تهران چگونه پایتخت ایران شد؟

آنچه در ادامه می خوانید متن گفتگویی است که چند سال پیش به صورت رادیویی با داریوش شهبازی محقق و پژوهشگر در حوزه تاریخ معاصر و به ویژه تاریخ تهران انجام شده اشت. استاد شهبازی در این گفتگو به روایت پیشینه تهران و چگونگی بدل شدن آن به پایتخت ایران پرداخته اند.

***
چه باید کرد تا شایستگان بر مسند آیند؟

آقا محمد خان چه انگیزه ای برای این انتخاب داشت ؟
اینکه بخواهیم بدون بررسی پیشینه گستره تهران به لحاظ تاریخی و کاوش درپیدایی سبب ها و علت های رشد و توسعه تهران از آغاز تا آن روز فقط به وقت انتخاب تهران بدین سمت پاسخ گوییم ، به نظر می رسد ، موضوع ابتر خواهد ماند . بنابرین اجازه بدهید . پرسش شما را در دوبخش به نسبت مشروح ، عرضه نمایم .
الف – پیشینه گستره تهران .
ب – رشد و توسعه آبادی تهران .

گستره تهران ، که می توان آن را از حوزه دماوند تا آن سوی کرج و از آبادی های ارتفاعات البرز تا دشت جنوبی ری و ورامین در نظر گرفت ، بسیار کهنسال و دیرینه است . این خطه از خاک ایران زمین ، بخشی از نجد ( فلات ) ایران است که روزگاری کف دریا را تشکیل می داد . زمانی که دوره خشکی در این قسمت از آسیای جنوب غربی آغاز شد ، قاره اروپا یخبندان بود . با شروع این دوره بر اثر قطع شدن باران های معمول ، کم کم سطح دریا فرو نشست و ابتدا کوها از آب سر بر آوردند و در پی آن با خشک شدن دریا دشت ها نیز آشکار شد ند .
زندگی آدمیان در کوه ها و غار ها آغاز گردید و با سرسبز شدن دشت و سرازیر  گشتن حیوانات به آن پهنه ، آدمی نیز که زندگی اش تابعی از این متغیر بود ، به دنبال حیوانات به دشت آمد . دیر گاهی گذشت تا خانه ساخت و سکنا گزید و زراعت را آموخت و حیوانات را اهلی نمود .
یکی از کهن ترین نقاطی که در این گستره، این معنا در آن شکل گرفته است ، چشمه علی است . باستان شناسان در پی کاوش های فراوان پی برده اند ، دست کم هشت هزار سال پیش مردمانی با تمدنی در خورتامل نخسین بار در کنار این چشمه زندگی کرده اند . این چشمه  پیش از اسلام با نام « سورن » خاندان مشهور ساسانی خوانده می شد و بعدازورود اسلام به نام حضرت علی(ع) نامگذاری شد.
به استناد بررسی های زمین شناسان و داغی که بر سنگ دیواره در مظهر  چشمه هویداست آب چشمه در هزاران سال پیش از امروز افزون تر بوده است . پوسته زمین در این قسمت از کره زمین در حال تغییراست و همین تغییرات موجب بروز زلزله و کم شدن آب چشمه علی شده است .
سوای چشمه علی ، در تپه ازبکی در 70 کیلومتری غرب تهران نیز آثاری از زندگی مردمانی  کشف شده  که 9 هزار سال  پیش در آن  حدود می زیستند . شهر ری که در روزگار باستان« راگا »  و یا برخی اسامی دیگر می خواندند، خود یکی از کهن ترین شهر های عالم است و با بابل و نینوا درمیان رودان ( بین النهرین) پهلو می زند  ، و پیشینه ای چند هزار ساله دارد و نام این شهر در تورات نیز آمده است .
شهر ری پر آوازه در کنار کهن راه دوهزار ساله ابریشم خود موجب اعتبار و شهرت این راه شرقی – غربی جهان قدیم بود .
