اشتراک گذاری
بگیر ترمه نقره دوز یا اطلس نوك سوزنی جابلقا، دوخته بودنش برای سربخاری شاه نشین حضرتی، می گی نه برای پاانداز قدوم مبارك ملوكانه، طاووس وار. كه تازه وقت پیری زینت دیوار سفیر سفراست؛ به ناز و تبختر. شازده چه می دانستند این طاووسك را چطوری بزرگ كردیم. ایشان كه از احوال اندرونی باخبر نبودند، یعنی كارشان نبود، سرشان به امورات مملكت بود. همین بود كه هر شب موقع خواب كنیز می آوردش و شازده تا به لپش دستی نمی زدند انگاری خوابشان خوش نمی شد و خستگی از تنشان به در نمی رفت. و این همون نازیه كه بی آن نعمت به مفت نمی ارزد.
نازشو می كشیدند، به هر یك سوزن قدی كه می كشید، به هر یك قطره آبی كه زیر پوستش می دوید. سر همین بود كه وقتی آمد تو پنجدری و بی آنكه فكر ارسی های بالاكشیده و گوش های فضول را بكند، سلامی كرد و گفت من پسر آقا جلال آخوند را می خوام. می خوام زنش بشم. مادرش میخكوب شد. میخكوب بودند كه دست بردند و میخك هندی را گرفتند زیر دماغ كه از حال نرن. همین طور نگاهش كردن. خانم با اولین قطره كه از چشماش جدا شد و رو بزكش راه افتاد، سرش را رو به آسمان كرد و گفت آقا جونم چه موقع سفر بود. نازش را دیدی، می ماندید قهر و عتباش را هم می دیدید، بعد می رفتید. به طاقتی كه ندارم كدام بار كشم. افتخارالملوك بعد چشم های موج افتاده اش را دوخت به قالی و رو به هیچ جا گفت هی می گه اگر آقا جونم بود هیچ بهم نمی گفت. من چیكار كنم آقا جونت فرنگ رفته بود و حكیم، هزار چم و خم دیده بود كه نگذاشت من و تو یكیش را هم ببینیم. هی می گه…
خانم افتاده بود در خط، و ما كه فالگوش بودیم نگران كه نكند یكهو باز قلبش آنطور بشود كه سر سال آقا شد. طاووسك هم فهمید این را، آخه با همه آنكه دانشسرا رفته بود و ادای دخترای فرنگی پیدا كرده و كفش پاشنه صناری پایش می كرد، اما حرمت تربیتش كه بود. تا اشك های مادر جاری شد دوید و رفت دست های او را گرفت تو دستش و گذاشت رو صورتش. مثل موقعی كه بچه بود سرش را برد و گذاشت بوی یاس از چاك پیرهن خانم برود در جانش. و بعد یكهو مثل انار ساوه تركید. صداش مثل گنجشكی دور تالار به گردش افتاد كه می گفت بگو نه. سیاه بخت می شم و حرفت را زمین نمی اندازم. یك كلمه بگو نه. چرا طعنم می زنی. آقا جونم را چكار داری.
این را كه گفت هر دوتاشان زدند زیر گریه. انگاری آفتاب تو كفترخون غروب كرد.
سر و ته قصه همین بود. همین طور شد كه آن طاووسك شد دستكش روزگار. هی بكش، هی بكش. خانم گاه می گفتن خدا از سرتقصیرات همه بگذرد، تقصیر شاهزاده بود كه هر وقت این می خواست با پاتخت درباره درس و مشقش حرف بزنه و صلاح و مصلحت كنه، می گفت بیاد محكمه كه آنجا تلیفون تلمبه ای بود. نمی گفتن صبح زود ببرنش كه مریضی نباشه. وسط روز می رفت. از اول صبح هر چی بود و نبود برمی داشت از مطبخ و انباری، می گذاشت تو بقچه. می داد دست طلعت كه همراهش ببره و بعد هم می شنیدیم كه تلیفون كرده نكرده می نشست پای درد دل مریضای ندار. هی اختلاط، هی اختلاط… نمی دونم از اون روزا بود یا از اون كتاب های فرنگی شازده خدا بیامرز بود كه هی می رفت برمی داشت و سرش را می كرد در آن. هر چی بود، روزگار گلیمش را این جوری بافت. یك شب كه شاهزاده در نارنجستان خسرو و شیرین می خواندند، این شعر را خواندند. از یاد همه ما رفت اما این یكی مانده بود به یادش. هنوز هم می خواند. بسا دیبا كه شیرش در نوردست. اصلااین یعنی چی مادر؟
* * *
این تكه ای است از قصه ای كه به سالیان دور نوشته ام و هنوز آن را نبافته ام، چنانكه درخور انتشار شود. امروز كه رفتم تا از سیمین خانم دانشور بنویسم، ندانم چرا دستم رفت به كتابچه آبی و این تكه را یافتم تا در مقدمه بیاید. گرچه حكایت زندگی ایشان نیست اگر هم حظی برده باشد از خط حیات سیمین خانم. مادر راوی این قصه هیچ شباهتی به خانم قمرالسلطنه ندارد كه كسانی كه ایشان را دیده بودند برایم گفته اند كه هنرمند خانومی بود ظریف و محتشم، نقاش و هنرشناس. زمانی كه همه فامیل اثاث می كشیدند به “باغو”، چنانكه رسم شیرین شیرازی هاست، چندانكه بانوان به پختن آش و ساك، نقل این و آن مشغول بودند، خانم قمرالسلطنه جعبه گشوده و رنگ ها چیده به نقاشی دشت و ورم دلك. چه رسد كه گرامافون هیزماسترز ویس با آن سگ انگلیسی تبارش هم حاضر بود كه با گرداندن دسته، سوزنش روی صفحه به گردش می افتاد و از آن صدای بدیع زاده پخش می شد موقع نقاشی خانم.
