اشتراک گذاری
نگاهی به تلاش‌های صادق هدايت برای جمع‌آوری فرهنگِ عاميانه
جهانگير هدايت
توجه دقيق و ژرف صادق هدايت به فرهنگ ايران، به ادبيات ايران در سطحي وسيع، به مردم و گفتار و رفتار آنها موجب شد او حتي از سال‌هايي كه در دبيرستان سن لوئي تهران درس مي‌خواند به سراغ فرهنگ عاميانه مردم برود، درباره آن مطالعه كند و به آن با نگاهي حرفه‌اي به عنوان يك پژوهشگر بنگرد. در نتيجه او نخستين نويسنده ايراني بود كه با فرهنگ مردم بسيار جدي برخورد می‌كند. حتي در ايامي كه در بلژيك و فرانسه تحصيل مي‌كرد هرگز فولكلر ايران را از خاطر نبرد. بقيه مطالعات او در همين ايام انتشار «اوسانه» در سال 1309 بلافاصله پس از بازگشت به ايران بود. صادق هدايت بسيار سريع دريافت كه فرهنگ عاميانه چون اقيانوسي در سراسر ايران پراكنده و به هم ريخته است. هر قوميتي، هر طايفه‌اي فرهنگ عاميانه خاص خودش را دارد و دستيابي و اطلاع از آنها كار سهلي نيست.
او براي دستيابي به اين درياي بزرگ از چند روش خاص استفاده کرد. در زندگي و كارهاي روزانه به هر ترانه، شعر، ضرب المثل و قصه‌اي برخورد مي‌كرد يادداشت مي‌كرد. از همه دوستان خود خواسته بود هرچه در اين زمينه به دست مي‌آورند برايش بفرستند. در دفتر مجله سخن كه ادبي‌ترين مجله آن ايام بود بخشي را به جمع‌آوري اينگونه اطلاعات تخصيص داد. وقتي درمقام رئيس دفتر اداره موسيقي كشور قرارگرفت بخشنامه‌هايي به ادارات فرهنگ شهرستان‌هاي دورافتاده فرستاد و تقاضا كرد هرآنچه مي‌توانند داستان محلي، امثال و ضرب‌المثل و افسانه و ترانههاي محلي، اعتقادات خرافي و محلي و مذهبي و سنتي، باورها و… را جمع‌آوري كرده و به اداره موسيقي ارسال كنند؛ حتي در صورت امكان در مورد ترانه‌ها نت موسيقي آن را هم پيوست كنند. به اين ترتيب تعداد قابل توجهي از اينگونه مواد فرهنگ عاميانه به او رسيد. ضمناً او با خاورشناسان معروف خارجي در اين مورد ارتباط برقرار كرد و گونه‌اي تبادل اطلاعات هم برقرار شد.
صادق هدايت آنچه دريافت كرد بسيار دقيق و كارشناسانه شكافت. در ارتباط با آنها دست به مطالعات جانبي زد و در نتيجه در سال 1312 كتاب « نيرنگستان » را منتشر كرد.
با وجود آنكه هدايت جمع‌آوري و تحقيق و تفحص در مواردي را كه دريافت مي‌كرد، ادامه مي‌داد ولي از سال 1312 به بعد كتاب مستقلي از فرهنگ عاميانه مردم منتشر نكرد اما مقالاتي را در مجلات مختلف منتشر كرد. اهم اين نوشته‌ها عبارتند از مثل‌هاي فارسي – فولكلر يا فرهنگ توده – طرح كلي براي كاوش يك منطقه- شيوه نوين در تحقيق ادبي- در پيرامون لغت فرس اسدي – شيوه نوين در شعرفارسي– چند نكته درباره ويس و رامين – درباره ايران و زبان فارسي. در ايام اقامت در پاريس نيز مقاله‌اي به نام جادوگري در ايران را در يكي از مجلات فرانسوي به زبان فرانسه چاپ كرد. گفتني است تمام اين آثار و مقالات كه دربرگيرنده تمام كارهاي صادق هدايت در ارتباط با فرهنگ عاميانه مردم ايران است در سال 1388 در مجموعه‌اي به نام «پژوهش در فرهنگ عاميانه مردم ايران» در اروپا چاپ و منتشر شد.
