چگونه می‎توان نیم کیلو «اولیس» و دو و نیم کیلو «در جستجو…» را بلعید!

ایرانی جماعت سالهاست چشم انتظار «اولیس» جویس لحظه شماری می‎کند، شاید که یا ممیز ارشاد انصاف به خرج بدهد و از خیر جرح و تعدیل این یکی بگذرد و یا اینکه منوچهر بدیعی که زحمت بسیار زیاد برای ترجمه این اثر را کشیده، کمی انعطاف به خرج داده و رضایت بدهد به کوتاه کردن بخش‎های مسئله‎دار آن! این که می‎گویم زحمت بسیار زیاد، در حقیقت گویای حد و اندازه‎ی آن نیست، کتابی را که به سختی می‎توان خواند و البته اغلب هم از خیر خواندنش گذشته و به  همان تورق‎اش کتفا می‎کنند، وقتی کسی ترجمه کرده، یعنی فی‎الواقع کوه کنده، یعنی خط به خطش را در زبان اصلی خوانده، فهمیده و معادل شایسته فارسی آن را پیدا کرده، و نهایتا روی کاغذ آورده و…

اما از اولیس گذشته، «در جستجوی زمان از دست رفته» را که به فارسی داریم، اما بی‎تعارف چند نفرمان توانسته‎اند آن را کامل بخوانند؟ اغلب از آن فکت می‎آوریم، بدان ارجاع می‎دهیم، درباره‎اش حرف می‎زنیم، اما در پس این پز ظاهری، بسیاری حتی یک جلد از آن را هم  نخوانده‎ایم. خب با این احوال دلیل این همه اصرار و عدم انعطاف بدیعی چیست، اولیس که در بیاید، چند نفر از عهده خواندن آن برمی‎آید که این قدر حساسیت روی بخش‎های ممیزی شده آن داشته باشیم. تازه این بخش‎ها را می‎توان روی اینترنت گذاشت تا آن چهار پنج نفری که احیانا از پس خواندن آن برمی‎آیند، این بخش‎ها را نیز بخوانند…

بگذریم، مقاله  زیر مقاله‎ای بسیار جذاب خواندنی‎ست، درباره نیم کیلو اولیس و دو کیلو نیم درجستجو جوی زمان از دست رفته (وزن کتابها در چاپ فرنگی‎شان)، راهنمای اینکه چگونه می‎توان این شاهکارهای غیر قابل خواندن را خواند. این مقاله در عین حال اطلاعات جالبی را نیز به شما می‎دهد: هیچ می‎دانید طولانی‎ترین جمله در جستجو چند متر است؟ یا نظر نخستین ناشرانی که پروست و جویس آثارشان را نزد آنها بردند، درباره این دو کتاب عجیب و غریب چه بود؟ و یا ویرجینیانا ولف درباره اولیس و جویس چگونه فکر می‎کرد؟ این مقاله را که آنتونیا شرکاء برای دنیای سخن ترجمه کرده، بخوانید که حیف است از کف‎تان برود.

***

«بخوانم‎شان؟ من که حتی نمی‎توانم بلندشان کنم!» این متلک را که به منتقد انگلیسی ویکتورس پریچت نسبت داده‎اند، عذری‎‎ست بی‎نقص برای خواننده تنبلی که در مقابل دو شاهکار ادبیات قرن بیستم، دچار بحران می‎شود. این دو شاهکار چیزی نیستند جز: در جستجوی زمان از دست رفته نوشته مارسل پروست (که چاپ انتشارات موندادوری آن دو و نیم کیلو وزن دارد) و اولیس به قلم جیمز جویس (با وزن نیم کیلو در چاپ انتشارات اسکادر). کی آدم وقت می‎کند 2000 صفحه کتاب اول و 700 صفحه کتاب دوم را بخواند؟

رابرت برادر پروست – که به حرفه طبابت مشغول بود – پیشنهاد می‎کرد : «برای این کار انسان باید برای یک دوره طولانی مدت نقاهت در بستر باشد؛ ایده‎آلش این است که به یک بیماری عفونی دچار شود یا پایش بشکند. در فقدان فرصتی مناسب، این دو کتاب روی قفسه می‎مانند، خاک می‎خورند و سرنوشت تلخ آثاری را پیدا می‎کنند که به وفور مورد اشاره قرار گرفته، اما هرگز خوانده نشده‎اند . با این اوصاف بدون این دو شاهکار، قرن بیستم ادبی، آن نیست که هست: «قرنی که افتتاحیه آن دو بنای عظیم است؛ دو سگ نگهبان افسانه‎ای که ورودی قرن را پاس می‎دارند و سنگ محکی می‎شوند برای نسل‎های بعدی.»

