داستان نویسی به زبان ساده: رمان چیست؟

چندی پیش سرفصلی در «مد و مه» گشودیم با عنوان رمان‎نویسی به زبان ساده، چیزی شبیه کتاب‎های آموزشی گام به گام که به علاقمندان مبتدی در حوزه‎های مختلف، به زبان ساده موارد مد نظرشان را آموزش می‎دهند. هدف ما نیز این بود که علاقمندان مبتدی داستان‎نویسی را با مفاهیم بنیادین و اولیه‎ی آن آشنا سازیم. دو گام نخست را با عنوان ریشه‎یابی واژه رمان و تبارشناسی رمان، پشت سرگذاشتیم، اما متاسفانه فاصله زمانی تا برداشتن گام بعدی قدری طولانی شد. علت هم چیزی نبود جز فشردگی مطالب در نوبت انتشار؛ اگرچه در «مد و مه» هر روز یک مطلب تازه برای خوانندگان عزیز منتشر می‎کنیم؛ اما با این حال گاه نوشته‎های برخی از دوستان مدتی طولانی در نوبت انتشار می‎ماند که از این فرصت استفاده کرده و از آنها پوزش می‎خواهیم.

به هر تقدیر در سومین گام داستان‎نویسی به زبان ساده، این قول‎ را می‎دهیم که از این پس فاصله زمانی بین گام هایی که در این زمینه خواهیم برداشت، خیلی طولانی نشده و دوستان علاقمندی که در طول این مدت ایمیل زده و همگامی خود را با این مطالب اعلام کرده‎ و خواستار ادامه یافتن آن شدند، حداقل در ماه شاهد برداشتن دو گام تازه در این زمینه باشند.

اما پیش برداشتن گام سوم به چند نکته باید اشاره کنیم: نخست آنکه این آموزش گام به گام، نه نوشته‎هایی تالیفی که در واقع تدوینی است! تدوین و بازنویسی مطالبی که از منابع موجود استخراج شده‎اند، به زبانی ساده‎ و همه فهم. البته در میان این منابع آثار جمال میرصادقی در حوزه آموزش داستان‎نویسی و همچنین ترجمه‎های محمد سلیمانی سهمی ویژه داشته‎اند. دوم اینکه دوستان که از میانه راه با ما همگام می‎شوند برای اینکه به سهولت به نوشته‎های قبلی استفاده کنند، از طریق برچسب‎های مشترک در انتهای این نوشته‎ها (به ویژه عنوان داستان‎نویسی گام به گام) می‎توانند به قسمت‎های قبلی دسترسی پیدا کنند.

سوم اینکه دوستان علاقمند می‎توانند مطالب خود را در این زمینه (بازنویسی، تدوین یا تالیف)، برای کامل کردن بحث برای ما ارسال کنند تا به اسم خودشان منتشر شود و یا اینکه بحث‎های مرتبط در منابع موجود را انتخاب و برای ما ارسال کنند تا یک حرکت جمعی در این زمینه داشته باشیم.

***

رمان چیست؟

پیش از این که به سراغ ویژگی‎هایی برویم که به کمک آنها می‎توان رمان را از غیر آن  بشناسیم و ا تعریفی از رمان ارائه کنیم، ابتدا باید ویژگی‎های داستان را شناسایی کنیم؛ چراکه بدیهی‎ست رمان گونه‎ای از شکل‎های مرسوم داستان و ظرفی برای داستان‎گویی به شمار می‎رود.

در آغاز باید به این نکته توجه داشت که هر متنی که ماجرایی را تعریف می‎کند، داستان و یا رمان نیست. زیرا با متون منظوم هم می‎توان سلسله‎ای از اتفاقات را روایت کرد (بارزترین نمونه‎اش شاهنامه فروسی)، در شکل منثور نیز قصه و حکایت می‎توانند چنین کارکردی داشته باشند.

داستان به نثر نوشته می‎شود، اما در عین حال تفاوت‎هایی بنیادین هست میان آن با قصه و حکایت و دیگر متون منثور. عمده‎ترین نقطه تمایز میان آنها نیز در نوع روایت هر یک از آنهاست. رمان و داستان باید از روایتی داستانی‎نیز برخوردار باشند. روایت داستانی اگرچه به نثر نوشته می‎شود و برای بازگویی ماجرا یا اتفاقی به‎کار می‎رود که آغاز و انجامی دارد و شخصیت‎هایی و … اما این‎ویژگی‎ها  امکان دارد در دیگر روایت‎ها نیز و جود داشته باشد.

بنابراین بهتر است این تعریف را چنین کامل کنیم: روایت داستانی که بنیادی‎ترین عامل برای شناسایی رمان و داستان، اعم از کوتاه یا بلند آن به حساب می‎آید، روایتی‎ست منثور از سلسله حوادثی که زنجیروار با یکدیگر پیوند دارند و ماجراهایی را روایت می‎کنند که از حرکت بیرونی یا درونی برخوردار بوده و دارای نقطه آغاز و پایان هستند، همچنین از شخصیت‎هایی (شخصیت‎ها الزاما انسان نیستند!) برخوردارند که هر یک نقش و تاثیری در آن داشته و مهمتر از همه اینکه روایت این سلسله حوادث (که گفتیم پیوندی زنجیروار دارند)، مبتنی‎ست بر زمان و مکان. یعنی این که در ظرف مکانی و زمانی جریان داشته و به عبارتی بر منطقی مکانی و زمانی استوارند (البته تقدم و تاخر این رخدادها می‎تواند به دلخواه نویسنده و به ضرورت ساختمان اثر شکسته شود).

