در کارگاه های آموزش داستان نویسی چه خبر است؟

درباره کیفیت و میزان تاثیرگذاری کلاس‎‎ها و کارگاه‎های داستان‎نویسی، نظرات گوناگون و گاه ضد و نقیضی را شاهد هستیم، برخی خروجی آن را  چشگیر دانسته و حتی رونق نسبی داستان‎نویسی در این سالها را نیز تا حدودی حاصل این مسئله می‎دانند، و برخی نیز برعکس آن را یکنوع دلخوش‎کنک برای برخی علاقمندان کم اطلاع و جویای نام ارزیابی می‎کنند که دلشان می خواهد کتابی هم در کارنامه خود ثبت کنند که به کار پز دادن پیش در و همسایه یا دوست و رفیق می‎آید! امروز با مقاله‎ی حمید رضا امیدی سرور درباره این کلاسها باب بحثی را باز می‎کنیم که اگر دیگر دوستان هم علاقه‎ای به شرکت در آن داشته باشند، «مد ومه» آماده انعکاس نظرات آنها نیز هست، امیدواریم که با مشارکت دیگر دوستان این مطلب آغاز کننده سرفصلی باشد که از جمع بندی مطالب رسیده بتوان به نتایج روشنی درباره کم و کیف این رویکرد آموزشی در ادبیات داستانی ایران که هم پرطرفدار بوده و هم شاگردان و آثار بسیاری از دل آن بیرون آمده‎اند، رسید. اشاره به این نکته بدیهی اما ضروری می‎نماید که نظرات نویسندگان مطالب، الزاما دیدگاه «مد و مه» نیست.

دبیر تحریریه

***

همين چند روز پيش در خبرها از تشكيل كلاسهای داستا‎نويسي توسط يكي از نويسندگان خواندم كه در آن در شرح  و توضيح كم و كيف اين كلاسها به شاگردان نويد داده شده بود، كه اگر دراين كلاسها شركت كنند و در ترم اول با مباني داستان‎نويسي آشنا شوند، از ترم دوم توشتن يك رمان را آغاز خواهند كرد و به تدريج در طول دوره‎ي دوم نگارش آن را ادامه داده و احتمالا اگر شاگرد مستعدي باشند، در پايان ترم دوم يك رمان حاضر و آماده خواهند داشت. بعد هم ميزان و مبلغ شهريه‎ي هر دوره را مشخص كرده بود. استاد كلاس‎هم اگر چه چند رمان و مجموعه داستان در كارنامه داشت، اما روي هم رفته به سختي مي‎شد حداقل دودهه تجربه‎ي نويسندگي به پاي او نوشت. حال استاد اين كلاس جاي شكرش باقي‎ست چرا كه لااقل سن و سالي دارد و ده پانزده سالي تجربه، که در مقابل برخی از این اساتید داستان نویسی که این روزها رویت می شوند خیلی‎ست! كمي پيش از این خبر يك دوره گارگاه آموزش داستان‎نويسي را خواندم كه در آن نويسنده‎اي در كسوت استادي ظاهر شده بود كه هنوز يك دهه تجربه‎ي داستان‎نويسي براي خود نيندوخته بود و اگر دوسه كتاب داستاني‎اش را درست و حسابي نقد كنيم، خودش نيازمند گذراندن دوره‎هاي آموزشي خواهد بود!

