تأملاتی درباره ی ادبیات و سینما؛ یادداشتی از مسعود کیمیایی

از مسعودكيميايي، نويسنده و فيلمساز بزرگ و جريان‎ساز اين ديار خواستيم براي ما از ادبيات بنويسد و سرانجام بعد از پيگيري‎هاي مكرر(كه شرحش را در انتهاي نوشته‎ي او آورده‎ام) پذيرفت و نوشت، يادداشتي كه حكايت از دغدغه‎ها و جان و جهان اين هنرمند ستيهنده دارد، در روزگاري كه بسياري عقيده دارند دوران خلق شاهكارهاي ادبي در جهان به سر آمده./

روزگار فراموشی سوال‎ساز، دورانی که دیگر شاهکارهای ماندنی در ادبیات به‎وجود نمی‎آید. آیا دوران، حافظ، شکسپیر، ناصر خسرو و سعدی می‎ساخت، یا داستایوفسکی و هوگو می‎ساخت، یا این رگ و خون ادبیات و شعر و فلسفه بود که دوران می‎ساخت؟ آیا این جهان امروز است  که سرشار از جان هنرمند و فیلسوف نیست یا همه چیز در انبوه،آنقدر سخت و پر آشوب، در هم می‎جوشد که برای تفکر در هنرها و پیشنهادهای جامعه‎ساز روشنفکران، ساحلی آرام وجود ندارد.

زمانی طبقات جامعه را می‎ساختند و حال فاصله‎های ژرف جوامع و سرزمین‎ها را می‎سازند. سال‎های خون و خیابان و جنگ را به‎طور متصل در آمریکای لاتین و خاورمیانه ببیند. تاریخ معاصر که با خودش نجوای جنگ و دلهره دارد، چطور می‎تواند ادبیات عمیق و ماندنی و سرزمینی بسازد. زمانی که سرزمینش سالهاست آرام نگرفته، به کجای این عمق فرهنگ باستانی‎اش بیاویزد قبای ژنده‎ی خود را.

سینمای سال‎های اول، سینمای نوجوان و جوان و تازه بالغ، نمی‎توانست از ادبیات دور بماند؛ وقتی چیزی و مفهومی نوشته شد ادبیات می‎شود. سینما هم نوشته می‎شد، چه در ساحت فیلم‎نوشت(سناریو) چه در ساحت گفتگو و زبان؛ زبانی که از طبقه‎ا‎ی پائین می‎آید و مدام در حال رشد و رنگ‎آمیزی تازه است. رسید به جایی که ادبیات سینما می‎نوشت، هر دو در دل هم شاهکار می‎ساختند، تا دوران شاهکار هم در سینما بي‎رنگ شد.گفتگو از سینما رفت،گفتگو که رفت بازی بازیگر هم می‎رود، وقتی در سینما سکوت آمد، مونتاژ هم کمرنگ می‎شود و می‎رود. موسیقی از سینما دور می‎شود و می‎رود. در این سینمای مانده دیگر رانش وجود ندارد. رانش در ادبیات سینما که عکس‎نویسی می‎شود، ضرباهنگ‎های دیگری با خودش می‎آورد، اگر نباشد این حرکت های «پیش‎بینی‎ساز» فراموش می‎شوند.

فیلم‎نوشتی که در شروع، میان قاعده های ساخته شده در ادبیات و ادبیات سینما نوشته می‎شوند، آدم‎سازی (کاراکترسازی) می‎کنند.آدمها با خودشان طبقه می‎آورند و طبقه با خودش جامعه را می‎آورد و جامعه که پیدا و معلوم شد به نقد نزدیک می شود، نقد جامعه و ترسیم جامعه و انسان می‎شود. سینمای سخت و مشکل و صاحب عقیده، چون قضاوت می‎خواهد این شیوه‎گری (منی‎ریسم) می‎آید و قضاوت را در نقد یک اثر هنری. در این جا سینما به هم می‎ریزد. وقتی صورت بر مفهوم غلبه کند، در جای خالی مفهوم، تردستی رونق می‎گیرد. حالا منتقد می ترسد که با بی‎سوادی، ندانستن «فرافکنی!!» و شکستن قاعده‎های مزاحم، متهم به عامی‎گری ‎شود به سمت نقدی می رود که صورت را وارسی‎های بدون مفهوم کند و شیوهگری در جای امنی بیاید.

