نگاهی به مجموعه داستان «هر از گاهی بنشین» اثر فریبا منتظرظهور

این درست که داستان‎نویسان زن در این سالها، نه تنها  به لحاظ کمی که به لحاظ کیفی حضوری پررنگ‎تر از نسل‎های پیش داشته‎اند و در این سالها کم نبوده آثار شاخصی که توسط زنان – و نه نویسندگان مرد که هنوز هم از منظر کمی غلبه‎ای آشکار بر زنان نویسنده دارند- نوشته شده.

و باز هم این درست که کم نبوده‎اند نویسندگان زنی که کوشیده‎اند با آثارشان این تلقی دیرینه زنانه مردانه بودن داستان را با ورود به حوزه‎هایی از مضامین، که پیشتر زنان کمتر بدان توجه نشان می‎دادند، بشکنند؛ اما با این حال هنوز هم وقتی با مجموعه‎ای از داستانهای کوتاه یا یک رمان روبرو می‎شویم که توسط یک زن نویسنده نوشته شده، به دلیل پبش فرض‎های ذهنی‎مان، انتظار داریم که با داستانهایی روبرو شویم که نه تنها زنان محور اصلی آن باشند، بلکه از مردان تصویر چندان خوبی به نمایش گذاشته نشود و سرجمع داستانهای مورد نظر از مایه‎های فمنیستی پررنگی برخوردار بوده و این مایه‎های فمنیستی هم مشخصا حاصل رویارویی زنان با مردان در دنیایی مردانه باشد، و نهایتا  هم به آنها حق می‎دهیم که برای تاکید روی ایده‎های مورد نظرشان کمی هم اغراق کرده باشند. چرا که چنین پیشفرض‎ها و تصوراتی  ناشی از فضای کم و بیش مردسالارانه‎ای‎ست که از دیرباز در خانواده و یا جامعه وجود داشته، و علیرغم تمام تغیر و تحولات این سالها، کماکان در پیرامونمان به وضوح دیده‎می‎شود.

مهم‎ترین حسن داستانهای فریبا منتظر ظهور اما در مجموعه داستان «هر از گاهی بنشین» این است که  تا اندازه‎ای این پیش فرض‎ها را کنار زده و عاری از چنین جنبه‎هایی‎ست. اگرچه در این داستانها نیز سر جمع زنان از حضوری پررنگتر برخوردارند، اما با توجه به این که راوی این داستانها یک زن است، می‎توان آن را به راحتی پذیرفت.

«هر از گاهی بنشین» مجموعه‎ای‎ از داستانهایی‎ست که میان به هم پیوسته بودن یا نبودن سرگردانند، پیوسته‎اند: چون راوی همه داستانها یک نفر است، شخصیت‎های مشترک دیگری نیز در برخی از داستانها حضور دارند و البته علاوه بر فضای مشابه برخی داستانها، زمینه مضمونی نزدیکی هم در میان آنها می‎توان رد یابی کرد، چه در ایده فراگیری که در اغلب داستانها دیده می‎شود؛ یعنی همان احساس ترس، تنهایی و یا اندوهی که یک زن در رابطه با پیرامون خود دارد،  مناسباتی که او را در موضعی منفعلانه قرار می‎دهد و این انفعالی که شخصیت اصلی داستانها دچار آن است و سردی نگاه او به پیرامونش، یکی از آن ویژگی‎هاست که در همه داستانها کم و بیش و جود دارد… و این داستانها گسسته‎اند: چرا که از منظر عناصر روایی، اگر نگوییم همه داستانها، اغلب‎شان  خط و ربط چندانی با هم پیدا نمی‎کنند. یعنی اینکه این پیوستگی را نمی‎توان با قرار دادن داستانها در امتداد هم و یا  حتی به‎طور موازی با هم، برجسته یافت. به یک معنا  آن کیفت پازل‎واری که در داستانهای پیوسته اغلب متضمن پیوستگی درونی و بیرونی‎ داستانهاست و در نهایت به کامل شدن چنین پازل می‎انجامد، در این داستان‎ها نمی‎بینیم.

به نظر می‎رسد که نویسنده تعمدا اصراری نداشته که دستمایه مورد نظر خود را فی‎المثل در ساحت رمان ببیند، و ظاهرا از این منظر داستان کوتاه، آنهم بدون که پیوستگی تام و تمام، ظرفیت بهتری بوجود می‎آورده برای متمرکز شدن روی مایه‎هایی که اگر قرار بود در رمان مورد استفاده قرار بگیرند، تنها به اندازه خرده روایت‎هایی می‎شد روی آنها مانور داد؛ و تازه آنوقت چه بسا خط اصلی داستان، این خرده روایت‎های پیرامونی را – که ایده های مورد اشاره نویسنده در آنها پنهانند، تحت الشعاع خود قرار داده و از گستره توجه خواننده دور می‎کرد،  حال آنکه در قالب داستان کوتاه و استقلال داستانها از هم (حتی در عین داشتن پیوستگی‎هایی این  چنین) این امکان وجود داشته که روی این ایده‎ها و موقعیت‎ها دقیق شد، آنها را شکافت و در برایر خواننده گذاشت. اهمیت این مسئله وقتی بیشتر می‎شود که توجه داشته باشیم که منتظر ظهور داستانهای خود را از جایی و یا مقطعی از زندگی شخصیت اصلی (راوی) آغاز می‎کند که اغلب نویسندگان در موقعیت‎هایی مشابه (به خصوص برای نوشتن رمان)  داستان خود را در آنجا تمام می‎کنند. به این ترتیب نویسنده نمی‎خواهد دلایل رسیدن به چنین شرایطی را برای مخاطب بازگو کند، بلکه می‎خواهد نتایج قرار داشتن در چنین موقعیتی را بازگو سازد و این هم البته یکی دیگر از ویژگی های متفاوت کار منتظر ظهور است که امتیازی برای داستانهایش به حساب می‎آید.

راوی داستان شخصیتی‎ست خسته، درگیر ترس و ملال و البته تا اندازه‎ای نیز منفعل که نگاهی تقریبا سرد و کم احساس به پیرامونش دارد و… که اینها چیزهایی‎ست که  در نگاه اول چندان با ویژگی‎های زنی که کار مطبوعاتی می‎کند، حضوری فعال در اجتماع دارد، سنخیت پیدا نمی‎کند و این جاست که شاخک‎های مخاطب حساس می‎شوند برای کشف آنچه بر راوی پیش از این گذشته باشد، هرچند با کاوش در لابلای داستانهای کتاب، چیز خاصی دستگیر خواننده نمی‎شود که اگر لااقل کدهایی در این رابطه حتی به صورتی بسیار کلی و گذرا، سر راه مخاطب قرار می‎گرفت، به مراتب با داستانها کتاب بیشتر هم درگیر می‎شد.

گرایش به دست گذاشتن روی مایه‎هایی نو، استفاده از تکنیک در روایت، البته  نه آنگونه که با پیچیدگی‎های تحمیلی برای مخاطب دافعه ایجاد کند و همچنن  نثر روان و پاکیزه منتظر ظهور از دیگر ویژگی‎های داستانهایی‎ست که نوید آثاری بهتر را از همین قلم،  در آینده می‎دهد.

هر از گاهی بنشین (مجموعه داستان)

فریبا منتظر ظهور، نشر مروارید، شمارگان 1100 نسخه، 120 صفحه، 2800 تومان

کوتاه شده این نوشته در ویژه کتاب همشهری شماره دی و بهمن 1389 – ص 56 منتشر شده.

انتشار در مد و مه: 25 دی ماه 1389