توماس مان به روایت توماس مان/ به مناسبت انتشار ترجمه تازه مرگ در ونیز

توماس مان از زندگی و آثارش میگوید

 

محمود حسینی زاد

 

یک‏شنبه، ششم ژوئن ۱۸۷۵، ساعت ۱۲ ظهر به دنیا آمده‏ام. بعدها، طالع‌بین‌هایی که بارها و بارها به من اطمینان داده‏اند که عمری طولانی، زندگی پر سعادت و مرگی آرام در انتظارم است، گفتند که هنگام تولد،طالعم سعد بوده است.

 

پیشگوئی‏شان عمدتاً بر اساس واقعیت‏های زندگی‌ام است، چون زندگی‌ام توأم است باسعادت و نیک‏بختی. مشکلات و موانع جدی هست، اما روال کلی زندگی‌ام را می‏توان با صفت «خوشبخت» آورد.

 

محل تولدم لوبک‏ است، شهری قدیمی و زیبا، نزدیک دریا، با حال و هوای قرون‌وسطایی. مثل هامبورگ‏، برمن‏ و دانزیک‏ لوبک هم زمانی عضو اتحادیه هانزا بود (بد نیست خواننده‏های امریکایی کتاب‌هایم به سراغ تاریخ بروند و در این مورد اطلاعات کسب کنند). لوبک از جمله شهرهای مستقل بود، دولت‌شهر. مانند ونیز به صورت جمهوری اداره می‏شد، اداره شهر هم دست شهردار بود که عنوان رسمی‌اش «والامقام» بود، مجلس سنایی داشت که نماینده‏هایش عنوانی را یدک می‏کشیدند که امروزه بیشتر جنبه طنز دارد: «جناب خردمند» (پدرم هم عضو این گروه بود)، مجلس شورایی داشت که عامه مردم در آن نماینده داشتند و به همین خاطر هم به «عوام» معروف بود.

 

دوران کودکیم دورانی بود پر از خوشبختی و امنیت. با چهارخواهر و برادرم در عمارتی زیبا که پدرم برای خود و خانواده‏اش بناکرده بود، بزرگ می‏شدم. عمارت دومی هم بود که باعث شادمانیم می‏شد، بنایی قدیمی از قرن هیجدهم که بر سردرش با معماری سبک روکوکو (۱) عبارت‏Dominus Providesit نقش بسته بود. مادرِ پدرم به تنهایی در آن عمارت زندگی می‏کرد و آن ساختمان امروزه برای بازدیدکننده‌های کنجکاو به عنوان خانه «بودن بروک» جذابیتی دارد. پدرم به تجارت غله مشغول بود و صدمین سال تأسیس شرکتش را در همان دوران کودکی من جشن گرفت.

 

جد و پدرجد پدریم لوبکی بودند، اما مادرم در ریودوژانیرو از پدری آلمانی و مزرعه‏دار و مادری با دورگ برزیلی و پرتقالی دنیا آمده و در هفده سالگی به آلمان کوچیده بود. مادرم از آن نوع آدم‏های بی‌حدوحصر رمانتیک بود، بی‏نهایت علاقه‌مند به موسیقی و در جوانی، زیبایی‌اش زبانزد.

 

وقتی از خودم می‏پرسم علایق و تمایلاتم را از کدام‌یک به ارث برده‏ام، یاد شعر معروف گوته می‏افتم و به این نتیجه می‏رسم که من هم «آن وجه جدی زندگی» را از پدرم دارم و «آن سرزندگی»، آن تمایلات – احساسی، آن «وجه به مفهوم عام خیال‌بافی و داستان‌سرایی» را از مادرم.

 

خوش‌ترین ایام جوانی، بهتر که بگویم خوش‌ترین دوران زندگی‌ام، تعطیلات چهارهفته‏ای بود که تقریباً هرسال با خانواده‏ام در ساحل تراومونده (۲) می‏گذراندیم.