حقيقت اينكه نمي‎خواهم منكر تأثير و اهميت چنين كلاس‎هايي در رشد جوانان علافمند به داستان‎نويسي بشوم، هر چند كه در مورد خود آنها و نحوه‎ي اداره‎ي اين كلاسها و محتواي آموزشي آنها نيز حرف و بحث وجود دارد. كه آن را به زماني ديگر موكول مي‎كنم. حتي روی تأكيدي كه جديدا در اين كلاس‎ها  بر پرداخت شهريه‎ي هر دوره مي‎شود، اشكال چنداني نمي بينم كه خب نويسنده جماعت هم خرج دارند، به ويژه اينكه اصولا از راه نويسندگي پولي در نمي‎آيد و نويسنده‎اي كه بخواهد در اين زمينه حرفه‎اي كار كند، ناگزیر از اينجور وصله پينه‎هاست:  از ويرايش گرفته تا آموزش و البته سفارش (يعني نوشتن يكسري كتابهاي سفارشي در زمينه‎ي زندگي نامه و … به سفارش ناشران دولتي و خصوصي كه حق التأليف اندكي دستش را بگيرد). اين هم از مصائب نويسنده بودن در اين ديار است كه از شرايط ويژه‎اي برخوردار است، كه شأن اجتماعي شاید داشته باشد(آن هم در میان عده‎ی معدودی)، اما آخر وعاقبت نه!

اما فعلا مي‎خواهم اين را بپرسم كه آيا هر نويسنده‎اي كه دو سه اثر چاپ شده در كارنامه داشت، مي‎تواند بيايد و يكي از اين كلاس‎ها را برگزار كند، و جوان علاقمند و از همه جا بي‎خبري كه فكر مي‎كند داشتن يك اثر چاپ شده، شأنيت استادي به آن نويسنده مي‎دهد، در اين كلاسها شركت كند و دست آخر هم چيز دندان گيري دستش را نگيرد.

البته ايرادي به آن جوان كم تجربه‎اي كه از سر شوق و علاقه به نوشتن به اين كلاس‎ها مي‎آيد، نمي‎توان گرفت، بلكه من مانده‎ام از عجايب اين روزگار که چطور در اين بازار بي دروپيكر آموزش داستان‎نويسي، نويسنده یا نويسنده‎هايي كه خود هنوز نيازمند آموزش پيش يك استاد سرد و گرم چشيده هستند تا فوت و فن كار را بياموزند، به خودشان اجازه مي‎دهند كه در كسوت استادي نشسته و كلاس برگزار كنند! اين نكته را نه به شوخي كه به جد مي‎گويم. روزگاري بود كه براي نشستن در جايگاه استادي تجربه و پختگي نياز بود، كه نه حاصل نوشتن چند داستان كوتاه و بلند متوسط و حتي زير متوسط كه حاصل سالهاي طولاني تجربه اندوزي و ممارست بود و اين گونه بود كه از دل اين كلاسها شاگرداني بيرون مي‎آمدند که چندي بعد به عنوان نويسندگاني مستعد نسل خود حرفي براي گفتن داشتند. نكته‎هم آنجا بودكه اين استادان كه هريك براي خود وزنه‎اي در ادبيات ايران به حساب مي‎آمدند، هر جوان علاقمندي را كه تازه داستان خواندن را شروع كرده و چندتايي مشق داستان‎نويسي كرده( و حتي نكرده!) به عنوان شاگرد پذيرفته و پس از برگزاري يكي دو دوره كارگاه داستان‎نويسي، مباني داستان‎نویسی و همچنين شگردها و شايد هم استعداد داستان را به ايشان تزريق كنند و داستان‎نويس تحويل جامعه ادبي كشور دهند.

و به خطا نرفته‎ايم، اگر اين شلم شورباي حاكم بر ادبيات داستانی فعلي را كه تا دلتان بخواهد نويسنده‎ي جوان كم مايه بيرون مي‎دهد، تا اندازه‎ي زيادي حاصل همين اوضاع و احوال بدانيم. در آن روزگار حاضرشدن سر كلاس استاد مثل ورود به دانشگاه، كنكور خاص خودش را داشت و تا كسي از مجموعه‎اي از شرايط برخوردار نبود، نمي‎توانست در اين كلاسها حاضر شود. يعني علاوه بر استعداد بايد حسابي هم کتاب خوانده بود و ادبيات برايش يكي از اولويت‎هاي زندگی محسوب می‎شد.