در تپه قیطریه ، اراضی خیابان پاسداران ، خجیر ، تهرانپارس ، چندار ، خوروین ، ساوجبلاغ و اراضی حاشیه شهر جدید پردیس ، ایگل ، اوشان و جای جای این گستره پیر سرزمینمان آثاری کشف شده است که حکایت از دیرینگی زندگی ایرانیان در ادوار مختلف در آن دارد .
خلاصه اینکه تهران اگر چه جوان است ، لیکن در دامان مادری چشم به جهان گشوده است ، که خود داعیه مهتری و سروری در پیشینه داشتن تمدن بشری در عالم دارد و به تعبیری دیگر تهران این نوزاد دویست ساله اگر در میان شهر های بزرگ جهان سر بر آسمان تفاخر می ساید ، پا بر دوش غولی نهاده است که هزاران سال عمر دارد .

این تعبیر براین  حقیقت استوار است ، که هرگز در جامعه بشری و حتی در کائنات ناگهان  و یک شبه  چیزی پدید نمی آید ، بلکه تشکیل اجرام آسمانی و ستارگان و پدیده ها و کشفیات علمی انسان و هزارها نمونه دیگر ، پای بر این واقعیت می فشارند که همه پدیده های اطراف زندگی بشر دارای سیر تحولی است ، که گام به گام متحول می گردد و آن مسیر ، به لحاظ ریاضی  خطی است ، سینوسی ، یعنی به وجه موج که فراز و فرود هایی دارد .
بنابراین ، گو اینکه تهران دویست ساله هم خود دارای پیشینه ای دست کم هزار و چهارصد ساله است ، اما ناگهان و به یکباره در کویر بی آب و علفی سر برنیاورده ، بلکه این آبادی  در گستره ای بسیار پر سابقه با محو شدن شکوه ری باستان ، اندک اندک به اعتبار و آوازه ای دست یافته  ، و سرانجام سزاوارانه آقا محمد خان آن را به پایتختی بر گزیده است.
ب – رشد و توسعه آبادی تهران :
از قراین و نشانه هایی که در دست است، چنین بر می آید ، که نطفه سکونتی این آبادی خوش شانس ، اواخر عصر ساسانی و کمی پیش از اسلام تشکیل یافته و خردک خردک بر ساکنین و خانه هایش افزوده شده تا جایی که اواخر قرن دوم هجری آنقدر اعتبار بر این آبادی مترتب بوده ، که از خانواده ای از آن میان ، فرزندی طالع دار پا به عرصه وجود می نهد . فرزندی که بعد ها آوازه و شهرتش موجب  شد ، به سال 463 قمری برای نخستین بار ، نام « طهران » در کتاب « تاریخ بغدادی » ثبت گردد .
ابو عبدالله محمد بن حماد تهرانی رازی ، محدث قرن سوم هجری فرزند نامدار آبادی جوان تهران است ، که به سال 261 قمری ( 271 ) در 81 سالگی چشم از جهان فروبست ، و ابی بکر خطیب بغدادی به سال 463 قمری ، در کتاب خود واقعه مرگ او در عسقلان  شام را ثبت کرد .
با گذشت زمان، تهران رفته رفته رشد و توسعه یافت و آباد شد ، که البته آبادانی اش در آن روزگار مرهون آب فراوان  و خاک حاصلخیزش بود ، به طوری که اوایل قرن ششم آوازه میوه ها یش ، سراسر ایران زمین را در نوردیده بود . ابن بلخی در « فارسنامه » به سال 500 تا 510 قمری، از انار مرغوب تهران یاد کرده است .
آبادی تهران داشت گام های آبادانی را با آهنگی ملایم بر می داشت که اوایل قرن هفتم ، حادثه ای عظیم سرنوشت شهر ری ، منطقه و حتی سراسر خاک ایران را دگرگون ساخت و این دگرگونی انقلابی را در تاریخ تهران پدید  آورد که عظمت تهران امروز را باید حاصل تداوم تحولاتی مهم دانست ، که آن اتفاق نقطه آغازش بود .