 

هر چقدر که از مدرسه بیزار بودم و تا آخر هم نتوانستم خودم را با شرایطش وفق دهم، به همان نسبت از آن تعطیلات آرام و بی‏دغدغه لذت می‏بردم. موجب بیزاری من از درس و مدرسه مقاومتی بود درون من علیه مقررات خشک، علیه روش‏های تعلیم و تربیت اجباری؛ رخوت و بی‏تفاوتی رؤیازده، نیاز به فراغت برای وقت‏گذرانی و پرسه‌زن، برای مطالعه در آرامش و دل‌زدگی از رفاقت با متوسط‌الحال‌ها و از این نوع خصوصیات فردی.

 

باوجوداین بین هم شاگردها محترم و حتا محبوب بودم که دلیلش هم صرفاً وجود خانواده مرفهم نبود، بلکه نوعی برتری صوری و به‌طور کل فرهنگی بود، به‌سختی قابل‏درک، پرکشش برای شاگردها، نابجا و فراتر از چارچوب برای آموزگارها.

 

این حالتِ توأم با یک زندگی احساسی و معقول برای خود من از سویی منشأ خودپسندی بود و از سوی دیگر منشأ اندوه و ناراحتی؛ و من ناتوان از نامیدن آن حالت.

 

شاید همان خمیره ادبی – هنری، خمیره شاعرانه که بعد از مدتی دنیای پیرامون مجبور می‏شود تا – تحت شرایطی – عملکرد اجتماعی را محترم بداند؛ همان خمیره که به دلیل درک ناپذیری و ذهنی بودن آن کمتر از هر خمیره و استعدادی شناخته و پذیرفته‏می‏شود.

 

این خمیره در بدو امر خود را در نمایشنامه‏های کودکانه‏ای نشان داد که من با برادرها و خواهرهایم برای پدر و مادر عمه‏ها و خاله‏ها اجرا می‏کردیم، بعد در شعرهایی که بیشتر تحت تأثیر اشتورم (۳) و هاینه‏ (۴) بودند.

 

چند سالی گذشت تا به صرافت داستان‏پردازی افتادم؛ حتا قبل از این دوره، دوره نگارش مقاله‏های انتقادی را گذرانده بودم. در یک نشریه دانش‏آموزی و نه‏چندان در حال و هوای مدرسه به نام «طوفان بهاری» که من با چند دانش‏آموز انقلابی دبیرستان منتشر می‏کردیم، سرمقاله‏های ادبی با کنکاش‏های فلسفی می‏نوشتم.

 

عمده سال‏های زندگی‌ام، حدود ۴۰ سال را در مونیخ گذرانده‏ام. پس از مرگ پدرم،مادرم با خواهرها و برادرهای کوچک‌تر به مونیخ نقل مکان کرد. مدرسه باعث شد تا من یک سال بیشتر در موطن شمالی خود بمانم؛ پس از آن من هم، در پی کسانم، به مرکز ایالت باواریا رفتم. از درون و از برون در یک وضعیت آماده ساختن خود برای موردی‏ نامشخص سر می‏کردم. مراحل مختلف این وضعیت آماده‏سازی یکی یک دوره‏تحصیلات دانشگاهی نامرتب در رشته‏های ادبیات و تاریخ بود؛ بعد اشتغال کوتاه‌مدت به‌صورت کارآموز در دفتر یک شرکت بیمه آتش‏سوزی، یک سال هم که با برادرم ‏هاینریش‏ در ایتالیا، رم و اطرافش سر کردم.