اگر قياسي ميان آن استاداني كه دهه شصت و هفتاد به تعداد انگشت شمار در ادبيات داستاني داشتيم، با اساتيدي كه در دهه هشتاد و به ويژه نيمه‎ي دوم آن كه بر تعدادشان به شكل قابل توجهي افزوده شده، داشته باشيم، به شكل بسيار گويايي نشان دهنده وزن شاگرداني‎ست كه در سالهاي اخير از اين كلاس‎ها بيرون آمده و وارد بازار ادبيات داستاني شده‎اند. دقيقا نسبتي كه در سطح و وزن اين استادان برقرار است، می‎توان در مورد شاگردان هم مشاهده كرد. يعني وقتي هوشنگ گلشيري جمعي را گرد خود جمع كرده، البته نه به شكل يك كلاس بلكه به عنوان يك محفل ادبي كه محورش گلشيري بوده، شاگردانش مي شوند شهريار مندني پور و منيرو رواني‎پور و …. و وقتي آقا يا خان ايكس (اجازه بدهيد اسم نبريم، كلاس يا كارگاه داستان نويسي مي گذارند، طبيعي ست حاصلش شود آقا يا خانم يا ايگرگ!

با وجود اين تفاسير، نمی‎توان منکر آن شد که داشتن معلم و استاد بسيار خوب است، اما شرط کافی برای نویسنده شدن هیچ بنی بشری نیست! خوب است چرا که حتي اگر سطح آن استاد زياد هم بالا نباشد، به هرحال مي‎تواند شاگردش را تا جايي راهنمايي كند، نكاتي را به او ياد آوري كند تا به بيراهه نرود. اگر سطح استاد خيلي بالا نبود، درست مثل سيستم حوزوي قديم – كه به نظر من در نوع خود بسيار جالب بود-  در اين جا نیز می توان مرحله به مرحله پای درس استادی دیگر نشست. در حوزه وقتي كسي پاي درس يك روحاني مي‎نشست و بعد از مدتي احساس میكرد به استادي بالاتر نياز دارد، از استاد خود و يا ديگران در خواست مي‎كرد او را به استادي ديگر و بالاتر معرفي كند و اين روند تاجايي كه امكان بالا رفتن بود، وجود داشت.

خب در ادبيات داستاني هم بد نيست وقتي نويسنده‎اي كه هنوز از آن درجه و اعتبار كافي برخوردار نیست، به خود اجازه‎ي استادي مي‎دهد، اين سعه‎ي صدر را هم داشته باشد كه وقتي شاگردش را به مراتب بالاتر رساند، استادي در سطح بالاتر را هم به او معرفي كند. البته اگر بگويم اين از محالات به نظر مي رسد يا بسيار بعيد به نظر مي‎رسد شك نكنيد چون در اين ولايت اغلب نويسندگاني كه به هرحال چند كار منتشر شده دارند و خود را صاحب تجربه حساب مي‎كنند، به ندرت نويسندگان ديگر را قبول دارند. اغلب خود را تنها وزنه‎ی ادبیات می‎بینند که حرف اول و آخر را در شرایط فعلی می‎زنند!

شك نداشته باشيد كه بهترين آموزگار در داستان‎نويسي خود رمانها و به ويژه آثار شاخص و ارزشمند تاريخ ادبيات داستاني هستند، خواندن اين آثار به شكل غيرمستقيم اگر دارای ذوق و قريحه‎ي نويسندگي باشيم، بيشترين بار آموزشي را خواهند داشت. اگر كسي اين تصور را داشته باشد كه بدون چنين پشتوانه‎اي حتي به فرض برخورداري از استعدادي نصف و نيمه‎ای مي‎تواند به نوشتن رمان بپردازد و در اين راه هم به موفقيت برسد، خيالي باطل را در سر پرورانده است. خواندن متون آموزشي و همچنين گذراندن كارگاه‎هاي آموزشي – آن هم به فرض مفيد برگزار شدن اين كارگاه‎ها- به عنوان آخرين مرحله از اين زنجيره‎ي به هم پيوسته، زماني مي‎تواند سودمند باشد كه ابتدا از قريحه و استعداد  نوشتن و سپس از پشتوانه‎ي مطالعه‎ي رمان‎هاي ارزنده‎ي بسيار زيادي برخوردار باشيم.