آن حادثه شوم ، حمله وحشیانه و ویرانگر مغول بود ، که همه چیز را چون آتش سوزاند و چون سیل ویرانه ساخت . در این حمله، ری آن شهر باشکوه به تلی از خاکستر و ویرانه ای از خرابه ها و پشته ای از کشته ها تبدیل شد . حمله بار دوم و سوم آن وحشیان آخرین رمق تن نیمه جان شهر را گرفت . گو اینکه بعد از فروکش کردن تاخت و تاز متجاوزان ، شهر زندگی نیمه جانی را دوباره آغاز کرد و پاره ای از شهروندان فراری با بازماندگانی چند تلاش کردند تا زندگی را  به این شهر باز گردانند ، لیکن بخت از ری برگشته بود ، و این اقدام ها هیچ یک مرهمی برزخم مهلک تن بی رمق کهن شهر این گستره پیر نشد و تنها به برکت وجود مرقد حضرت عبدالعظیم در قرن یازدهم ازآن شهر نام « روستای شاه عبدالعظیم »  باقی ماند. آبادی خردی که تا عصر پهلوی هم هنوز با همین نام خوانده می شد.
باز گردیم به ادامه موضوع  ، یعنی تاریخ تهران . هر چه این حمله اثر ویرانگرانه اش را بر پیکر شهر ری تداوم می بخشید با گذشت زمان اعتبار تهران افزوده می گشت . هجوم مغول عده ای از مردمان ری را پناهنده آبادی کوچک تهران کرد . این افراد در آینده خود موجب اعتلای فرهنگ شهر نشینی تهرانیان و افزایش سرعت توسعه  در این آبادی شدند . با آوردن شیوه معماری شهری و حتی مصالح خرابه های ری ، خانه سازی شهری را در آن آبادی باب کردند . هسته اولیه بازرگانی و تجارت را پدید آوردند ، که بعد ها خلاء بازار از میان رفته شهر ری را در این گستره وسیع بیش و کم پر کردند و ده ها اقدام دیگر .
آهنگ توسعه و اعتبار یافتن تهران چنان افزون گشت ، که به سال 806 قمری برابر 1403 میلادی تهران دیگر روستای گمنامی نبود بلکه خان تهران ، بابا شیخ ، نماینده تیمور مأمور پذیرایی از کلاویخو سفیر پادشاه اسپانیا شد .
بابا شیخ ، باغی را در شمال غربی تهران آن روزگارجنوب میدان توپخانه فعلی  طرح افکند و اولین عمارت بزرگ و شاید توان گفت : قصر تهران ، را در آن باغ جایی که بعدها ارگ سلطنتی گردید ، ساخت . آهنگ توسعه این آبادی باز هم تندتر شد ، بدین ترتیب  که در همین قرن نهم نخستین امامزاده های آن نیز بنا گردید . امامزاده هایی چون سید اسماعیل ، یحیی ، زید ، سیدنصرالدین . اکنون دیگر آوازه تهران از همطرازانش از قبیل مهران ، دولاب ، طرشت و . . . فزونی گرفت .
با شروع قرن دهم و اوج گیری سلسله پادشاهی صفویان ، تهران ، که دیگر از جرگه روستا ها خارج و در زمره شهرها و یا بهتر باید گفت باغ شهرها  به حساب می آمد ، برگی زرین بر تاریخ آن افزون گردید و گامی مهم در راه توسعه این شهر بر داشته شد و بر اعتبار آن  باز هم افزوده  گشت .
به سال 961 قمری ، شاه تهماسب در پی آمد و شدی که به تهران داشت ، فرمان داد تا حصاری گرداگرد شهر بنا کنند . حصاری که بیش از سیصد سال دوام یافت و شهر و ساکنانش را از هجوم دشمنان ، راهزنان مصون داشت .
