نقد سریال شمعدونی ساخته سروش صحت

نشانه‌های مفهوم برای جامعه امروزی

حسین سلطان ‏محمدی (منتقد)

هر اثر تصویری، نشانه‌هایی از دانش و توان سازندگانش و نیز زمان و مکان وقوع روایتش را در خود نهفته دارد و مجموعه «شمعدانی» نیز از این موضوع مبرا نیست. سروش صحت، چهره‏ای آشنا در عرصه نویسندگی و ساخت مجموعه تلویزیونی است و داستان هم انباشته از نشانه‌های مفهوم برای جامعه امروزی است. بنابراین باید بتوان راحت به شناخت روابط رسید. در نظر سطحی، این مجموعه طنز، بر پایه وقایعی به جلو می‌رود که برای بیننده امروزی آشنا و مفهوم است؛ روابط خانوادگی، روابط اجتماعی و روابط فردی. پدر کارمند یک شرکت خصوصی، مادر و دایی کارمند بانک، دختر یک پزشک عمومی، پسر خانواده هم علاف و البته خاله، زن‌دایی، پسردایی و پدربزرگ. در داخل اینها هم افراد دیگر حضور دارند. همچنان‌که خانه و بانک و شرکت و بیمارستان و اینها هم به‌عنوان مکان یا لوکیشن تعریف شده است. اما آنچه در این فضا و زمان می‏گذرد، مبنای منطقی و عقلانی‌اش، محل پرسش است. مثلا زندگی تصویرشده در این فیلم، با شغل‌ها و حوزه‌های کاری افراد این داستان، همسانی طبقاتی ندارد. به عبارت دیگر، در عالم واقع نمی‌توان صرفا با کارمندی در شرکت و کارمندی بانک، چنین دستاورد مادی‌ای را به‌دست آورد که داستان در آن به‌پیش می‌رود. همچنان‌که شخصیت‏های این مجموعه با کنش‏ها و واکنش‏های آنچنان ابلهانه‏ای درگیرند که در ساده‏ترین حالت، سلامت و جلو رفتنشان در زندگی را باید مدیون یک ‌‌دست غیبی باشند. به رفتن مادر درون گاوصندوق بانک برای حرف زدن با موبایل، دقت کنید این کار جز از یک شخص نادان، از کسی دیگر برنمی‏آید. یا رفتار پسر خانواده که برای نجات حال پدربزرگ، با این توجیه که با تکنولوژی کاری ندارد، به بدوی‏ترین حالت، اقدام می‌کند. دختر خانواده که یک پزشک عمومی است، فاقد کمترین وقار و بزرگی یک شخص با تحصیلات عالیه است و خجالت می‏کشد بگوید پزشک عمومی است و سایر موارد دیگر. در این بستر به‌شدت آزارنده، باید شاهد واژه‌های صریحی چون اختلاس، رابطه‏بازی و حتی دعواهای خاله‏زنکی دایی و زن دایی و تمسخر مشاغل پایین‌دستی چون مأمور اتافک آسانسور باشیم. اما بالاخره باید بتوان برای این حجم غلوشده از بلاهت و زیست جمعی امروزی و بازتاب چنین روابطی، با توجه به سازنده و البته نمایش آن از شبکه سه سیما، علت دیگری فراتر از خنده پیدا کرد. طبیعی‏ترین فرض این است که در میان این فضای داستانی، نوعی هجو یا نقد اجتماعی را استنباط کنیم؛ هجو رفتارهای نوکیسگانی که در بستری از سنت و مدرنیته درگیرند و خود نمی‌دانند کدام سویه این بستر را بنگرند. هم به سنت معترضند و با توجه‌نکردن به پدربزرگ خانواده، نمونه‏ای از آن را بازتاب می‌دهند و هم با روابطی امروزی درگیرند که در آنها عیب‏پوشی جایش را به عیب‏جویی داده یا تنبلی و فرار از تلاش و کار و فقدان انگیزه در جوان‌ها، با فرار از مسئولیت کاری پدر یا خلاف ضوابط کارکردن مادر، ذاتی خانواده می‌شود.