آن هم نه به اين صورت كه استاد مورد نظر بيايد و صرفا عناصر داستان، گونه‎هاي مختلف آن و يا شيوه‎هاي كلي آن را به شاگردانش توضيح دهد، همه‎ي اين موارد كه در كتابهاي آموزش داستان‎نويسي به بيان و شكل بهتر و كامل‎تري وجود دارد. توجيه چنين كلاس‎هايي که به جای انتقال دانش و تجربه‎ی استاد به آموزش مبانی داستان‎نویسی اختصاص دارند، تنها در مورد آنها كه حتي حوصله‎ي خواندن متون تئوريك و يا قدرت درك آنها را ندارند، مي‎تواند توجيه‎پذير باشد؛ كساني كه فكر مي‎كنند، يك شبه مي‎توان داستان نويسي را به خورد آنها داد تا نهايتا به عنوان يك نويسنده شروع به نوشتن بكنند.

در چنين كارگاه‎هايي به نظر بيش از هرچيز بايد جزئيات و ريزه‎كاري‎هاي كار بايد شرح داده شده و يا با تجزيه و تحليل نمونه كارهاي انجام شده و اصلاح آنها آموزش داده شود. جزئيات و ريزه‎كاري‎هايي كه يك نويسنده‎ي جوان مدت زمان طولاني طول مي‎كشد كه بدانها پي ببرد، اما به كمك تجربه و دانش استاد خود مي‎تواند بدون اينكه انرژي خود را در مسيرهاي اشتباه هدر دهد، دست به کار خواندن، آموختن و نوشتن بشود.

با وجود همه‎ي آنچه اشاره شد نمي‎توان منكر يكي از مهم‎ترين وجوه شركت در اين كلاس‎ها – با هر كيفيتي كه دارند- شد و آن چيزي نيست جز قرار گرفتن در فضايي كه به دليل خصلت گروهي‎اش مي‎تواند باعث بوجود آمدن شور و شوق و تشويق اين جوانان علاقمند شود و همچنين پيدا كردن دوستاني هم‎ذوق و سليقه كه رابطه با آنها و قرار گرفتن در فضاي ادبیات داستانی، مي‎تواند به نشویق و شكوفايي اين استعدادها ختم شود. بنابراين چه بهتركه كيفيت خود كلاس‎ها و توانايي استادانش به گونه‎اي باشد كه به افزايش بار چنين دوره‎هايي بينجامد. اما با همه‎ي اين تفاسير اگر كسي فكر كند كه بدون برخورداري از ذوق و مطالعه‎ي فراوان با حضور در اين كلاس‎ها بدل به نويسنده‎ خواهد شد، خود را فريب دادن بيش نيست. نويسنده‎اي كه استعداد و مطالعه نداشته باشد، حتي به فرض اينكه در چنين كلاس‎هايي  بياموزد كه چگونه مي‎توان داستاني سر هم كرد، باز هم نويسنده‎ي خوبي نخواهد شد.

گفتيم تا آن جوان علاقمند به داستان کم اطلاعی که خیلی به این کلاسها امید بسته بداند که این امامزاده معجزه نمی دهد مگر اینکه علاوه بر عشق به ادبیات، قریحه و استعداد نویسندگی، پشتکار خستگی ناپذیر و البته انبانی پر از اندوخته‎های حاصل از مطالعه‎ی رمان های پرشمار، داشته باشد… اگر این شرایط مهیا بود شرکت در این کلاسها میتواند تا اندازه‎ای در سرعت و البته عمق کار در حوزه داستان‎نویسی موثر باشد و گرنه جز تلف کردن وقت، از کیسه رفتن پول شهریه و در قبال آن بدست آورد مقداری اطلاعات کلی و عمومی حاصلی ندارد. اطلاعاتی که در بهترین حالت اگر در حل جدول کلمات متقاطع به یک سوال ادبی برخوردند، شاید بتوانند با این اطلاعات عمومی آن را حل کنند.