این حصاررا به طول شش هزار گام با 114 برج به تعداد سوره های قرآن کریم ساختند . به عبارت دیگردر هر 53 گام یک برج ،و در پای آن یک سوره قرآن دفن شد ، و در کنار جبهه بیرونی آن نیز خندقی کندند .
برای شهر تهران 4 دروازه ( دروازه های شمیران اول پامنار ، قزوین اول بازارچه قوام الدوله ، حضرت عبدالعظیم اول بازار حضرتی و دولاب اول بازارچه نایب السلطنه ) در نظر گرفتند .
شاه تهماسب را سبب این اقدام مهم بنابر اظهار نظر نویسنده کتاب « جنت النعیم » دو چیز بوده است ، یکی زیارت امامزاده حمزه ، جد اعلای پادشاهان صفویه و حضرت عبدالعظیم و دو، وجود شکار فراوان در دشت های مهران و تهران .
افزون بر بنای حصار بدیهی بود ، که آن زمان داخل شهر هم احداث بناهایی آغاز شد ، و ساخت و ساز آهنگی تازه یافت. نویسنده « هفت اقلیم » درباره ساخت حصار و بازار می نویسد :
« تهران در زمان شاه تهماسب صفوی به زینت باره و زیور اسواق آراسته گردید . »

در این عصر ، خواهر شاه تهماسب هم مدرسه و تکیه و حمامی در محله چال میدان بنا نهاد ، که بعد ها آن ابنیه  با نام « خانم » شهرت یافت .
تهران در عصر شاه عباس ، آبادتر از پیش شد . نویسنده « زینت المجالس» به سال 1004 قمری ، در عصر او می نویسد :
« آب و هوای تهران از دیگر ولایات ری نیکوتر است از ارتفاعاتش غله و میوه نیکو می آید و از آن جمله خربزه و انگور و انجیر او به غایت لطیف می باشد . »
امین احمد رازی  نیز به سال 1002 قمری ، درستایش تهران      می نویسد :
« تهران به واسطه انهار جاریه و کثرت اشجارمثمره و باغات متزهه نظیر بهشت است . »
شاه عباس ، هم به نوبت خود گامی بلند ، در جهت توسعه تهران برداشت ،  که خود موجب اعتبار بخشیدن هر چه بیشتر این شهر شد . گو اینکه شاه عباس در یکی از اقامت هایش در تهران بیمار می شود و نفرین  می کند ، کسی را که از بیرون به این شهر بیاید و آنجا بماند ، ولی چهار باغ عباسی را با غرس چنارهای فراوان بنا نهاد ، که همان ارگ سلطنتی دوره های بعد می شود ، و از همه مهمتر وی  برای تهران و اطراف آن بیگلر بیگی تعیین کرد و این نخستین بار بود ، که تهران دارای بیگلربیگی ، که مقام  پر اهمیتی در تشکیلات حکومتی – اداری کشور بود – ، شد .
در عصر شاه عباس ، ایران چهار والی و سیزده بیگلربیگی داشت .
پیترو دلاواله  ( Pietro Della Valle) جهانگرد ایتالیایی به سال 1026 قمری برابر با سال 1617 میلادی ، تهران را دیده و از آن این گونه یاد می کند :
« تهران شهر بزرگی است که از کاشان وسیع تر است . . .
تهران ، پایتخت ایالتی است که به همین نام خوانده می شود و مقر خان است  . . .  باید واقعا ً تهران را شهر چنارستان بنامیم . . . »
بعد از احداث عمارت باباشیخ ، نخستین بار در عصر شاه سلیمان ( اواخر قرن یازدهم ) است ، که به فرمان او در باغ شاه ( ارگ سلطنتی ) کاخ سلطنتی بنا شد .