اما قصه ای كه آوردم و گفتم حظی برده است از زندگی سیمین خانم دانشور، آنقدرهست كه فصل دوم آن زندگی را نشان كند. فصل اول به ناز دكتر احیاءالسلطنه و خانم قمرالسلطنه گذشت و درس خواندن در شیراز و دانشگاه تهران، فصل دوم را بگیر از زندگی با آقا جلال و فصل سوم بعد از سوگ جلال.
و اینك گذری بر زندگی كسی كه خودشان درس آموز ما بوده اند به این گونه سیاه مشق ها.
سیمین خانم از لای قصه های ایرانی بیرون آمده، در زمانی مناسب پر و پیمان. شاهد 70 سال عمری بوده اند كه بر این مرز و بوم و بر علم و ادبش، بر جامعه و طبقاتش، گذشته است. شاهد بیداری كه روزگار هم به گوشه و كنار بكشاندش. نه پرده نشین به قول شاعر همشهری اش. 70 سال. یعنی از زمان عقل رسی. از همان زمان كه دیگر معلوم احیاءالسلطنه و خانم قمرالسلطنه [بگو دكتر محمدعلی دانشور و خانم قمر حكمت] شد كه این دختر كه در دوره كابینه سیاه قوام السلطنه [دو ماهی بعد از كودتای سوم اسفند]، به دنیا آمد، از نوشتن گریزیش نیست. یعنی همان سال ها كه انشا نوشت “زمستان به زندگی ما می ماند” و معلم ادبیات مدرسه مهرآیین، میرزا جوادخان تربتی داد در روزنامه شیراز چاپ كردند. و چنین بود كه از طبقه اشراف شیراز یك زریباف جدا شد تا نه كه در شاه نشین به مخده تكیه دهد، فرمان راندن اندرون را، بلكه این یكی می خواست جهان را اصلاح كند. از مجلاتی كه از مصر می رسید، تا قصه های جین آستین و مارك توآین همه را می خواند و چه عجب اگر روزی در شاه نشین ظاهر شد و طاووسك وار و خبر داد كه بله تصمیم خود گرفته ام. اما تا به اینجا برسد باز هم ماجراها بر او گذشته است كه اگر گفته و نوشته آید شرح احوال دوران است. و چگونگی شكل گرفتن طبقات.
عشقش به كتاب و كتابخوانی او را هر جا كتاب بود می برد؛ حتی به كتابخانه دانشسرا. همان جا كه دختر اعتصام الملك [در آن زمان ها پروین اعتصامی نامی از خود نداشت هنوز] كتابدار بود و خجالتی. اما این دختر شیرازی كه می گفتند از بستگان علی اصغرخان حكمت است، نه كه خجالتی نبود بلكه مدام سخن می گفت. ساخته شده بود تا برود بالای سن های تازه ساز بناهای نظامی با معماری آلمانی رضاشاهی. هی حرف بزند. سخنرانی كند. از سوت های مدام این بلندگوها نترسد. می خواست دنیا را بسازد با همان لهجه شیرین و غلیظ شیرازی.
