ادبیات کلاسیک در مقالات محمدجعفر محجوب

پیرامون ادبیات کهن

«از هفت‌پیکر تا هشت‌بهشت: تأملاتی در شعر فارسی»، عنوان کتابی است از زنده‌یاد محمدجعفر محجوب که از طرف انتشارات مروارید منتشر شده است. این کتاب شامل مقالاتی از دکتر محجوب درباره شعر کلاسیک فارسی است که البته در مواردی نظیر عبید زاکانی و سعدی، که در نثر هم چیره‌دست بوده‌اند، دامنه بحث از شعر فراتر رفته و به نثر نیز پرداخته شده است. چنان‌که مثلا در مقاله‌ای با عنوان «زبان سعدی و پیوند آن با زندگی»، نویسنده از گریز زدن به بحثی پیرامون ریشه‌های نثر فارسی ناگزیر بوده است یا در مقالاتش درباره عبید زاکانی که بخشی از مهم‌ترین آثارش را نثرهای طنز آمیز تشکیل می‌دهد، محجوب طبیعتا از این متون نوشته شده به نثر نیز سخن گفته است. در این کتاب بیست مقاله درباره شعر کلاسیک فارسی گردآوری شده. این مقالات از بحثی پیرامون قصیده، به عنوان قدیمی‌ترین قالب شعر فارسی تا مقالاتی درباره شاعران دوره قاجار را دربر می‌گیرد. عنوان‌های مقالات کتاب عبارتند از: «قصیده، قدیم‌ترین قالب شعر فارسی»، «مثنوی سرایی در زبان فارسی تا پایان قرن پنجم هجری»، «روش‌های عیاری و نفوذ کار و کردار عیاران در شاهنامه»، «وامق و عذرای عنصری»، «نظر اجمالی به سیر عشق در شعر فارسی»، «نظری به سیر عشق در داستان ویس و رامین»، «چند نکته درباره منابع تحقیق در احوال مولانا جلال‌الدین»، «مولوی و شمس‌تبریزی»، «زبان سعدی و پیوند آن با زندگی»، «سعدی- حافظ»، «درباره حافظ به سعی سایه»، «بررسی آثار عبید زاکانی(١)»، «بررسی آثار عبید زاکانی(٢)»، «معرفی دست نویس‌های آثار عبید زاکانی»، «هشت‌بهشت و هفت‌پیکر»، «خاندان صبا»، «سخنی چند درباره شمس‌الشعراء میرزا محمدعلیخان سروش‌اصفهانی»، «نامه‌ای از حکیم قاآنی‌شیرازی»، «ترجمه حالی از حکیم قاآنی به قلم خود او» و «شهرآشوب». داستان‌ها و افسانه‌های عامیانه ایرانی یکی از مقولاتی است که دکتر محجوب به صورت تخصصی روی آنها کار می‌کرد و بر آنها اشراف داشت. یکی از نمودهای تسلط او بر این نوع داستان‌ها را در مقاله سوم کتاب «از هفت‌پیکر تا هشت‌بهشت» با عنوان «روش‌های عیاری و نفوذ کار و کردار عیاران در شاهنامه» که بررسی تأثیر داستان‌های مربوط به عیاران بر شاهنامه فردوسی است می‌بینیم. در بسیاری از داستان‌های عامیانه فارسی ردپای عیاران و شگردها و آداب و رسوم‌شان را به شکل‌های مختلف می‌یابیم. از «سمک عیار» گرفته تا «اسکندرنامه» و بسیار داستان و افسانه عامیانه دیگر. در جایی از این مقاله در باب این موضوع می‌خوانیم: «اگر به دقت در شاهنامه مطالعه نکنیم، یا فقط به دنبال نام و نشان عیار و خاصه عیاران حرفه‌ای، در شاهنامه بگردیم کمتر چیزی به دست می‌آوریم، لیکن اگر روش عیاران را که پنهان‌کاری و پوشیده‌رفتن و غافلگیرکردن دشمن و واردشدن از راه‌های غیرمستقیم و فعالیت‌هایی غیر از ابراز پهلوانی و نمودن زور بازو در میدان جنگ است، در نظر بگیریم، صحنه‌های متعددی را در این کتاب می‌توان یافت که در آنها گاه به تفصیل از یک داستان عیاروار با صحنه‌های گوناگون یاد شده و گاه فقط به بعضی روش‌ها و شگردهای عیاری که پهلوان برای توفیق‌یافتن در کار خویش بدان‌ها توسل جسته، اشاره شده است.»

شرق