این کاخ همان عمارتی است که بعد ها شاه سلطان حسین ، هنگام ترک اصفهان در مقابل هجوم افغان ها در آن اقامت گزید و تهران را به مقر موقت حکومتی ( = پایتخت ) انتخاب کرد و درّی افندی سفیر عثمانی( 1134 قمری) را در همین کاخ به حضور پذیرفت .
در دوران صفوی تهران باز هم آبادترگردید ، و بنا هایی از قبیل مساجد چال حصار و جامع و مدارس دینی امامزاده زید ، سید ولی ، چال و محمدیه  در این عصر ساخته شد .
به سال 1137 قمری اشرف افغان تهران را محاصره کرد و با شکستن مقاومت تهرانی ها ، دروازه شهر را گشود و در تهران در کاخ شاه سلیمان مستقر گردید. افاغنه در تهران حصار ارگ را بنا کردند و در شمالی ارگ (=دروازه اسدالدوله = دروازه دولت ) را ساختند .  افاغنه طی اقامت خود در تهران پاره ای از سران و بزرگان شهر را کشتند و مردم را رنج دادند .
نادر شاه ، پیش از سلطنت به سال 1142 قمری ، قوای اشرف افغان راشکست داد ، و پس از پادشاهی ، مشهد را به عنوان مرکز حکومت خویش بر گزید ، ولی اهمیت تهران را نیز از نظر دور نداشت . انجمن نوروز که کنگره ای از حکام سراسر کشور بود ، را به سال 1153 قمری ، در تهران بر گزار نمود.
نادر، پسرش رضا قلی میرزا را به ولابت عهدی بر گزید و او را حاکم تهران نمود .
نادر، خود نیز مدتی در تهران اقامت داشت ، که طی آن گروهی از کلیمیان را در بیرون حصار شهر اسکان داد .
تهرانیان ، پس از روی کار آمدن نادر و دور شدن از دوران افاغنه به آرامشی دست یافتند که با کور شدن رضاقلی میرزا و سپس کشته شدن نادر آن آرامش .
بعد از آنکه تهران به شهرت و اعتباری در ایران دست یافت ، به سبب توجهی که فاتحان به تهران داشتند ، بار دیگر ازدست رفت . به علت برسر راه شرق به غرب بودنش ، پس از فروپاشی صفویه ، دایم دست به دست      می شد .
تهران ، بعد از نادر هم مدتی به اشغال الهیارخان ازبک – که از طرف نادر حاکم لاهور شده بود ، در آمد . او به پاره ای از بناهای شهر آسیب رساند و عده ای را رنجاند .
تهران بعد از دست به دست گشتن ، در میان وارثان  افشاریه و محمد حسن خان قاجار و زندیه ، سرانجام  محل استقرار کریم خان زند فاتح این درگیری ها ، شد و او تهران را به صورت مرکز عملیات سپاه خود در آورد .
در « تاریخ گیتی گشا » علت این انتخاب آمده :
« . . . چون بلده تهران ، که وسط محال عراق و آذربایجان و دارالمرز ( مازندران ) و خراسان واقع است . . . »
روز 15 جمادی الثانی 1172 قمری ، کریم خان در تهران بود ، که سربریده محمد حسن خان قاجار، پدرآقا محمد خان ، رقیب دیرینه اش را به حضور آوردند .
اعتمادالسلطنه می گوید :
« کریم خان ، سر محمد حسن خان را با گلاب شسته و برای دفن به حضرت عبدالعظیم فرستاد . . . »
کریم خان ، در دیوانخانه تهران برتخت شاهی نشست ، ولی خود را وکیل الرعایا نامید . به فرمان او در سال 1173 قمری ، بنای عمارت سلطنتی و دیوانخانه بزرگ و باغ جنب دیوانخانه و یک دست حرمخانه در ارگ سلطنتی بنا کردند .