اگر این دو اثر، کابوسی برای خوانندگان هستند، برای نویسندگان نیز کم از کابوس ندارند؛ زیرا آنان را به تشویش و سکونی بی‎پایان وا داشته‎اند. کافی‎ست به مورد «هنری روشا» فکر کنیم که شرمنده از جویس برای مدت نیم قرن سکوت اختیار کرد. می‎شد انتظارش را کشید، چراکه در مقابل دو اثری هستیم که هر دو زاده رویای‎مطلق هستند و آن این که زندگی ‎را با برداشتی مستقیم شرح دهند، بدون آنکه متحمل محدودیت‎های تحمیلی از سوی رمان سنتی شوند.

پروست راوی، تار عنکبوت خاطراتش را دنبال می‎کند و جویس گام‎ها و اندیشه‎های «لئوپود بلوم» اهل دوبلین را در یک روز معمولی. ضرباهنگ تسریع شده‎ای که وجه مشخصه روایت‎های قرن نوزدهم بود، در این جا گسترش پیدا کرده ابعاد خود را کف می‎نهد. (درآن نوع روایت گویی ،برای اینکه قهرمان جستجو گر در میان هزار شک وتردید به بلوغ و غنا برسد ، یک فصل کوچک کافی بود) دقیقا همین وجه قضیه بود که خوانندگان اولیه آثاری پروست و جویس را سردرگم کرد و پایه‎های شهرت غیر قابل مطالعه بودن این دو اثر را که هنوز چون هاله‎ای دور آنها را گرفته، ریخت: یک ناشر، ضمن این که دست‎‎نویس پروست را رد می‎کرد، گفت: «شاید ابله باشم، ولی سی صفحه برای توصیف مردی که به خاطر بی‎خوابی در رختخواب غلت می‎زند، به نظرم زیادی می‎آید.» هم چنین جور مور، نویسنده ایرلندی ضمن صبحت درباره اولیس اشاره می‎کند: «این هنر نیست. مثل این است که سعی کنی از روی فهرست تلفن بنویسی.» اما آن چه برای دشمنان نقیصه به حساب می آید، از دید علاقمندان یک فضیلت است.

آنکه در این دو گروه قرار دارد، خواهان یافتن  میان بری است که بدون زحمت ناشی از یک کوهنوردی طولانی، به قله ادبیات قرن بیستم دست یابد. کتاب منحصر به فرد آلن دوبتون ما را در این راه کمک می‎کند. این نویسنده که رمان اولش با عنوان «تکالیف عشق» نیز اثری دشوار است، اینک با کتاب «چگونه پروست می‎تواند زندگی‎تان را تغییر دهد» چشم انداز روشنی را پیش روی خواننده خواننده می‎گذارد. این کتاب با الهام از صدها کتاب راهنمای دیگر نوشته شده که هر ساله چاپ می‎شوند.

آلن دوبتون که دغدغه‎اش پروست است، برخورد طنزآمیز و نکته‎بینانه شکارچیان نکات جالب را می‎کند: واژه های شاهکار پروست را می شمارد (یک میلیون و 250 هزار واژه )، طولانی‎ترین جمله‎اش را اندازه می‎گیرد (چهار متر طول می‎کشد، اگر که روی یک نوار کاغذ چاپ شود)، و به تجسس در افت و خیز ها و انبوه ضعف‎ها و بیماری آسم -که او را بر آن داشت که برای سا لها در رختخواب بستری مانده و روز و شبش را فراموش کند، سیستم هاضمه‎ای دشوار و پوستی بسیار حساس داشت به گونه‎ای که تنها می‎توانست با پارچه‎ای بسیار لطیف به نام- موسل آن هم با رطوبتی اندک بدن خود را بشوید. یک فصل از کتاب به مادرش اختصاص دارد که بدون شک جزو مادرهای پر تحکم و سلطه گر یهودی بود که یکی دیگرش مادر وودی آلن است.