 

در این زمان – بیست‌ویک‌ساله بودم – یکی از نوول‏هایم «آقای فریدمان کوچک»،چاپ شده در ماهنامه «Neue Deutsche Rundschau» در برلین، سروصدای مختصری در حوزه‌های ادبی برپا کرد. کمی بعد مجموعه‏ای از چند نوول که مهم‌ترینش همان نوول‏بود، منتشر شد، و در همان سال انزوای ایتالیاییم، در پالسترینا، زادگاه آن موسیقیدان بزرگ در کوه‏های سابین‏ بود که نگارش رمان «بودن‏بروک‏ها – زوال یک خاندان» را شروع کردم و در بیست و پنج سالگی در شهر مونیخ تمامش کردم و سرنوشتش این بود که یکی از موفق‏ترین آثار ادبی آلمان و یکی از آن کتاب‏هایی بشود که در خانه هر آلمانی ‏یافت می‏شود. این رمان مفصل را در سال ۱۹۰۱ نوشتم. مقدر بود تا ۲۵ سال بعد، رمانی دیگر که بحث و جدلش متأثر از حوادث گوناگون اروپا در طی آن فاصله زمانی بود، چنین تأثیر ملی و بین‏المللی از خود بجا گذارد: «کوه جادو». من شصت‌ساله را اکنون سومین‏ رُمان بزرگ مشغول کرده است که ماجرایش دیگر در دنیای طبقات متوسط و مرفه روزگار ما نمی‏گذرد، بلکه درگذشته‌های دور و دورتر، در دنیای افسانه و اسطوره‏هاجریان دارد. «یوسف و برادرانش» بر اساس کتاب مقدس که دو جلد آن «داستان‌های ‏یعقوب» و «یوسف جوان» در دسترس همگان قرار گرفته و به اکثر زبانهای اروپایی ترجمه شده است. جلد سوم «یوسف در مصر»۲۱ رو به اتمام است و جلد چهارمی تحت عنوان «یوسف منعم» در برنامه است. اما بینابین این سه اثر عمده آن نوجوان، آن مرد در سنین عقل و این پا گذاشته به حیطه پیری، تعداد زیادی از نوشته‏های کوچک‌تر جا دارد:رمانی جمع‌وجور در مورد شخصیتی متلون المزاج «اعلیحضرت»، نوشته‏ای پر گفتگو که می‏تواند برای تئاتر جذاب باشد «فلورانس» و یکی دوجین نوول‏های بزرگ و کوچک دیگر، مثلاً «تونیو کروگر»، «اعترافات فلیکس کرول نیرنگ‏باز»، «مرگ در ونیز»، «سگ و صاحبش»، «آشفتگی و رنج زودرس» و غیره که تماماً توسط ناشر امریکایی آثارم درمجموعه‏ای خواهد آمد.

 

اما از همان بدو امر تا امروز، نگارش مقاله‏های انتقادی آثار داستانی‏ام را همراهی کرده است که مفصل‏ترین آن‌ها «مشاهدات یک آدم غیرسیاسی» است، تأثرات و تأملات دوران جنگ که در کتاب‌های «پرسش و پاسخ»، «کوشش‏ها»، «ایجاب شرایط» و «رنج‏ها و عظمت استادان» جمع‌آوری‌شده و موجود است.

 

این مختصر در مورد کارم که همواره تمام حواسم و تمام نیرویم صرف آن شده است.اما هرگز مثل فلوبر از دنیا بریده و اسیر کار نبوده‏ام، نخواسته‏ام با دنیای پیرامون بیگانه باشم، نمی‏خواستم تا از این طبیعت نهفته در شاعرها و نویسنده‏ها پیروی کرده باشم.همیشه سعی داشتم تا با آدم‏ها و با زندگی اجتماعی، با دولتی که فرهنگ را در حیطه‌اش پذیرا است، با خانواده، با دوستی و رفاقت، با حواس‌پرتی و با لذت‏ها دمخور و همراه باشم.

