داستان‎نویسی به زبان ساده: تبارشناسی رمان

در گام نخست، به ریشه‎یابی واژه‎ی رمان و معادل‎های آن در زبان‎های انگلیسی و غیر انگلیسی پرداختیم، در این گام  پیش از پرداختن به تعاریف رمان، از آنجاکه در دوره‎های زمانی گوناگون، رمان مصادیق متفاوتی داشته، جا دارد به تبار شناسی آن نیز توجهی داشته باشیم. به بیان ساده‎تر می‎خواهیم مروری به گذشته داشته باشیم و ببینیم آن میراثی که امروزه به عنوان رمان به ما رسیده، از کجا آغاز شده و پس از چه تغییر و تحولات به ما رسیده.

برای پیدا کردن نقطه‎ی آغاز رمان‎نویسی، از یک منظر می‎توان قدمتی قریب به هجده قرن برای آن در نظر گرفت و به قرن دوم و سوم میلادی رفت، یعنی همان روزگاری که نخستین رمانس‎ها نوشته شده‎اند. درست است که این رمانس‎ها با شکل تبلوریافته رمان در روزگار ما تفاوت‎هایی محسوس دارند، اما در عین حال شباهت هایی نیز وجود دارد که باعث می‎شود، بتوانیم از جهاتی یکی را تداوم یافته‎ی دیگری فرض کنیم. حتی از برخی دیدگاه ها همینکه روایتی منثور بوده، برخوردار از شخصیت و حادثه و البته آغاز و انجام، می‎توان آن را پیش زمینه ای برای رمان محسوب کرد.

رمانس‎ها به طور عمده دارای مضامین عاشقانه و همچنین پهلوانی بودند، شرح عشاق که از یکدیگر جدا افتاده و پس از طی حوادث و ماجراهایی مخاطره‎آمیز که عمدتا شخصیت مرد ماجرا از سر می‎گذراند با شادکامی به یکدیگر می‌رسیدند. یکی از معروف‎ترین رمانس‎ها که بر ادبیات اروپا بسیار هم اثر گذاشت، «اثیوپیکا» اثر هیلودورس بود، «دفنیس و کلوئه» اثر لانگوس، «آرکادیا» اثر فیلیپ سیدنی و … از این جمله‎اند. به هر حال رمانس‎ها در قرنهای بعد نیز نوشته می‎شوند و در دوره‎ی قرون وسطی نیز نمونه‎های آن را می‎توان مشاهد کرد.

اما بیاییم به قرن هفدهم که به روزگاری که یکی از کتابهای ماندگار تاریخ ادبیات متولد شده است، کتابی که هنوز هم خوانندگان فراوانی دارد. و آن چیزی نیست جز رمان فراموش نشدنی «دن‌کیشوت» اثر سروانتس، نویسنده اسپانیایی -که با ترجمه‎ی بسیار خوب محمد قاضی به فارسی هم در آمده – دن کیشوت ظاهرا در خلال سال‌های ۱۶۰۵ تا ۱۶۱۵ نوشته شده است، این جریان چندی بعد در فرانسه با آثار له‎ساژ ( اوایل قرن هجدهم) و به‎ویژه با رمان «ژیل بلاس» ادامه می‎یابد. هر دوی این آثار روایاتی عیاری یا به عبارت دیگر «پیکارسک» بودند.

پیکارو در زبان اسپانیایی یعنی آدم کلاش، حقه (چیزی شبیه به عیاران در فرهنگ و تاریخ ما) و یا بامبول زن (البته اغلب از نوع دوست داشتنی‎اش)  پیکارسک‎ها بهطور عمده از چنین شخصیت‎هایی برخوردارند و روایاتی داستانی‎اند که به شرح ماجراهایی که برای این آدمها  پیش می‎آید، می‎پردازند؛ حوادثی کم و بیش مستقل و بدون پیرنگ و ساختار محکم. اغلب این آثار از شخصیت‎هایی برخوردار هستند که از سر رندی و یا ساده‎لوحی، ماجراهایی را که پی در پی  پیش پایشان واقع می‎شود، پشت سر گذاشته و گذران زندگی می‎کنند. این آدما در مسیر داستان با شخصیت‎های مختلفی از طبقات گوناگون روبرو شده، آنها را مسخره و یا هجو می‎کند – یا به بیانی سر کار می‎گذارد!- به همین خاطر روایت‎های پیکارسک و از جمله دو نمونه‎ی بالا آثارخنده‎داری هستند.

درقرن‎های بعد که رمان رفته رفته به شکل امروزین خود رسید، پاره‎ای ویژگی‎های اصلی پیکارسک، همچنان در برخی آثار مورد استفاده قرار گرفته (و می‎گیرند) و در واقع به عنوان المان‎های سازنده‎‎ی گونه‎ای از انواع رمان که به عنوان «رمان پیکارسک» معروف است، شناخته می‎شوند. نمونه بارز آن «شوایک سرباز پاکدل» اثر یاروسلاو هاشک که رمانی‎ست بسیار خواندنی و شاخص‎های این گونه را به بهترین وجهی در خود دارد.

در ادامه‎ی جریانی که به رمان‎نویسی امروز می‎رسد، باید به رمانهای زیر اشاره کرد که به تدریج و در گذر زمان، هر یک سهم و تأثیری در گذاشتن بنیان رمان‌نویسی‎ای که به امروز رسیده داشته‎اند: «شاهزاده خانم کلو» نوشته مادام دولافایت، روبنسون کروزوئه اثر دانیل دوفو، «پاملا» نوشته‎ی ساموئل ریچاردسن، «تام جونز» اثر هری فیلدینگ، «تریسترام شندی» شاهکار لارنس استرن، «آیوانهو» نوشته‎ی سر والتر اسکات و…

این تغییر و تحولات تدریجی رمان به لحاظ زمانی حدود دو قرن به طول انجامیده، یعنی از اوایل قرن هفدهم شروع و تا اوایل قرن نوزدهم ادامه یافته است، تا بنیان های رمان به مفهوم عام در مصداق مورد نظر ما گذاشته شده است. این سالها همزمانند با دوره‎ی نوزایی و رنسانس، دورانی که جهان به لحاظ اقتصادی، اجتماعی، طبقاتی و … دگرگون می‎شود و هویت انسان نیز سرشت و معنای تازه‎ای می‎یابد. پس دور نیست اگر بگوییم رمانها نیز از آن قالب قبلی خود که صرفا متکی بر حرکت و جنبه‎های بیرونی‎ست دور شده و به خود انسان و درون او را نیز مورد توجه قرار می دهند.

تکمله:

از این بخش بنا داریم در پایان هر بخش رمانهایی را که با موضوع مرتبط بوده و به فارسی نیز ترجمه شده‎اند پیشنهاد دهیم، دوستان علاقمند برای درک و آشنایی نیشتر با بحث می‎توانند به این رمانها رجوع کنند و از همه‎ی اینها مهمتر اینکه در راه درک و شناخت رمان و یا آموختن داستان‎نویسی هیچ گامی موثرتر ازخواندن رمانهای شاخص نیست.

پیشنهاد رمان:

دن کیشوت، اثر سروانتس ترجمه‎ی محمد قاضی

شوایک (سرباز پاکدل) اثر یاروسلاو هاشک ترجمه‎ی ایرج پزشکزاد (انتشارات زمان) و یا متن کامل آن منتشر شده توسط نشر چشمه.

تریسترام شندی اثر لارنس استرن، ترجمه‎ی ابراهیم یونسی (انتشارات نگاه)

گام سوم: تعاریف