پروست در مباحثه‎ای که با سنت بو و داشت به این سوال که «لازم است جزییات زندگی یک نویسنده را بدانیم تا بیشتر آثارش را ارج بگذاریم؟» قاطعانه پاسخ منفی داده بود و از این نظر شاید لایق خاله زنک بازی‎های آلن دوبتون نباشد. اما در نهایت این مجموعه، دو پیشنهاد مفید ارائه می‎دهد، برای  کسانی که بخواهند با جستجو بین مردم حتی نام این شاهکار نیز انگونه مثله شده – مواجه شدند بدون آن که غرق در صفحات یادداشت و حواشی و تفاسیر شوند. پیشنهاد نخست این است که نویسنده و اثر به هیچ وجه به هم شباهتی ندارند: نویسندهای شکننده و بیمار که یک پایش لب گور است، با قدرت یک مافوق بشر روی کتابش کار می‎کند، آن را می‎نویسد. همان آهنگی که به لذت علاقمندان و عذاب جان آدم‎های بی‎حوصله‎ای تبدیل شده که نمی‎توانند تحملش کنند: دستکم جا دارد بپذیریم که او کارش را درست انجام داده و عرق جبین را به الهام درونی خود اضافه کرده است.

پیشنهاد دوم این است که این اثر  علاوه بر این که به هیچ وجه شبیه زندگی نویسنده اش نیست، شباهت بسیار اندکی نیز به زندگی به مفهوم کلی آن دارد؛ دیگر چه رسد به زندگی خواننده! این را می‎‎شد از قبل با توجه به مصالح به کار رفته، نیز حدس زد.

اما از آن جایی که طرفداران سینه چاک پروست این آفت در جانشان است که خودشان را در هر صفحه از جستجو باز یابند (گویی روبه روی آینه‎ای‎قرار دارند)، این مکاشفه لذت بخش است که دوبتون هم خودش را در این تصویر به جا نمی‎آورد. همان‎گونه که غالب اوقات اتفاق می‎افتد، بدترین دشمنان یک کتاب، کسانی هستند که زیادی آن را دوست دارند و در قالب قدیسی به ما عرضه اش می‎دهند که باید مورد پرستش قرار بگیرد.

دوبتون شرح می‎دهد که شخصیت‎ها و گفت‎وگو هایی که در جستجو برخورد می‎کنیم، تنها و منحصرا در رمان‎ها وجود دارند. شاید نکته‎ای بارز به نظر برسد حال آن که اصل مشکل همین جاست. سرگنی ایزنشتاین می‎گفت: «سینما همان زندگی است که قسمت های ملال انگیزش رابریده اند.»و نظریه ضرورت تدوین او نیز ریشه در همین اعتقاد دارد پروست نیز بی‎رحمانه قسمت‎های ملال‎انگیز را می‎برد و باقیمانده را با دقت به هم می‎دوزد. حاصل کار، چکیده‎ای از گپ‎های جذاب و اندیشه‎های براقی است که از مکث‎های طولانی ملال پاک شده است. همان مکث هایی که این لحظات درخشان را در زندگی واقعی از هم جدا می کنند. آیا واقعا از یک کتاب انتظاری بیش از این داشت؟

در تمامی کتاب‎های راهنما، یک فصل کوچک پایانی با عنوان «حال خودتان را امتحان کنید» هست که – برای خواننده‎ای که آموزش های قبلی را با دقت دنبال کرده باشد- راهساز است. در این کتاب نیز چنین فصلی هست و مخصوص کسانی است که کتاب را بلعیده باشند. و در پایان آلن دوبتون، آخرین نیش و کنایه خود را نثار ستایش‎گران پروست می‎کند وآن این که: «به جای این که دنیای پروست را از دید خودمان نگاه کنیم ،بهتر است دنیای خودمان را از دید او ببینیم». کار آسانی نیست، اما به تلاشش می‎ارزد.