بنای خلوت کریم خانی ، که ناصرالدین شاه نیز گاهی در آنجا خلوت می کرد و قلیانی می کشید ، در شمال غربی محوطه ارگ سلطنتی مشرق عمارت تخت مرمر، از بنا های اوست .
کریم خان ، هنگام اقامت خود در تهران ، فرمان داد ، آقا محمد خان ، پسر ارشد محمد حسن خان قاجار، را در ظاهر به سبب ادای احترام به وی ، لیکن برای آسودگی  خیال در دربار اقامت دهند .  در حقیقت خواست ، او    « تحت الحفظ » باشد .
کریم خان ، قصد داشت ، تهران را برای پایتختی بر گزیند و چون باید با همسایگان متجاوز در شمال و غرب و شرق نیز می جنگید ، این شهر برای این منظور از موقعیت بسیار مناسبی برخوردار بود ، بنابراین در دوران اقامت ، اقداماتی از جمله احداث چند بنا انجام داد ، ولی در سال 1176 قمری ، ناگهان از اندیشه پایتختی تهران در گذشت و این شهر را به قصد شیراز ترک کرد و حکومت تهران را به غفور خان تهرانی سپرد .
آقا محمد خان ، تا زمان مرگ کریم خان ، روز سه شنبه سیزدهم صفر 1193 قمری ، در دربار او زیر نظر بود . لیکن در روزهای پایانی عمر پادشاه زند با هماهنگی قبلی با عمه خود که در حباله نکاح شاه بود ، به بهانه شکار بیرون شهر بسر می برد ، تا اینکه با علامت دریافتی از او ازمرگ کریم خان با خبر شد و از شیراز گریخت و روز هایی که مدعیان تاج وتخت در خاندان زند به جان هم افتاده بودند و یکدیگر را می کشتند ، خود را به استر آباد رساند. در آنجا به ایل خود پیوست و سپاهی فراهم آورد ، و قدم در راهی نهاد که منتهی به سلطنت ایران زمین شد .

عللی که موجب شد تا او به مقصود خود برسد :
الف – فتحعلی خان و محمد حسن خان ، جد و پدر آقا محمد خان روسای ایل قاجار بودند ، ایلی که دو سه قرن از تاثیر گذاران در صحنه سیاسی – نظامی کشور بود و این زمینه ای بسیار موثر برای پادشاهی او به شمار می آید .
ب – وجود مادری بسیار کاردان و لایق برای شکل گیری شخصیت او .
ج – کینه او از نادر و کریم خان که انگیزه ای قوی در او ایجاد کرده بود .
د – رنجی که در زندگی از کودکی بر اثر خصی شدن و جنگ و گریز هایی که جد و پدرش با مدعیان حکومت داشت ، کشیده بود .
ه – اراده سخت قوی ، اعتماد بنفس ، بیرحمی ، حفظ آرامش هنگام خشم و خستگی ناپذیری او و… .
آقا محمد خان برای رسیدن به سلطنت ، راه سختی را سپری کرد . او وقتی از شیراز گریخت در راه تهران به استر آباد موطن ایل قاجار با تنی چند از همراهانش به کاروان حامل وجوه مالیات حمله کردند و آن مبالغ را تصرف نمودند . وقتی به استرآباد رسید، برادرش مرتضی قلی خان ،که مدعی سلطنت بود،او را زندانی کرد ، لیکن خود را از زندان رهانید ، قوایی مهیا ساخت و مبارزه اش را برای تاج وتخت آغاز نمود .
وی تا سال 1299 قمری ، بار ها به تهران حمله برد ، اما غفورخان حاکم تهران سد راهش بود ، تا سرانجام براثر شیوع بیماری وبا در تهران ، او بیمار شد ، و در گذشت . بعد از غفور خان ، جانشین او محمد خان حاکم تهران شد . دوره ایشان بود ، که آقا محمد خان بالاخره به آرزویش دست یافت و تهران را تصرف کرد  . در این زمان علی مراد خان زند ، دشمن اصلی آقا محمد خان هم تهران را به قصد سرکوبی جعفر خان زند در اصفهان ترک کرده بود .
