نگاهی به کتاب «دستور زبان نما»؛ نویسنده: روی تامپسون و کریستوفر جی.بوون / نیره رحمانی

سخن گفتن به زبان سینما

نیره رحمانی

روزی که برادران لومیر برای اولین بار توانستند تصویر متحرک را روی پرده تماشا کنند، اگر چه از اهمیت اختراع‌شان آگاه بودند اما بی‌گمان حدس نمی زدند که این تصویر متحرک به سرعت به یکی از مهمترین و تأثیرگذار ترین ابزارهای ایجاد ارتباط در سرتاسر جهان بدل خواهد شد؛ زبانی تازه برای بیان مفاهیم، انتقال معنا و داستانگویی. مجموعه ویژگی هایی در تصویر متحرک (سینما) گردهم آمده بود که تا پیش از آن در یک مدیوم دیده نمی‌شد.

با این اوصاف دور از انتظار نیست اگر این زبان نیز همانند هر زبان دیگر دارای دستور خاص خود باشد. دستور زبانی که متضمن قوانین و استاندارهای حاکم بر آن است. بنابراین اگر می‌خواهیم به زبان تصویر متحرک سخن بگوییم باید این دستور زبان را بیاموزیم. چنان که برای نوشتن به زبانی که صحبت می‌کنیم، باید دستور زبان آن زبان را بدانیم. این مسئله می‌تواند شامل یک فیلم بلند یا کوتاه داستانی باشد یا حتی یک فیلم که از یک مراسم خانوادگی همانند جشن ازدواج و یا جشن تولد و… درواقع هر گاه که ما بخواهیم با استفاده از تصویر متحرک یا فیلم چیزی را بیان تا تعریف کنیم بحث دانستن دستور زبان فیلم یا دستور زبان نما مطرح می‌شود.

حسن مهم زبان فیلم این است که زبانی جهانی‌ست، به عبارت دیگر دستور زبان نما در همه جهان یکسان است و به لحاظ جغرافیایی محدودیت ندارد. به زبان روشن‌تر اینکه برای نشان دادن انسانها، اشیاء و ماجراهای درون یک فیلم، زبانی واحد وجود دارد که هرکسی آن را می‌بیند متوجه حرفش می‌شود. حتی آنها که به آشنایی زدایی از این زبان پرداخته یا ‌می‌پردازند ابتدا وجود این ساختار را می‌پذیرند و سپس یه ساختار شکنی در آن می‌پردازند.

حال فکر کنید قرار است یک فیلم بسازیم، فرقی نمی کند کوتاه باشد یا بلند، با نگاتیو فیلمبرداری شود یا توسط سیستم دیجیتال بر روی هارد درایو و یا حتی اینکه دوربینی که بکار می‌بریم تا چه اندازه حرفه ای ست. دستور زبان اصلی فیلم یا دستور زبان نما به صورت کلی تفاوتی نخواهد داشت. کتاب دستور زبان نما نوشته روی تامپسون و کریستوفر جی.بوون که توسط محمد گذر آبادی به فارسی برگردانده شده، شرح همین ماجراست. همانگونه که از عنوان این کتاب می‌توان دریافت راهنمای‌ی ست که به شما قواعد سخن گفتن به زبان فیلم را می‌آموزد. کتاب حاضر که با رویکردی آموزشی تدوین شده و دایره مخاطبان خود را محدود نکرده است. درواقع این کتاب همانقدر که می‌تواند برای تماشاگران حرفه ای سینما کارآمد باشد برای مخاطبان آماتور هم سودمند است. چون همه چیز را از نقطه صفر آغاز می‌کند و هر اصطلاح سینمایی را که در این زمینه بکار می‌رود، به خواننده معرفی کرده و توضیحات لازم برای آشنایی کافی با آن را ارائه می‌کند.

نویسنده در همان فصل آغازین کتاب می‌نویسد: منظور ما از دستور زبان، قوانین پایه در زمینه ساخت و نحوه‌ی ارائه اطلاعات بصری است که برای قرار گرفتن در یک تصویر متحرک خلق می‌شوند. این قوانین، عبارت اند از رهنمود هایی پذیرفته شده که نحوه ی ارائه اطلاعات بصری به بیننده را تعیین می‌کنند.

