داستان آدینه (47): «چاپ دوم» از بهرام صادقی

«هیچ لازم نبود که در را باز کنند: در خودش‎ باز بود، و همچنین هیچ لازم نیست که بگوییم‎ اول کدام یک به درون آمدند:

معلوم است- اول خانم‎ها و بعد آقایان.»

این یکی از بهترین شروع هایی ست که در یک داستان کوتاه فارسی خوانده ام. همانقدر ساده و تکان دهنده که از یک نبوغ مهیب در داستان نویسی بر می آید، غرض نه نقد است و نه تفسیر، فقط این که بهرام صادقی تنها نویسنده ایرانی است که به او عمیقا جسادت کرده و می کنم، تنها نویسنده ای که هم مرا با آثارش سر شوق می آورد و هم ناامید می کند، ناامید از اینکه در حضور بهرام صادقی، آن جوانی که در بیست چهار پنج سالگی بخش مهمی از بهترین داستانهای کوتاه فارسی را نوشته، حرف حساب ما چیست؟! (حمید رضا امیدی سرور)

***

بهرام صادقی

هیچ لازم نبود که در را باز کنند: در خودش‎ باز بود، و همچنین هیچ لازم نیست که بگوییم‎ اول کدام یک به درون آمدند:

معلوم است- اول خانم‎ها و بعد آقایان.

خانم “رؤیا” خانم، مادر و کدبانوی خانه و مشاور رییس خانواده، پیشاپیش همه می‎آمد و اگر اغراق نباشد به زحمت توانست داخل بشود؛ کاملا به زحمت، برای این‎که آن قدر چاق بود، آن قدر بی‎انصافانه چاق بود که تنها از درهای‎ گشاد و بزرگ-مثل در وزارتخانه‎ها و مؤسسات‎ بین‎المللی-می‎توانست آمد و شد کند.

پس از او، “درة التاج” دختر چهارده ساله‎ی خانواده که بیش از اندازه لاغر بود و به یکی دو ماه رژیم احتیاج داشت، با حجب و حیای ذاتی‎ به درون آمد و محترمانه راه داد که پدرش هم‎ وارد شود. . . رییس خانواده، آقای “جرائد” که نام‎ فامیلش یادگار اوایل دوران مشروطیت بود- همان دورانی که پدر و پسرعموهایش جانفشانی‎ کرده بودند-سیمایش از غرور درخشید و در دل‎ به شیوه‎ی تربیت سوئدی آفرین گفت که چنین‎ تنایج درخشانی داده بود (خانواده‎ای مظهر احترام‎ به اصول و مبادی تربیت بشری) و در عین حال‎ سرش را همراه با زن و دخترش به طرف‎ در برگرداند و مشتاقانه منتظر شد. از گوشه‎ی مقابل‎ مغازه سرهای دیگری هم به انتظار، به طرف در برگشته بود: سر کتاب فروش و شاگردانش. . . و بالاخره انتظار به پایان رسید:

آخرین فرد خانواده، پسر ده سال و نیمه‎ای‎ که همه بالاتفاق نامش را “ویکتور” گذاشته بودند با همان لباس معهودش؛ شورت و پیراهن سفید و پاپیون مشکی، در حای که دستش را به پشتش‎ گذاشته بود، با وقار و آرامی به درون مغازه قدم‎ گذاشت.

همه سرها به جای خود برگشت. رؤیا خانم‎ که از بوی کتاب‎ها و گرمای گیج‎کننده کمی‎ تهیج شده بود و دانه‎های عرق می‎خواست از صورتش بیرون بزند به سختی نفس می‎کشید. با آن که مثل همیشه عینک ذره‎بینی ضخیمش را (به تصویر صفحه مراجعه شود) بخشی از دست‎نویس داستان چاپ دوم

به چشم داشت و لب‎های کلفت و چین‎های‎ مختصر پیشانیش بی‎تغییر مانده بود، معلوم‎ نیست چرا حالت متفکر چهره‎اش دم به دم عظمت‎ و شکوه بیشتری به خود می‎گرفت. خانم رؤیا خانم ساعتش را نگاه کرد و رفت به طرف‎ شوهرش:

-آقای جرائد، بهتر نیست شروع کنیم؟

خانم رؤیا خانم، طبیعی است که صدای‎ کلفت مردانه‎ای داشت و این به علت چاقیش‎ نبود چون در آزمایش‎هایی که پیش از این از حنجره‎اش کرده بودند معلوم شده بود که قدرت‎ تارهای صوتی‎اش حتی از مال مردها هم اندکی‎ بیشتر است. آقای جرائد (هم‎چنین ضمن‎ آزمایشات طبی معلوم شده بود که کوتاهی قد در خانواده‎ی آقای جرائد ارثی است و متخصصین‎ برای اثبات نظر خود کوتاهی آقای جرائد و علی الخصوص ویکتور را دلیل قانع‎کننده‎ای‎ می‎دانستند) انگشت‎هایش را از جیب جلیقه‎اش‎ درآورد، اول دستی به سبیل‎های مربعی‎اش‎ کشید و بعد به نوبه‎ی خود ساعت جیبی‎اش را بیرون آورد و نگاه کرد. شیوه‎ی سوئدی بر پایه‎ی احترام به عقاید استوار شده بود و آقای جرائد دخترش را مخاطب قرار داد:

-درة التاج عزیز، عقیده‎ی شما چیست؟

درة التاج از این پا به آن پا شد و ضمن آن‎ چون عدم تعادلی در پشت‎سرش حس کرده بود به آرامی دستش را به موهایش کشید: گرچه‎ هنوز له نشده بود. با حیای خانوادگی جواب داد:

-موافق هستم. بهتر است شروع به انتخاب‎ کتاب‎های موردنظرمان بکنیم. ویکتور!

ویکتور آزادمنش‎تر و دموکرات‎تر از آن بود که با کسی مخالفت بکند. همیشه در کمیسیون‎های خانوادگی که برای رسیدگی به‎ جزئیات امور تشکیل می‎شد، چه در لحظات‎ بحرانی و ساعات تصمیم و چه در دقایقی که در دستور مذاکرات چیزی باقی نمانده بود او موافقت می‎کرد، موافقت صرف و یکپارچه که‎ هرکس دیگر را ممکن بود به فکر سوء استفاده‎ بیندازد. اما رؤیاخانم و آقای جرائد و درة التاج‎ هرگز در این فکر نبودند که سوء استفاده کنند. . . همیشه در انتظار نظر قطعی او چشم به راه‎ می‎ماندند.

ویکتور چند قدم جلو آمد و با همان وقار و سنگینی خاص خودش به خواهرش جواب داد:

-هیچ مخالفتی ندارم. بهتر است وقت را غنیمت بشماریم.

همه سرهایشان را به علامت تحسین و تصمیم تکان دادند و پس از آن با حفظ تقدم و تأخر، چند قدم برداشتند تا به جلو میزی رسیدند که روی آن کتاب‎های گوناگونی چیده شده بود. خانم رؤیاخانم دست‎هایش را به هم قفل کرد و آن‎ها را روی پستان‎هایش تکیه داد چون‎ مطمئن بود که پستان‎هایش قدرت تحمل این‎ بار گران را خواهند داشت. قیافه‎اش هم‎چنان‎ متفکر بود. درة التاج با شرم دخترانه‎ای نگاهش‎ را روی کتاب‎ها لغزاند. آقای جرائد دست‎چپش‎ را به کمر زد و شست دست راستش را در جیب‎ جلیقه‎اش کرد و بار دیگر انگشت‎هایش روی آن‎ ضرب گرفت چون مطمئن بود که صدایش را تنها خودش خواهد شنید. ویکتور به علت این‎که‎ دوربین بود چند قدم به عقب رفت، پاپیونش را مرتب کرد و برای این‎که نور مهتابی‎ها چشمش‎ را نزند دست راستش را همچون سایبان بالای‎ ابروهایش نگاه داشت. کتاب فروش که شب‎ پیش فیلم “حمله‎ی ملاحان” را دیده بود با دیدن‎ ویکتور به یاد دزددریایی سرخ‎پوشی افتاد که‎ روی عرشه‎ی کشتی می‎ایستاد و دستش را بالای‎ ابروهایش می‎برد تا بتواند دشمن را صدها فرسنگ دورتر ببیند و دشمن که از عقب‎سر آمده‎ بود فقط با یک گلوله کارش را ساخته بود.