كش اول را روزگار وقتی كشید كه دكتر احیاءالسلطنه در شیراز، بعد از مسابقه دو پسران آموزشگاه های فارس، وقتی ابراهیم گلستان اول شد، شوق زده آمد به تشویق محصلان و دستش را رو قلبش گذاشت و درگذشت. سیمین در روزنامه خواند پدر مرده، وقتی كه داشت امتحان دانشگاه می داد. با مرگ دكتر دانشور خانواده از نظر مالی از نفس افتاد بی آنكه از اصل افتاده باشد و حفظ طبقه برای بخش عمده اشرافیت در دوره رضاخان و بعد از او، از دردآورترین كارها بود. زمین ها و آبسنگ ها كه می فروختند و ترمه و نقره ای كه به سمسار می دادند تا مگر آخرای تحصیل بچه ها را بتوانند جمع و جور كنند. اما دخترك شیرازی به خود غره تر بود از اینها. رفت پیش دكتر صدیق اعلم كه استادش بود و حالاشده بود رئیس تبلیغات و در نتیجه در آن شلوغی جنگ و اشغال كشور توسط متفقین، شد معاون تبلیغات خارجی. دختر 20 ساله شیرازی و بعد هم شروع كرد به مقاله نوشتن. خیلی خوب بنویس برای گذر عمر. بنویس و ترجمه كن تا مادر صاحب جلال و هنرت در سختی نیفتد با 6فرزند كه دارد، اما چرا ناگهان نقد حسینقلی مستعان كردی كه آقا بالاخانش دست به دست می گردد و در هر خانه یكی معتاد پاورقی هایش هست؟ حالاچرا نقد “فتنه” دشتی؟ علی دشتی است رجل نامدار و خودش رند و صاحب مقام. خاندان رضاشاه از قلمش می ترسند. چه دارد این دخترك شیرازی از فك و فامیل حكمت كه چنین بی پروا آمده است و چه دلی دارد نصرا… فلسفی كه در مجله اش [امید ] نقد او را چاپ كرده است.
حسین كاظمی یادش به خیر و گرامی. برایم گفت به سالیان دور، از خانه خانم قمرالسلطنه، محفل نقاشان و هنرمندان. در همین زمان است كه دختر سنت شكن اولین داستان كوتاه خود را هم می نویسد. “آتش خاموش” صدا می كند مانند توپ در محافل روشنفكری. نقدها می نویسند، یكی هم می تازد. گمان می رفت دست آموز دشتی است و به انتقام آن نقد، اما من نویسنده این مقاله به سالیان بعد از علی دشتی پرسیدم كه آیا این درست است؟ پاسخش این بود كه نه. به باورم دروغ نمی گفت.
یادمان باشد این همه در جامعه ای رخ می داد كه داشت پوست می انداخت در حضور نظامیان غریبه. هم دموكراسی و حزب و حزب بازی. هم محفل و باند ادبی و سالون، هم نقد. لكه جوهری از آگاهی ها داشت از تهران پخش می شد در همه كشور. و در تهران كه مركز است در این زمان هم نیما هست و هم صادق هدایت. زنان نقش و سهم دارند می گیرند. بخشی سهم حزب توده و برخی نه. چه دختر فرمانفرما كه خودش را از دست شوهر سیاسی نجات داده كه از طبقه اش جدا شود، چه دختر تیمورتاش كه به خونخواهی پدر در بازار چارپایه می گذارد به سخنرانی های تند سیاسی. چه بانوان اهل فرهنگ كه دانشسرا و مدرسه می روند و درس می دهند و مدرسه می سازند. حالاقمر و ملوك و پروانه هم جای خود. و دانشگاه…
در این میان دختر بیست و دو سه ساله دكتر احیاءالسلطنه هم تند و تیز در كار نوشتن و سخنرانی. درس خواندن برای دكترا. او هم سهم خود را در ورقه ای می جوید. استاد راهنمایش دكتر فاطمه سیاح كه خود از آن زنان است كه بایدش شناخت و نوشت. از خانواده حاج سیاح همه اهل علم. بگو دافنه دوموریه ما. در همان خانه فرنگی ماب و ساده اش، با نواختن پیانو و برامس كه دوست می داشت، پروژه دختر شیرازی را تصحیح می كند. و مرگ او كه سخت حكایتی است و داغش به دل خانواده سیاح مانده، در آن روزگار خود ضربه ای بود برای سیمین خانم. چه رسد كه استاد بعدی او بدیع الزمان فروزانفر شد. انگار كه دو قرنی قبل از خانم سیاح متولد شده.