همه ما که با تماشای فیلم و نشستن روبه‌روی تلویزیون بزرگ شده‌ایم، طی سالها به صورت ناخودآگاه آموزش دیده ایم که عناصر مختلفی را که در خلق تصاویر متحرک به کار می‌روند: مشاهده، رمز گشایی، و درک کنیم. به عبارت دیگر شاید آن را نتوانیم آگاهانه بیان نکنیم اما می‌دانیم که هر تصویر خاص چه معنایی دارد و چه احساسی در ما ایجاد می‌کند.

یک نما عبارت است از ضبط یک کنش، از یک نقطه دید خاص و در یک زمان واحد. کتاب با ارائه این تعریف کوتاه اما جامع از کوچکترین واحد معنایی در سینما آغاز می‌شود. سپس ابعاد گوناگون و استاندارد نما را مشخص کرده، آنگاه انواع آن را به مخاطب معرفی می‌کند و در این زمینه حتی از ساده ترین اسامی فنی که همان تصویر متحرک، دوربین و فیلمبردار باشد صرف نظر نمی کند.

«دستور زبان نما» برای کسانی طراحی شده که تصمیم دارند داستانگویی با تصویر را تجربه کنند. تجربه ای که با درصورت آشنایی آنها با قوانین پایه، مقررات، و روشهای رایج در زبان بصری و جهانیِ تصاویر متحرک به خوبی می‌تواند نتیجه بهتری بدهد. بنابراین حتی اگر از سینما هیچ ندانیم باز هم از طریق این کتاب می‌توانیم با کلیدی‌ترین و پایه‌ای ترین مفاهیم آن آشنا شده و هر چقدر تجربه ما در فیلم دیدن و شناختمان از سینما بیشتر باشد به شکلی غنی تر از آن بهره خواهیم برد . در واقع نویسندگان کتاب آن را به شکلی تدوین کرده اند که هر کس به قدری که خواهان آن است بتواند از آن بهره ببرد.

مخاطب کتاب در هفت فصل با اشکال اساسی قاب تصویر، انواع مختلف نما، و روشهای ترکیب‌بندیِ عناصر بصری در درون قاب آشنا می‌شود. نویسندگان کتاب به مخاطبان خود می‌آموزند که چگونه از ظرفیت های موجود در قاب‌بندی در جهت آنچه می‌خواهند به تماشاگر نشان دهند استفاده کنند. در واقع به آنها نشان می‌دهد که اصول نورپردازیِ نما، جهت پرده، عناصر سه بعدی، حرکت دوربین، و دیگر امکانات موجود در این زمینه چه ویژگی ها و کارکردهایی دارند و چگونه می‌توان از آنها در جهت روایت یک قصه استفاده کرد.

کتاب از سطحی ساده شروع می‌کند و هرچه پیش می‌رود به نکات مهمتری می‌پردازد که برای ساخت حرفه ای یک فیلم باید از آنها آگاه باشیم. نویسندگان در انتهای کتاب علاوه بر واژه نامه انگلیسی و فارسی، فرهنگی کوچک و جمع جوری از اصطلاحاتی که در این کتاب بکار رفته تدارک دیده‌اند. در این فرهنگ کوچک واژه‌های کلیدی فیلم و سینما در اختیار ما قرار گرفته، مدخلهایی مهم برای آشنایی و درک سینما و درستور زبان آن که به شکلی موجز، ساده و قابل فهم توضیح داده شده اند تا کمک حال خواننده برای درک بهتر مضمون این کتاب سودمند باشند.

***

دستور زبان نما
نوشته: روی تامپسون و کریستوفر جی.بوون
ترجمه:‌ محمد گذر آبادی
ناشر: ساقی، چاپ اول ۱۳۹۳
۲۵۲ صفحه، ۱۷۰۰۰ تومان

برگرفته از الف کتاب