دقایق همراه با گرمای مبهمی که آمیخته با بوی کتاب بود می‎گذشت و گاه مشتری‎های‎ تازه‎ای می‎آمدند یا می‎رفتند. سرانجام اولین‎ انتخاب، پس از تفکر و مطالعه‎ی طولانی توسط آقای جرائد به عمل آمد: “چگونه ناتوانی‎های‎ جنسی خود را با غذاهای ایرانی معالجه کنیم. ” هیچ‎کس نگاه نکرد، چون در کشاکشی که در مغز هر کس برپا بود فرصت برگشتن و نگاه‎ کردن باقی نمانده بود. خانم رؤیا خانم پیش‎ خودش می‎گفت:

 “حتما باید این دو کتاب را در کتابخانه‎ داشته باشیم، هفته‎ی آینده که زیزی خانم و مستوره‎ خانم و آقای ملاذ با خانواده‎هایشان به منزل ما می‎آین مسلما پس از مراسم شب‎نشینی، انجمن‎ ادبی خواهم داشت و برای ما شکستی خواهد بود که این کتاب‎ها زیب کتابخانه‎مان نباشد. . . اما افسوس که هنوز از چاپ دوم کتاب “آخرین‎ تلاش‎های ادبی” خبری نیست. . . ”

چون به التهاب افتاده بود کمی مکث کرد و پس از آن دنباله‎ی افکارش خودبه‎خود قطع شد و بالاخره دست‎هایش را از روی پستان‎هایش‎ برداشت و انتخاب کرد: “جلوگیری از آبستنی به طریقه‎ی علمی” – “اسلام و مسئله بکارت” – “فلسفه و ادبیات در آفریقای مرکزی”

درة التاج هنوز مردد بود. علاقه‎اش به تاریخ‎ نمی‎گذاشت کتاب‎های دیگر هم در این میان‎ سهمی داشته باشند و در عین حال کتاب‎های‎ تازه چاپی که به زیبای گل‎ها بود قلب کوچکش‎ را به تپش در می‎آورد چه می‎توان کرد، باید چنان‎ رفتار کرد که هیچ‎کدام از علاقه‎ها خدای ناکرده‎ آسیبی نبینند. این بود که پا به پا شد دست لاغرش‎ را پیش برد و در حالی که زیر چشم، خجالت زده، همه‎جا را نگاه می‎کرد کتابهای “بخوان تاریخ‎ عربستان قرن بیستم را” و “ناپلئون، سربازی که‎ زن‎ها را به یک حمله فتح می‎کرد” و “خاطرات‎ شب عروسی” را برداشت.

بار مسئولیت‎ها اندکی سبک شده بود اما همچنان بر دوشن ناتوان ویکتور سنگینی می‎کرد. ویکتور هنوز هم به همان حال ایستاده بود و نگاه‎ کنجکاوش مثل گنجشک‎های تیزهوش که از شاخه‎ای به شاخه‎ی دیگر می‎پرند از روی کتاب‎ها پر می‎زد. خانم رؤیاخانم، ناگهان به صدا درآمد. معلوم است، وقتی که کسی مدتی حرف نزند اگر یکباره به سخن درآید صدایش قوت و طنین‎ بیشتری خواهد داشت و اگر به یاد بیاوریم که‎ محقق شده است تارهای صوتی رؤیاخانم قوت‎ و قدرت فراوانی دارد باور خواهیم کرد که‎ (به تصویر صفحه مراجعه شود) کتاب‎فروش و شاگردانش و چند مشتری ناآگاه‎ یکباره قلبشان فروریخت. اما برای آقای جرائد و درة التاج و حتی ویکتور که مخاطب قرار گرفته‎ بود این موضوع علی السویه بود. (و همین مطلب‎ مسئله عادت را توجیه می‎کند” رؤیا خانم به پسر یگانه‎اش چنین گفته بود:

-ویکتورجان، پسرم، هنوز در تردید هستی؟ باید کمی عجله کنی که به منزل برسیم و فرصت‎ خواندن کتاب‎ها را داشته باشیم.

ویکتور این استدلال را پسندید چون‎ می‎دانست که پس از خرید کتاب بلافاصله به‎ وسیله‎ی تاکسی به خانه خواهند رفت و به مجرد این‎که روی صندلی‎هایشان نشستند به مطالعه‎ خواهند پرداخت. این بود که خیره‎تر شد و سرش‎ را جلوتر بود و بعد به سرعت فاصله‎ای را که تا میز کتاب‎ها داشت دوید و با شتاب مقدسی‎ کتابش را انتخاب کرد: “اتم و فریضه‎های نسبیت”

خانواده آرامش خود را بازیافت و با حضور قلب و با توجه به مرتبه‎ی افراد به طرف کتابفروش‎ راه افتاد. کتابفروش لبخند زد:

-خیلی خوشوقتم، مطابق سلیقه بود؟

آقای جرائد دستی به سبیلش کشید:

-بله بله، فعالیت‎های ادبی کم نظیری در مملکت شروع شده است.