آقا محمد خان ، به سبب رنجی که در فتح تهران برد ، سران و بزرگان شهر را سخت تنبیه نمود و پاره ای را کشت .
وی در سال 1200 قمری ، ( برخی 1203 گفته اند ) در حالی که بسیار از مدعیان سلطنت نظیر لطفعلی خان زند و حتی برادران ناتنی خودش زنده بودند ، در ارگ سلطنتی جلوس کرد و تهران را به پایتختی برگزید . او پیش تر ساری را در استر آباد مرکز حکومت خویش قرار داده بود ،ولی بعد با افزوده شدن متصرفاتش ، تهران را مناسب پایتختی دید .
تا سال 1209 قمری ، طول  کشید که آقا محمد خان ، موفق شد ، تمام مدعیان سلطنت را از میان بردارد. در این سال وی در تهران تاجگذاری کرد ، کاری که هنگام اعلام پایتختی تهران به سال 1200 قمری ، انجام نداده بود. اعتماد السلطنه در این باره می نویسد :
« حضرت آقا محمد شاه . . . به استدعای امرا و اعیان و سران سپاه تاج شاهی مشهور به تاج ماه و باز وبند مکلل به الماس معروف به دریای نور را از فرق و بازوی مبارک نامی فرمود . . . . »
آقا محمد خان پس از فرار از شیراز بر سر تصاحب تاج وتخت پادشاهی ایران تا پایان عمر با این مدعیان جنگید : علی مراد خان زند ، جعفر خان زند ، لطفعلی خان زند ، تعدادی از برادرانش ( جعفر قلی خان در تهران به دستور او کشته شد ، مصطفی قلی خان به دستور او کور شد ، مرتضی قلی خان به روسیه گریخت ، رضا قلی خان به مشهد گریخت و انجا در گذشت  )
و حاکمان ولایات دور و نزدیک ایران از قبیل بخارا ، گرجستان ، خیوه ، شیشه  و . . .( که مورد حمایت روسیه بودند)، ازبک ها و افاغنه و افزون بر این ها روسیه و عثمانی( دشمنان ایران که همیشه مترصد حمله و آسیب  و . . . بودند )
درباره اراده آهنین آقا محمد خان بسیار گفته اند :

بیگی جان ، حاکم بخارا گفته است :
اخته خان ( دشمنان او را اخته خان می نامیدند ) گوید وکند .
گویند : او در جنگ ها برای حفظ آمادگی با چکمه و لباس نظامی می خوابید.
هنگام سرکوبی حاکم شیشه که از اطاعت مرکز سر پیچیده بود، حاکم برای زمین گیر کردن او فرمان داد آب رودخانه را بردشت اطراف شهر شیشه ( شماخی ) باز کنند، تا سپاه آقا محمد خان قادر به پیشروی نگردد ، ولی آقا محمد خان با آن که تلفاتی فراوانی در آن با تلاق جهنمی داد، با نبوغ  نظامی اش  موفق به فتح این جنگ شد . آوازه نبوغ نظامی او و پیروزی اش در سرکوبی مدعیان بود که کاترین امپراطریس روسیه از رویا رویی با او سر باز می زد وهمین حسن شهرت بود که بعد ها نیز انگیزه اعزام فرستاده ناپلئون به دربار فتحعلی شاه شد .
انگیزه آقا محمد خان درانتخاب تهران به پایتختی این موارد بوده است :
الف – نزدیکی تهران به استرآباد محل استقرار ایل قاجار .
ب – مرکزیت تهران نسبت به ولایات شمالی و غربی و شرقی کشور و امکان دسترسی بهتر از این شهر برای سرکوبی نافرمانی حکام آن ولایات . تهران در محل تقاطع راه شرقی – غربی و شمالی – جنوبی کشور بود به لحاظ نظامی اهمیت سوق الجیشی داشت .