روز16 ژوئن در شهر دوبلین است. یعنی همان روزی که لئوپولد بلوم، قهرمان اولیس در ساعت هشت صبح از خانه خارج می شود تا گردش روزانه‎اش را بکند. امسال این قرار ملاقات با چاپ جدیدی از این شاهکار-که گونه‎ای بازآفرینی به حساب می‎آید- با هاله‎ای از سرور یا غم (بسته به نظر افراد) همراه است. کتاب مذکور: اولیس نام دارد که توسط جیمز جویس نوشته شده و توسط پیکادور ناشر انگیلیسی به چاپ رسیده است. روی جلد کتاب آمده است: «این اولیسی است که انتظارش را می‎کشیدیم، انعطاف پذیر و در دسترس همگان اما این اولیس چه چیز جدیدی برای ارائه به خواننده اش دارد؟آیا خلاصه است، راهنمای مطالعه است یا این که مجموعه اشاراتی است برای استفاده سریع؟ هیچ یک. آن هفصد صفحه، با همان ساختار پیچیده  قابل مقایسه با ادیسه به قوت خود باقی است. هم چنین فن تک‎گویی درونی که البته جویس مبتکر آن نبود، بلکه این فن را به کار گرفت (مبتکر آن نویسندهای فرانسوی به نام ادوارد دوژن بود که بهای کوشش‎هایش تنها با ذکر نامی در حاشیه تاریخ ادبیات پرداخت شده است).

اما ابتکار نسخه جدید اولیس اصلاح اشتباهات (ده هزار واژه از مجموع 250 هزار واژه) است که به چاپ نخست کتاب بر می‎گردد: در سال 1922ناشر فرانسوی کتاب که آشنایی چندانی هم به زبان انگلیسی ندارد دست‎نویس کتاب را از دست جویس که به شکل وسواس گونه‎ای آن را مدام بازنویسی می‎کرد، تقریبا قاپید. «دنیس رز» معتقد است که اینک می‎توانیم اولیس حقیقی را بخوانیم که مطابق خواست نویسنده است. نویسندهای که متاسفانه پنجاه سال پیش دیده از جهان فرو بست و اینک نمیتواند نظرش را بگوید. اما غائله به همین جا ختم نمی ‎شود: استیفن، نوه جیمز جویس بلا فاصله از این مصلح شکایت کرد، البته نه به دلیل پیش پا افتاده‎ای مثل تخطی از قانون کپی رایت، و طبق ضوابط جدید اروپایی در باب حقوق مولف این مساله به کلافی سر درگم تبدیل شده است. در همین حال محققین خودشان را برای جنگ آماده می‎کنند و لحن کلام‎شان عاری از آن مورد انتظار آکادمیک است. علت این همه خشم این است که یک فرد غیر مسئول مرتکب عمل مثله یک اثر شده است. فرد غیر مسئول فرضی در پاسخ می‎گوید که تنها به برقراری نظم بسنده کرده است و ادامه می‎دهد: «اگر اولیس را به یک خانه تشبیه کنیم، من پنجره‎ها را باز، هوای اتاق‎ها را تازه کردم و تار عنکبوت ها را بر داشتم. به این ترتیب سرانجام می‎توانیم از معمای خانه و مبلمان آن لذت ببریم».

باری، روز از نو روزی از نو: یک بار دیگر به حال خود رها شدیم و دو راه حل پیش روی‎مان است: اگر واقعا دستمان نمی‎رود که کتاب را تخوانیم، می توانیم پشت کلام ویرجینیا و ولف درباره اولیس پناه بگیریم که می‎گفت: «-اولیس- کار دانش‎آموزی مریض احوال است که جوش‎هایش را می‎کند. می‎توانیم سرخود اولیس‎مان را قلع و قمع کنیم، یعنی این که مثلا قسمت‎های سخت‎تر و غیر قابل تحمل را رد کنیم و از سایر قسمت‎ها لذت ببریم. قطعا جویس – که با افتخار سنت رمان سر و ته‎دار را زیر پا می گذاشت – نباید از این کار بدش بیاید.