صادق هدايت براي اولين‌بار نحوه تحقيق و بررسي و حتي روش كار براي جمع‌آوري اسناد و مدارك و نحوه آمارگيري و مراجعه و مصاحبه با مردم را طي نظمي خاص نوشته است. او در پژوهش خود ريشه فرهنگ عوام را تا ژرفاي نژاد آريايي و اسناد مذهبي ترسائيان و كليساي مسيحي شكافت. هدايت، ترانههاي محلي را گنجينه‌هاي ملي مي‌داند. او اين آثار را هنر و نبوغ ساده‌ترين طبقات مردم مي‌داند چراكه اين ترانه‌ها سال‌ها سينه به سينه حفظ شده و باقي مانده‌اند و نه سراينده‌اي دارند نه خواننده‌اي و نه آهنگ سازي.
هدايت، متل‌ها را گرانبها‌ترين و زنده‌ترين نمونه نثر زبان فارسي مي‌داند كه مادر رمان و داستان هستند. او مي‌گويد نيروي مرموزي در آنها نهفته كه انسان را جذب مي‌كند و در ساده‌ترين كلمات جالب‌ترين طنزها و كنايه‌ها و قصه را تعريف مي‌كنند. شوخي و مزاح و پند و گفتار روزمره عوام جوهر پرارزشي است كه مستلزم بررسي بسيار است.
هدايت كوشش بسياري را صرف فولكلر يا فرهنگ توده كرد. او اين مهم را در ابعاد مردم شناسي، جامعه شناسي، ادبيات، موسيقي، بررسي كرد. او فرهنگ عاميانه ايران را بسيار غني‌تر از ديگر نقاط دنيا مي‌داند و تأكيد مي‌كند كه چنانچه در جمع‌آوري و ضبط آن كوشش لازم نشود در فراموشي‌ها گم مي‌شوند.
ما در ايران لهجه‌هاي محلي بسيار داريم و هركلمه در هر محل تلفظ ديگري دارد. براي شكل دادن به اين كار الفباي صوتي را صادق هدايت مطرح كرد. پانويس‌هايي كه او در كتب و مقالات خود آورده نشانگر مطالعه وسيع او دراين زمينه است كه شايد بزرگاني چون هانري ماسه، روژه لسكو، آرتوركريستن سن، مينورسكي، پردومناس، هانري كورين و ديگران هم به او اطلاعات لازم را داده‌اند.
صادق هدايت در يك جمع‌بندي كلي، قصه، افسانه ، ترانه، ضرب‌المثل، متل، نمايش‌هاي محلي، باورها و غيره را گردآوري كرد، طبقه‌بندي كرد و به آن شكل و معناي بيشتر داد. او بچه‌ها را بخش مهمي از اين فرهنگ دانست. او فرهنگ عاميانه مردم را از طريق خاورشناسان زمان خود در دنيا مطرح كرد. خلاصه آنكه هدايت فرهنگ عاميانه را از گردوخاك بي‌توجهي ايام پاك كرد و به عنوان آثاري جاودانه، بسيار جالب و پرارزش و پرمعنا به مردم ايران نماياند.
پژوهش هدايت در اين زمينه حدود 20 سال طول كشيد و او بنيان‌گذار اين مهم بود. پس از او عده‌اي يا دنبال كارش را گرفته يا به تكميل كارش پرداختند، ولي نام صادق هدايت بر نخستين سنگ بناي آوردن فرهنگ عاميانه در حيطه ادبيات حك شده است.
مهرنامه / ش 9/ 1389