ج – نزدیکی محل سکنای عرب های ورامین که شاه قجر را در مقابل دشمنان حمایت می کردند .
خلاصه اینکه :
تهران ، هرگز به یکباره و ناگهان به پایتختی برگزیده نشده است . بلکه گستره تهران ، دارای پیشینه تمدنی دست کم 9 هزار ساله است  . در این گستره دماوندی قرار دارد ، که خود از شهر های قدیمی دنیا ست و به  وقت مغان ، مرکز دینی و محل استقرار مسمغان بوده است .
ری شهر دیگر این پهنه بود که با سابقه چند هزار ساله جزو شهرهای بزرگ آسیا بلکه عالم به شمار می رفت .
روستای تهران ، پس از ویرانی ری در حمله مغول روبه آبادانی نهاد . محو شدن تدریجی ری بعد از آن حمله ویرانگر ، مردم این خطه را واداشت تا نیاز خود را به وجود یک مرکز شهری به دوش تهران نهند ، که اندک اندک توسعه پیدا می کرد و آباد می شد و به لحاظ حکومتی اعتبار می یافت .
مراحل رشد و توسعه و سبب و انگیزه ها در مقاطع مختلف زمانی چنین است :
1-    ویرانی ری ، سبب انتخاب تهران به جانشینی آن شد .
2-    آب فراوان ( به نسبت جمعیت و مساحت ) و خاک حاصلخیز در آن قرون ، سبب برتری تهران در برابر دیگر روستاهای این گستره در این انتخاب بود .
3-    ساخته شدن حصار به فرمان شاه تهماسب ، که وجود شکار فراوان در دشت های خوش آب و هوا ی تهران و نزدیکی حضرت عبدالعظیم خود دلیل صدور آن  فرمان  بود .
4-    تعیین بیگلر بیگی ، برای تهران توسط شاه عباس ، که بر اعتبار تهران ، جهت شهر شدن ، بسیار افزود . شاه عباس را در این کار دلایلی چند بود :
الف – وجود تهرانی با قدرت مقابل حمله احتمالی ازبک ها از سوی شرق لازم بود .
ب – تهران بزرگ و آباد می توانست ، تامین کننده غلات و میوه و . . . پایتخت نشینان باشد .
5-    واقع بودن تهران بر سر راه دوهزار ساله ابریشم در جانشینی ری.
6-    ساختن اولین کاخ در تهران به وسیله شاه سلیمان .
7-    مرکزیت یافتن موقتی کشور توسط شاه سلطان حسین ، هنگام تسلط افاغنه بر اصفهان .
8-    تصرف و تسلط افاغنه بر تهران ، که خود تاییدی بر نقش مهم وحیاتی آن در اداره کشور بعد از اصفهان بود.
9-    پذیرفتن نادر شاه بر اهمیت تهران و تداوم یافتن مرکزیت نظامی – ادارای آن .
افزودن بنا ها سلطنتی در تهران در عصر کریم خان زند و قصد داشتن او بر انتخاب این شهر به پایتختی .
موارد یاد شده موجب شدند تا آبادی تهران بر اثر رشد و توسعه گام به گام به چنان موقعیتی به لحاظ سیاسی ، سوق الجیشی ، اقتصادی و اجتماعی دست یافت ، که با افزوده شدن عواملی چند در عصر آقا محمد خان ، این پادشاه را نا گزیر از انتخاب تهران به پایتختی شد . زیرا که در آن وقت این انتخاب بهترین گزینه در میان دیگر شهر های ایران به شمار می رفت .

این مطلب ، گفتگویی است ، که در « رادیو گفتگو » در نوروز 78 به مناسبت سالروز انتخاب تهران به پایتختی انجام شد .نقل از وب سایت داریوش شهبازی