مرگ شخصیتها نه پنداری درست دارند و نه خبط بصر، اما بر لزوم نابودی جنگ اصرار می ‏ورزند. بیشترشان جوهر جنگ‏ را در کشتن آلمانیها می‏دانند، اما دشمنان را چون خود مردمی می‏دانند که حق حیات دارند. در زیر آتش طرح مشخصی ندارد، صرفا یک رشته حوادثی را که به‏ جنگ مربوط می‏شود، به تصویر می‏کشد.

در این رمان تصویری رئالیستی و تقبیحی از جنگ ترسیم می‏گردد.  از تجربیات جوخه‏ ای از سربازان فرانسوی در جنگ سخن می‏گوید که‏ متحمل شکنجه‏ های جسمانی می‏شوند، از افسران خود نفرت دارند، با خودشان جنگ و نزاع می‏کنند و در فضایی از زشتیها، و حشت و حقارت‏ زندگی می‏کنند.

باربوس که این داستان را از یادداشتهای روزانه‎ی خود در سنگر پرداخته‏ است، احساساتش را به عنوان یک سرباز معمولی بازمی‏گوید، اما دوزخ‏ او واقعیت دارد، واقعیتی که غالبا بزرگتر از آن است که بتوان با ذهن و قلب یک شاعر بیانش کرد.

به عقیده‎ی باربوس، «جنگ نه‏تنها شرارت‏آمیز و جنایت و فاجعه‏ است، بلکه بزرگترین خطایی است که یک انسان می‏تواند بر ضد انسانی‏ دیگر مرتکب شود. »

خاطرات یک افسر پیاده ‏نظام از زیگفرید ساسون نویسنده انگلیسی‏ (متولد 1886) که یک رمان تاریخی است، سخن از این دارد که جنگ‏ چیزی کاملا اتفاقی شخصی و تا اندازه‏ای تهی از مفهوم و استراژدی‏ است. افسرانی که جورج شرستن افر پیاده‏نظام را می‏بینند، مردانی‏ هستند که تنها به رفتار خوب می‏اندیشند. در اغماض از خطرات جنگ و سنگر، رشته‏ای از شورش که ازنامه شرستن به سرهنگ نشأت‏ می‏گیرد، فراهم می‏آید؛ چرا که این‏ نامه از طولانی شدن جنگ خبر می‏دهد.

رمان زمانی برای عشق و زمانی برای مرگ اثر دیگری است از اریش‏ ماریا رمارک که در آن از ارنست گرابر یک سرباز جوان آلمانی نام می‏برد که در گنداب مرگ می‏جنگد. بعد وقتی به وطن خود بازمی‏گردد،  خانه‏اش را ویران می‏یابد. اما بار دیگر معنایی برای زندگی در خیال‏ می‏آورد. به دختر جوانی برمی‏خورد که او نیز طعم تلخ و گزنده جنگ را چشیده و بی‏خانمان گشته است. از این‏رو به او دل می‏بندد و در کنار هم‏  زندگی را به سر می‏ آورند. رمارک بار دیگر در این رمان از وحشت، مصایب و رنجهای ناشی از جنگ و همین‏طور بی‏هدفی آن سخن به میان آورده است.

بالاتر از همه از اریک نایت نویسنده‎ی انگلیسی-امریکایی(1897- 1943) که خود در یک سانحه هوایی جنگی کشته شد، نزاع میان یک‏ دختر و مردی را به تصویر می‏کشد. زن از شکار و بازی کریکت در انگلستان لذت می‏برد، اما مرد که کوچه‏ های کثیف، معادن و گرسنگیهای ناشی از فقر این کشور را می‏شناسد، از آن نفرت دارد. نویسنده در این اثر می‏کوشد که بگوید جنگ از نظر یک شخص‏ همان معنایی را دارد که یک سرباز تصور می‏کند.

وداع با اسلحه اثر ارنست همینگوی از فردریک هنری، یک راننده‏ آمبولانس امریکایی و کاترین بارکلی، پرستاری انگلیسی سخن به میان‏ می‏آورد که یکدیگر را دوست می‏دارند و ماجرای داستان در زمان جنگ‏ جهانی اول در ایتالیا رخ می‏دهد. کاترین طفلی در شکم می‏آورد. هنری‏ می‏گریزد و به کاترین ملحق می‏شود و با او به سوییس می‏روند. کاترین‏ به هنگام زایمان جان می‏سپارد. این اثر یکی از بهترین رمانهایی است که فاجعه و خرابی جنگ جهانی‏ اول را به تصویر کشیده است.

در برای چه کسی زنگها به صدا درمی‏آیند؟از همینگوی، رابرت‏ جوردن امریکایی در تیپ بین المللی به هواخواهی از وطن‏ پرستان‏ اسپانیایی می‏جنگد. او به اسپانیا و آزادی عشق می‏ورزد. طی چهار روز خود را آماده می‏کند تا پلی را که از لحاظ استراژدی اهمیت فراوانی دارد،  در نزدیک سگوویا منفجر کند.

و مأموریت جوردن با موفقیت انجام می‏گیرد، اما در آخر معلوم‏ می‏شود که هدف اصلی از دست نهاده‏ شده است. همینگوی در این اثر خود می‏خواهد بگوید آزادی تمام مردم جهان را با یکدیگر متحد می‏کند و به هم پیوند می‏دهد.

پانویس‏ها:

(1) .  SongofRoland

(2) .  Tasso

، شاعر ایتالیایی(1544-1595) .

(3) .  Liluli

(4) .  Clerambault

(5) .  Diewandlung

(6) .  Hinkemann

(7) .  Ernesttoller

، شاعر و نمایشنامه‏نویس آلمانی(1893-1939) .

(8) .  AndreasLatzko

، نویسنده(متولد1876) .

(9) .  E. E. Cummings

، شاعر امریکایی(متولد1894) .

(10) .  L. Stallings

، نویسنده، نمایشنامه‏نویس و روزنامه‏نگار امریکایی(متولد 1894) .

(11) .  R. C. Sherriff

، داستان‏پرداز و نمایشنامه‏نویس امریکایی(متولد 1896) .

(12) .  VeraBritain

ادبیات داستانی