کتابفروش به یکی از شاگردهایش اشاره‎

کرد:

-کتاب “آمار فعالیت‎های ادبی ممکلت” را بدهید خدمت آقا.

آقای جرائد گفت:

-تازه درآمده است؟

-بله قربان-همین یک ساعت پیش در چاپخانه بود.

-عجب. . . متشکرم! چه جلد قشنگی دارد، اما رؤیاجان بهتر نیست سبزش را بخریم؟

رؤیا خانم جواب داد:

-اجازه بدهید فکر بکنم.

قکر کرد: “کتاب جلد سبز خیلی داریم” و گفت:

-جلد خاکستری باشد بهتر است.

شاگرد کتابفروش خودش می‎دانست چه کار بکند. نردبان را برداشت و به سرعت به یک گوشه‎ی مغازه رفت و درست وقتی به آخرین پله نردبان‎ رسید کتاب جلد خاکستری را جست. به همان‎ سرعت برگشت گرد و خاکش را پاک کرد و آن را جلوی آقای جرائد گذاشت. آقای جرائد گفت:

-مرسی! متشکرم!

کتابفروش لبخندی زد که دامنه‎اش تا چشم‎های ویکتور کشیده شد و گفت:

-حضت آقا! برای آقا کوچولو هم‎ کتاب‎های جالبی داریم از قبیل “مسافرت‎های‎ ملا نصر الدین” و “قصه‎های سرخ‎پوستان. . . ”

حرفش ناتمام ماند. رؤیا خانم با چنان صدای‎ عنیفی گفت: “چه گفتی؟ ” که کتابفروش در چنان‎ لحظه‎ی تب‎آلود و بحرانی یک مرتبه به یاد فیلم‎ “حمله‎ی ملاحان” و بلافاصله به یاد کلانتری افتاد و در این میان نگاهش روی کتابی که در دست‎ ویکتور بود ثابت شد: “اتم و فرضیه‎های نسبیت”

خوشبختی یک بار به انسان رو می‎کند و خوشبختی کتابفروش در این بود که آقای جرائد و درة التاج و از همه مهمتر درست نشنیده‎ بودند که او چه گفته است و رؤیا خانم هم‎ نتوانسته بود بین شک و یقین یکی را برگزیند، اما کتابفروش هوشیار بود:

-عرض کردم که این کتاب‎ها و لوله‎ای در عالم ادب به راه انداخته‎اند و شما که همیشه در جستجوی چیزهای تازه هستید لازم است که از موضوع با خبر بشوید.

ویکتور گفت:

-راستی؛ معذرت می‎خواهم، تحولات‎ تازه‎ای روی نداده است؟ نویسنده و شاعر تازه‎واردی خودنمایی نکرده است؟

کتابفروش جواب داد:

-چرا آقا کو. . . آقای. . . محترم! البته شما که‎ اهل کتاب هستید از آخرین نویسندگان و شاعران‎ لابد با خبرید، اما در این یکی دو روز اخیر چند نفر تازه ظهور کرده‎اند.

درة التاج آهسته گفت:

-باعث خوش‎وقتی است، از تیپ جوان هستند؟

-بله خانم. یکی دو نفرشان اصولا هنوز بچه‎ هستند.

-از خانم‎ها هم؟

-بله اتفاقا.

آقای جرائد به یکی از شاگردها اشاره کرد که‎ کتاب‎ها را ببندد و حساب بکند، اما پیش از آن‎ که او مشغول شود تقریبا فریاد زد:

-لطفا! اوه لطفا دست نگه دارید! چه خوب‎ شد یادم آمد، راستی کتاب “خانه‎های اجاره‎ای” خدمتتان هست؟

رؤیا خانم به همان عجله گفت:

-معذرت می‎خواهم! چاپ دوم “آخرین‎ تلاشهای ادبی” درنیامده است؟ ما همه جا را گشته‎ایم. . . آقای جرائد باز سؤال کرد:

-خانه‎های اجاره‎ای. . . رؤیا خانم همچنان می‎گفت:

-همه جا گشته‎ایم و تمام شده است. چه‎ مصیبتی. . .