 

مسئله تضاد بین هنر و زندگی، بین هنرمندی و بشریت از همان ابتدا مرا به‌شدت به خود مشغول کرده بود و گرچه حس می‏کردم وظیفه‏ام پرداختن، اگر نگوییم محکوم به پرداختن هنر است، اما نخواسته‏ام در هنر تحلیل بروم، می‏خواستم در حد توانم یک بشر باشم. عاشق شدم و ازدواج کردم (سی سالم بود): با دختر یک پروفسور مونیخی، زنی که طی دو سفر در سال‌های اخیر به امریکا، به خاطر خصوصیات سرشار از زندگی‌اش مورداحترام دوستان امریکاییم است، زنی که به‌اندازه سال‌های عمر یک انسان همراه بی‌بدیلی برایم بوده است. این زن ۶ فرزند به من هدیه کرده است، سه دختر، سه پسر و من هم مثل پدرم در سال‌های دور، برای خود و خانواده‏ام در حومه مونیخ ساختمان زیبایی بنا کردم، نزدیک رود ایزار – نوزده سال در آن خانه زندگی کردیم و به خاطر فاجعه آلمانی در سال ۱۹۳۳ که مرا وادار به ترک وطن کرد، از دستش دادیم. بین فرزندانم،بزرگ‌ترینشان، اریکا بازیگر است و با تأسیس و مدیریت یک کاباره ادبیاتی به نام«آسیاب فلفل» در کشورهای دیگر اسم و رسمی به هم زده است. برادرش کلاوس‏مانند پدرش و عموی صاحب‌نامش، برادرم هاینریش، نویسنده است و در مقام رمان‌نویس و منتقد، نسبت به سن و سال جوانش، به موفقیت‏هایی دست‌یافته است.گولو، پسر دوم، دکترای فلسفه از هایدلبرگ‏ دارد و در حال حاضر استاد زبان آلمانی در دانشگاه فرانسوی رِنِه است. سه تای دیگر، مونیکا، الیزابت، میشائل‏ بیشتر به امری پرداخته‌اند که با طبیعت پدرشان عجین است و از طریق دیگر، یعنی با تأثیر بر سبک و سیاق نوشته‏هایش خود را نشان می‏داد، یعنی موسیقی: دخترها پیانو و پسر هفده‌ساله‌ام ویولن می‏نوازند.

 

می‏خواهم شکرگزار باشم و لحظه‏های به‌یادماندنی این زندگی به‌هرحال طولانی خود را به خاطر بیاورم:

 

مراسم تولد پنجاه سالگی‏ام در عمارت قدیمی شهرداری مونیخ با شرکت نماینده‌های شهر و باشکوه تمام. طی این مراسم از دور و نزدیک قدردانی بسیاری ازکارم و از وابستگی به این کار به عمل آمد. مراسم اهدای جایزه نوبل در استکهلم که هرسال ۱۹۲۹ به من داده شد. مراسم شام مفصل در روز تولد پنجاه و نه سالگی‏ام همزمان با انتشار جلد اول «یوسف و برادرانش» از طرف مجمع ادبی نیویورک در حضور شهردارلاکاردیا در هتل پلازا.

 

در زوریخ پا به هفتمین دهه زندگی‌ام گذاشتم. سه سال است که در زوریخ زندگی‌ می‌کنم و اهالی شهر به همین مناسبت برنامه تئاتری ترتیب دادند و به مهربان‌ترین وجه احساس خودشان را بیان کردند. باارزش‏ترین خاطره آن روز جعبه زیبایی است که ناشرم به من داد و حاوی نامه‏ها و تبریک‏های نویسنده‏ها و هنرمندهای بسیاری از سایر کشورهاست. وقتی این نوشته‏ها را زیرورو می‏کنم، نامه‏ها و کارت‏هایی که با آن‌ها بزرگان طراز اول این زمانه احترام عمیق و تکان‏دهنده خود به زندگی و کارم را نشان داده‏اند،عمیقاً به زیبایی و حقیقت این شعر گوته پی می‏برم:

 

«بندرت اسباب رضایت خود می‏شویم، بیشتر دل‌خوشی‌مان فراهم کردن رضایت دیگران است».

 

*. توماس مان به مناسبت‏های مختلف شرح زندگی‌اش را نوشته است. این «زندگی‏نامه» را در سال ۱۹۳۶برای خوانندگان امریکایی آثارش نوشته است.

 

 

پی‌نوشت:

 

۱. Rokoko

۲. Travemunde

۳. Storm

۴. Heine

 

 مجله سمرقند شماره ی ۵