شروع کم‌فروغ؛ ادامه موفق

سحر عصرآزاد

مجموعه طنز تلویزیونی «شمعدونی» هرچند شروعی پرفروغ و قابل انتظار نداشت اما در ادامه به واسطه حضور کاراکترهایی نسبتا تازه و پررنگ‌شدن درام مسیر خوبی در پیش گرفت.
سروش صحت چهره‌ای شناخته‌شده و حرفه‌ای در عرصه طنز تلویزیونی است که آثار مختلفی در کارنامه او به چشم می‌خورد؛ هرچند در وهله اول او به‌عنوان بازیگر و نویسنده طنز به ذهن علاقه‌مندانش می‌آید تا یک کارگردان. صحت به‌عنوان بازیگر به‌خصوص در سینما همچنان در حال تجربه گونه‌های مختلف سینمایی و حضور در نقش‌های متفاوت و دور از هم است و این نکته می‌تواند نگاه همه‌جانبه او را به بازیگری مؤکد کند که برای رسیدن به قوام، همواره در پی چالشی جدید است. اما در عرصه نگارش و پس از آن کارگردانی، او تمرکز عمده خود را بر طنز و کمدی قرار داده است که این نکته هم می‌تواند برآمده از اهمیت تمرکز برای رسیدن به نتیجه‌ای قابل‌قبول و قابل‌دفاع باشد. درواقع از نقش‌آفرینی و نگارش متن آیتم‌های طنز «جنگ ٧٧» تا امروز که مجموعه طنز تلویزیونی «شمعدونی» به نویسندگی و کارگردانی او در حال پخش است، صحت در فیلم‌ها و سریال‌های متعددی بازی کرده، چند فیلم‌نامه سینمایی به نگارش درآورده و سریال‌های متعددی را نوشته، کارگردانی و بازی کرده است. پس از مجموعه‌های طنزی همچون «چارخونه»، «ساختمان پزشکان» و «پژمان»، «شمعدونی» نقطه تلاقی نگارش و کارگردانی سروش صحت است که البته فیلم‌نامه آن حاصل همکاری مشترک با ایمان صفایی است، مجموعه‌ای که تلاش می‌کند با چند تغییر در اشل مجموعه‌های طنز تلویزیونی ارتباط بیشتر و بهتری با مخاطب خود برقرار کند؛ اما در گام نخست با مشکلاتی همراه بود.
در «شمعدونی» مثل اغلب مجموعه‌های طنز دو خانواده محور اصلی درام هستند که قرار است روابط و خرده‌داستان‌های فرعی حول‌وحوش آنها بر بستر طنز قصه‌ساز شود. خانواده‌هایی که تلاش شده در جزئیات شخصیت‌پردازانه کاراکترهای آنها، وجوهی تازه طراحی شود تا این روابط آشنا از ورطه تکرار به سطحی جدید و متفاوت وارد شوند و طبعا موقعیت‌های جدیدی را برای طنز و جذابیت درام ایجاد کنند. در طراحی این کاراکترها، از زوج هوشنگ و زهره تا زوج عطا و شیرین و فرزندانشان سارا و سعید، اشکان و شخصیت‌های پیرامونی آنها مثل زیبا، بابا رضا و مشیری، تلاش شده سویه‌های جدیدی برجسته شود تا از تیپ فاصله گرفته و تبدیل به شخصیت‌هایی جذاب و ملموس شوند؛ به‌خصوص این سویه‌ها در مورد کاراکترهای زن طناز خودنمایی می‌کند که با وجود محدودیت‌های موجود توانسته‌اند از زن منفعل و ساده‌لوح، قدمی فراتر رفته و ابعادی چون هوشمندی، رندی، حاضرجوابی و… را نیز به نمایش بگذارند. در جنس جدید روابط هم می‌توان به