آقای جرائد با عصبانیت به او رو کرد:

-خانم وسط حرف من صحبت نکنید.

-موضوع مهمی است حتما باید با خبر شوم.

اما نه وقتی که من هم می‎خواهم از موضوع‎ مهم‎تری با خبر شوم.

-زن و مرد باید حقوق متساوی داشته باشند.

-منکر نشدم.

-عملا انکار می‎کنید.

-خانم. . . کتابفروش جواب داد:

-قربان کتاب “خانه‎های اجاره‎ای” را نداریم، کتاب “خانم صاحبخانه” را تقدیم کنم؟

آقای جرائد با خونسردی دهانش را به گوش‎ زنش نزدیک کرد و آهسته گفت:

-تربیت سوئدی.

و بعد به کتابفروش جواب داد:

-بپیچ. . . معذرت می‎خواهم، بپیچید.

رؤیت خانم وارفته بود. چه فاجعه‎ای! به تربیت‎ سوئدی توهین شده بود. کتابفروش به رؤیا خانم که‎ اکنون در اندوه و رنج و پشیمانی به سر می‎برد رو کرد:

-متأسفم هنوز چاپ دوم در نیامده است.

چند لحظه بعد که خانواده آرامش خود را باز یافته بود هرکدام کتاب‎هایشان را که در کاغذهای ضخیم بسته شده بود به دست گرفته‎ بودند و خارج می‎شدند. کتابفروش آن‎ها را نظاره می‎کرد. اول از همه رؤیا خانم با هیکل فیل‎ مانندش آهسته قدم برمی‎داشت و پس از او درة التاج که یک سروگردن از او کوتاه‎تر بود مثل‎ شاخه‎ی خشکی که به سرش چند دسته مو چسبانده باشند با شرم و خجلت راه می‎رفت و به دنبال آن‎ها آقای جرائد و ویکتور با قدهای‎ کوتاه و سنگینی و وقار ابدیشان قدم می‎زدند. به زودی به خیابان رسیدند و هنوز از نظرگاه‎ کتابفروش محو نشده بودند که همکار کتابفروش با چند باربر ورزیده که بسته‎های‎ سنگینی به دوش داشتند به دورن مغازه آمد. همکار کتابفروش دست‎هایش را باز کرد و همچنان که اشک شوق در چشم‎هایش حلقه زده‎ بود رفیقش را در آغوش گرفت:

-مژده! بالاخره موفق شدیم!

کتاب‎فروش به زحمت خودش را از چنگ‎ همکارش نجات داد و به سرعت بطرف خیابان‎ دوید. خانواده در انتظار تاکسی ایستاده بود. فریاد زد:

-قربان! قربان! چاپ دوم کتاب “آخرین‎ تلاش‎های ادبی!

انگار صاعقه بود. رؤیا خانم داد زد: زیزی! آقای جراید جویده جویده با خود گفت: تحولات؟ علاقه. . . درة التاج تقریبا به حال اغما افتاد و به روی خود خم شد: واه! مستوره خانم! ویکتور سرش را فیلسوفانه تکان داد: آقای ملاذ!

کتاب‎فروش برگشت و خانواده درهم و برهم بنا کرد دویدن. یک دفعه رؤیا خانم دست‎ آقای جرائد را که جلوتر از همه می‎دوید گرفت و او را نگاه داشت، سرش را پیش برد و آهسته گفت:

تربیت سوئدی.

آقای جرائد گفت: “متأسفم” و آهسته به محل‎ مناسب خود رفت و وقتی ترتیب قرار گرفتن‎ منظم شد با همان علاقه‎ی نخستین همه شروع‎ کردند به دویدن.

کتاب‎فروش و همکارش با غرور و افتخار به آن‎ها تعظیم کردند. چند ثانیه گذشت و همه‎ سرها را به طرف در برگرداندند و به انتظار ماندند. بالاخره انتظار به پایان رسید: آخرین فرد خانواده، ویکتور که گویا شلوغی خیابان مانع زود رسیدنش شده بود دوان‎دوان وارد شد. همه‎ آرامش خود را بازیافتند.

بهرام صادقی

11- 3 – 1337 تهران