آن شور دهه 20 كه دختران و زنان درس خوانده را آتش به دل و جان زده و از تخت و طبقه خود تا دیده ایم جدا كرده بود، در دختر قمرالسلطنه در اتوبوسی جلوه كرد كه از جمله مسافرانش یك بچه آخوند تند و تیز بود. از جای دیگر و طبقه دیگر آمده اما پرخون و پرعصب، همان قدر كه باید تند. از حالابه بعد دخترقمرالسلطنه باید با آخوندزاده می ساخت. همان كه در همان زمان جنگ رفته بود به نجف كه ملبس شود و چند ماه بعد برگشته، زده بود به كسروی با هماد آزادگان، نمانده زده بود به حزب توده و سرخورده، سری به حزب زحمتكشان و مظفربقایی زده و باز سرخورده برگشته، چند كتابی چاپ زده، خود به نیما و هدایت و آخر سر خلیل ملكی رسانده و تازه هنوز 30 سالش نبود. 20 سال بعدی زندگی سیمین خانم، سال های پر و پیمان زندگی است. تا آن لحظه بی خیالی در اسالم كه آقاجلال دستش را روی قلبش گذاشت و این بخش طی شد و تمام.
صدای سیمین خانم در گوش نسل بعدی است كه ما باشیم، وقتی در صحن مسجد فیروزآبادی در حلقه ماتم زدگان و هم وحشت زدگان نظام انتظامی یكباره فریاد زد ای بابوم… و فریادی از جگر بركشید. همان كه جلال را بر وزن كتاب می گفت جه لال. در آن زمان تازه دو ماه از مرگ خلیل ملكی كه جلال به او سرسپرده ماند، می گذشت.
وقتی “سووشون” در آمده بود جمع كافه نشین زیج نشسته بودند كه كار آقاجلال است و مردمی كه به قول آقا جلال باور ندارند كه زن جز بند رخت و آشپزخانه و رختخواب كاری به دنیا داشته باشد، باور نداشتند كه سیمین خانم، حتی پیش از آن كه آقا جلال سرخورده از نجف برگردد، در این مقوله فرس رانده بود و مكتوباتش به قول پرویز داریوش جای انكار نمی گذاشت. اما وقتی “جزیره سرگردانی” در آمد دیگر سال ها بود كه آقا جلال نبود و جای آن بود كه اهل نقد جست وجو كنند نقشی را كه سواد و دانش سیمین خانم داشت در كارهای آل احمد در آن 20 سال. این خود كاری تحقیقی می تواند بود برای اهل بخیه. انگار وقتی كه سارتر می رفت تازه جماعت اندازه سیمون دوبووار را دانستند.
بعد از مرگ جلال، سیمین خانم در خانه ای ماند كه جلال و نیما كنار هم ساختند – البته نیما را نمی توان گفت ساخت، مازندرانی مرد اهل ساخت نبود، چنانكه اهل تیزی و تندی هم نبود . – از آن دو خانه اول نیما رفت و بعد آقا جلال و بعد عالیه خانم و حالاسیمین خانم مانده تا از همان بالای جعفرآباد نگاه كند به شهر؛ شهر كه بعد از سووشون جلال، كارش به كجا كشید. رفت به تمدن بزرگ و جشن های شاهنشاهی كه در لحظه لحظه اش جای نیش قلم آقا جلال خالی بود. و بازگشت به انقلاب. و یاران آمدند كه كانون نویسندگان یادگار آقا جلال است و سیمین خانم را جلو انداختند و كانون علم شد. سیمین خانم گفت كاكو فقط اختلاف نكنید ها! انگار زمان 20 سال به عقب رفته بود و این همان صدای آقا جلال بود خطاب به اسلام كاظمیه. علی دهباشی یادش هست. منتها آقاجلال به تحكم می گفت و سیمین خانم مادرانه خیرخواه. و هر دو را گوش نمی كنیم البته.
اینك دختر قمرالسلطنه كه هیچگاه در عمرش سیمین آل احمد خوانده نشد، سالخوردگی را به تنهایی و به نگاهی امیدوار و انسانی به زندگی، به ادبیات، می گذراند؛ به شمارش سیلی های روزگار.
حالا، داخل پرانتز، از شما اهل فیلم و سینما می پرسم. دیگران “جین شدن” را فیلم می كنند و كسی مانند رنه زله گر را هم می برند كه نقش جین آستین را بازی كند، چرا شما سیمین شدن را نساخته اید؟ آیا ما سهم مان از ادبیات جهان بیش از آنهاست و اگر اینان را گم كنیم كممان نمی آید. حقا كه چنین نیست. خانم محترم ادبیات ایران، جان آشنای زیباشناسی و هنر و شاهد راستگو زمانه سیمین دانشور. همان كه روزگاری در وصفش این قلم نوشته بود: نقال خوب قصه های راست، همسر لحظه های دلنشین، خواهر مهربانی، ای مادر محبت. ترمه خوش دست روزگار.
(این مقاله در زمان حیات سیمین دانشور برای اعتماد ملی نوشته شده بود)