اما در این سرزمین های پیرامونی التهاب از سر و روی تاریخ اجتماعی‎اش می بارد. مفهوم را پنهان کردن و صورت را صفا دادن یک بی نظمی قشری می‎سازد. در سینمای شیوه‎گر چون مفهوم نیست، عکس‎العمل نیست، عکس العمل‎های اجتماعی است که تحلیل می سازد و تحلیل است که با حرکت، جاده و چشم اندازي می‎سازد.

در سینمایی که با تمام لوازمش، که دارایی‎اش می‎شود، و با ادبیاتش حرکت می‎کند، بعد از مونتاژ کشف می‎شود و این کشف، میزان هنرمند بودن و خلاقیت سازنده را معلوم می‎کند. بن‎مایه در سینما گفتن موضوع است، در واقع سهم بیشتر این موضوع جهان ادبیات است، داستانگویی است. داستانگویی در سینما، با شکلی از گفتگو نویسی و این که محل حادثه تاریخ و ساعت و شب و روز بر بودنش یک معماری تازه از هنری تازه می سازد. در رمان خیابان نوشته می شود، در سینما دیده می‎شود. در ادبیات جنون تعریف می شود، در سینما نشان داده می شود که تعبیری دیگر دارد. سینما طعم و ادبیات نیست، سینما طعم تازهای از ادبیات است. رنگی در گوشه خیابانی است که بازیگر می‎گذرد. در ادبیات این رنگ نمی‎تواند حضوری این چنین داشته باشد، اما در سینما معنای دیگری با خودش می آورد. سینما در انبان خودش موسیقی، ادبیات، نقاشی و … را دارد. اما تمام هنرها در سینما رشد می‎کند و حرکت و مجموعه مستقل خودشان را دارند. در این شکل خاص است که سینما مستقل، صاحب نشانه‎شناسی می‎شود. سیمولوژی فقط در سینما با معنای مستقل خودش وجود دارد.

اسطوره در سینما ممکن است بدون گفتگو و فقط از جان عکس و موسیقی و فیلمبرداری و رنگ به وجود بیاید. اما در ادبیات فقط از راه گفتگو ساخته می‎شود. ادبیات در سینما شکل‎ریزی مستقل خودش را دارد، اما در سینما رشد جدا از خودش را پیدا می‎کند.

*مسعود كيميايي در هفتمين دهه‎ي زندگي پربار خود همچنان، فعال و پرجنب جوش، چوگويي هنوز همان جوان عاشق سينما در سالهاي مياني دهه‎ي چهل است كه با هزاران سودا و خيال پا به محيط سينماي ايران گذارده است! كيميايي در اين سالها در كنار فيلمسازي كه دغدغه‎ي هميشگي‎اش بوده، كارگاه آزاد فيلم را هم دارد كه مدرسه‎اي براي علاقمندان بازيگري و كارگرداني‎ست، مديريت و تدريس در اين مدرسه حجم قابل توجهي از وقت او را به خود اختصاص مي‎دهد، فيلم ديدن، خواندن و نوشتن هم به كه جاي خود! گرفتن اين يادداشت پيشنهاد دوست شاعرم عبدالجواد موسوي براي چاپ در گزارشي از تعامل ادبيات و سينما در مجله الف بود. يادداشتي كه نوشتن آن توسط كيميايي، در اين تنگي وقت با مشكلات بسياري همراه بود كه پس از چند بار بدقولي كه مرا تا مرز بدبيني برد، سرانجام آماده شد. منشي مدرسه وظيفه‎ي خواندن آن را پشت تلفن بر عهده گرفت و من هم وظيفه‎ي نوشتن آن را!

بي‎شك اگر همراهي‎هاي دوستان عزيزم سعيد مروتي و بويژه احسان ظللي‎پور نبود اين ماجرا به سرانجامي نمي‎رسيد. جا دارد اينجا از همه دوستان مراتب سپاسگذاري‎ام را اعلام كنم و همچنين از مسعود كيميايي كه به درخواست ما پاسخ مثبت داد.(ح.ر.اميدي سرور)