مثلث عطا، شیرین و شیوا (همسر سابق عطا) اشاره کرد که بدون لوث‌کردن این مثلث، سطحی جدید از روابط و طبعا کنش و واکنش‌ها را به نمایش می‌گذارند. درواقع این سویه‌ها که به ملموس‌شدن کاراکترها کمک می‌کند، نقاط‌ضعف انسانی هستند که با نگاه طنز بزرگنمایی شده‌اند تا شخصیت‌ها را نه خوب و بد، بلکه از جنس انسان کنند؛ به همین دلیل مانور بیشتری روی آنها داده شده است. در انتخاب بازیگران این نقش‌ها هم تلاش شده ترکیبی متفاوت از بازیگران جدید و شناخته‌شده در کنار هم قرار بگیرند تا مخاطب تصویر روشنی از حضور آنها در یک قاب نداشته باشد و به همین واسطه جذابیتی جدید وارد کار شود. اما همه این تلاش‌ها در مرحله خلق شخصیت‌ها، انتخاب بازیگران و حتی معرفی بازیگران جدید، بر بستر قصه‌هایی کم‌رنگ با درامی قابل پیش‌بینی به‌نوعی رنگ‌باخته است. هر درامی حتی از نوع طنز، نیاز به پیچیدگی و اوج و فرود با منطق خاص خود را دارد تا بتواند مخاطب را کنجکاو و به پیگیری قصه این شخصیت‌های بالقوه جذاب ترغیب کند، وگرنه امتیازهای اولیه آنها نمی‌تواند به فعلیتی مناسب برسد.
بر همین اساس «شمعدونی» با وجود داشتن مایه‌های مستعد، شروعی کم‌فروغ داشت و از همان اولین قسمت به‌جای برجسته‌شدن درام و قصه‌ای جذاب، این شخصیت‌ها بودند که مخاطب را به دنبال‌کردن داستانی قابل پیش‌بینی واداشتند. مثل اصرار هوشنگ به تدارک جشن قبولی سارا در کنکور تخصص پزشکی قبل از اعلام اسامی پذیرفته‌شدگان که با مقدمه‌چینی، تأکیدهای مستقیم و رفتارهایی که به‌واسطه زوم‌کردن بر آنها تبدیل به اغراق شده، معلوم است به چه نتیجه‌ای ختم خواهد شد. هرچند قصه‌های ساده و کم‌رنگ در قالب درام‌های درونی می‌توانند منجر به بسط شخصیت‌ها و عمیق‌شدن آنها شوند، اما این فرمول در مجموعه‌های طنز صدق نمی‌کند. چون به واسطه تأکیدی که بر وجوه شخصیتی کاراکترها می‌شود، این وجوه در حد اغراق برجسته شده و توی ذوق می‌زنند و کارکرد و جذابیت اولیه خود را ازدست می‌دهند.
با این نگاه، قسمت‌های آغازین «شمعدونی» نتوانست شروعی جذاب و همراهی‌برانگیز برای مخاطبان تلویزیونی داشته باشد و با مجموعه‌های موفق سروش صحت چون «ساختمان پزشکان» برابری کند. اما در ادامه با تغییراتی در روند درام و پررنگ‌شدن پیچ‌وخم‌های داستانی متناسب با جنس طنز حاکم بر مجموعه، به‌تدریج این اغراق و تأکید بر کنش و واکنش‌های کاراکترها کم‌رنگ شده و تناسبی بین بار قصه و شخصیت‌ها در پیشبرد درام به وجود آمده که تماشای این مجموعه را دلپذیر کرده است.
«شمعدونی» مجموعه‌ای است که با آزمون و خطای تجربه‌ای جدید، مرحله ریسک‌پذیری اولیه را پشت‌سر گذاشته و می‌تواند با سیری هوشمندانه در کارنامه سروش صحت نمره قابل‌قبولی را ثبت کند.

شرق