کوتاه یا بلندی سلسله رخدادهای مورد اشاره در روایت داستانی، یکی از مهم‎ترین پارامترهای تفکیک کردن شکل‎های مرسوم و آشنا در داستان است: یعنی رمان، داستان بلند و داستان کوتاه و همچنین داستانک، که در دو مورد آخر (داستان و داستانک)،  این  سلسله حوادث می‎توانند در حد یک یا چند رخداد کوچک در زمانی کوتاه و در یک مکان محدود باشند و به همین تناسب تعداد شخصیت‎ها نیز کمتر از رمان و یا داستان بلند باشد. با این وصف باید کوتاه یا بلندی داستان را مهمترین ویژگی تفکیک دستان کوتاه یا داستانک از یکدیگر دانست.

ادگار آلن پو عقیده داشت، داستان کوتاه، داستانی‎ست که در یک نشست بتوان آن را خواند. عده‎ای نیز آن را داستانی می‎دانند که حجمی در حدود ده هزار کلمه یا کمتر از آن داشته باشد. داستانک هم تکلیفش روشن است، داستان کوتاه کوتاهی‎ست مه حد اکثر حدود هزار کلمه باشد یا کمتر.

از سوی دیگر داستان کوتاه نسبت به رمان و داستان بلند، شخصیت‎های کمتر و البته پیچیدگی پیرنگش هم کمتر باشد. به همین ترتیب بدیهی‎ست رمان یا داستان بلند (که حجمی بین داستان کوتاه و رمان دارد)، از شخصیت‎های بیشتر و پیرنگی پیچیده‎تر برخوردار باشد.

جمال میرصادقی هم از داستان بلند و رمان تعارف زیر را ارائه داده است:

داستان بلند

داستان بلند، داستاني است كه از نظر كمي از «داستان كوتاه» بلندتر و از «رمان» كوتاه تر است و از نظر كيفي نيز با داستان كوتاه و رمان تفاوت دارد. داستان بلند تقريبا از نظر كيفي خصوصيت‌هايش با ناولت و رمان كوتاه مشابه است. يعني اين نوع داستان‌ها بعضي از مختصات و كيفيات داستان كوتاه و رمان را توأم دارند. خصلت داستان كوتاه در فشردگي و ايجاز محتواي آن است، زيرا در داستان كوتاه اغلب فرصتي براي پرداخت و پرورش شخصيت‌ها و گسترش درونمايه وجود ندارد، اما در داستان بلند و ناولت و رمان كوتاه امكان گسترش شخصيت‌ها و درونمايه به‌طور محدود وجود دارد. اما از نظر كميت براي اين سه نوع اختلاف‌هايي قائل شده‌اند؛ داستاني را كه از پانزده هزار كلمه تا سي هزار كلمه داشته باشد، «داستان بلند» مي‌گويند و داستاني كه از سي هزار تا پنجاه هزار كلمه داشته باشد، «رمان كوتاه» ناميده مي‌شود و براي «ناولت» در بعضي از فرهنگ‌هاي ادبي پانزده تا سي هزار كلمه و بعضي ديگر سي تا پنجاه هزار كلمه قائل شده‌اند.

رمان

رمان مهمترين و معروفترين شكل تبلوريافته ادبي روزگار ماست. معمولا گفته مي‌شود رمان با «دن‌كيشوت» اثر سروانتس، نويسنده اسپانيايي، در خلال سال‌هاي 1605  1615 تولد يافته است و با رمان «شاهزاده خانم كلو» نوشته مادام دولافايت، نويسنده فرانسوي، تقريبا بنيان رمان‌نويسي امروزي گذاشته شد. تعريف‌هايي كه براي رمان داده شده، متنوع است و هر كدام بر نوعي از رمان قابل تطبيق است. در اينجا دو تعريف از رمان آورده مي‌شود: «رمان، داستاني طولاني است كه براساس تقليدي نزديك به واقعيت، از آدمي و عادات و حالات بشري نوشته شده باشد و به نحوي از انحاء تصوير جامعه را در خود منعكس كند.»

«روايت منثور داستاني طولاني كه شخصيت‌ها و حضورشان را در سازمان‌بندي مرتبي از وقايع و صحنه‌ها تصوير كند. اثري داستاني كه كمتر از ٣٠ تا ٤٠ هزار كلمه داشته باشد، غالبا به‌عنوان «داستان كوتاه»، «داستان بلند يا ناولت» يا «قصه» محسوب مي‌شود، اما رمان حداكثري براي طول و اندازه واقعي خود ندارد. هر رمان، شرح و نقلي است از زندگي. هر زمان متضمن «كشمكش»، «شخصيت»، «عمل»، «صحنه‌ها»، «پيرنگ» و «درونمايه» است.

گام بعدی: انواع رمان