آشنایی من با احمد شاملو / به روایت ع پاشایی

آشنایى من با شعر شاملو به اوایل سال ۱۳۳۷ مى‏ رسد که با اشتیاق یک نسخه از هواى تازهى او را از انتشارات نیل در تهران خریده بودم. قبل از ۳۷ با اسم احمد شاملو، خصوصاً با مقدمه‏ اش بر افسانهى نیما آشنا بودم. هواى تازه به‏ راستى برایم هواى تازه بود. بعد از آن شاملوخوان حرفه‏ یى شده بودم.

سال ۱۳۴۱ در سارى دبیر فلسفه و ادبیات دبیرستان‏ها شده بودم. زنگ ادبیات شعر شاملو همیشه چاشنى بود و گاهى هم موضوع انشا. مثلاً « شب بى‏ روزن هرگز » یکى از آن موضوعات بود.[۱] سال‏هاى ۴۶ و ۴۷ که خوشه به سردبیرى شاملو منتشر مى‏ شد، ترجمه‏ هایى هم از من در آن چاپ مى‏ شد. هنوز با خود شاملو آشنا نشده بودم. شاملو مى‏ دانست که من در سارى دبیرم.  

       تابستان ۱۳۴۸، روزى از اداره‏ ى آموزش و پرورش به من زنگ زدند که آقایى آمده اداره آدرس شما را مى‏ خواهد. اسمش را پرسیدم. گفتند آقاى شاملو. مستخدم اداره ایشان را به طرف منزل ما مى‏ آورد که بین راه به آن‏ها رسیدم. احمد شاملو بود. رفتیم منزل. گفت دارد فیلم‏هاى مستندى براى تلویزیون، در زمینه‏ ى آداب‏ و رسوم مردم نواحى مختلف مى‏ سازد و براى همین کار، گروهش را به مازندران آورده و حالا آن‏ها در بهنمیر، نزدیک بابلسر، مستقرند، و شکار سوُ[۲] را هم فیلم گرفته‏ اند. بعد پیشنهاد کرد برویم بهنمیر منزل حسین جهانى که پوست‏تخت گروه آن‏جا پهن بود.[۳]

     رفتیم بهنمیر. آن‏جا شعرخوانى بود و بحث شعر، و گفت و گو درباره‏ ى تهیه‏ ى آن فیلم‏ها در زمینه‏ ى آداب‏ و رسوم.[۴]

     باید یکى دو نکته را درباره‏ ى نقش من در کتاب کوچه بنویسم، که هم بارها از من پرسیده‏ اند، و هم در نامه‏ های شاملو به آن اشاره مى‏ شود.

      روز دوم من در بهنمیر بود که شاملو پرونده‏ یى از برگه‏ هاى تایپ‏ شده را گذاشت جلوم. فیش‏هاى کتاب کوچه بود که با مقدارى از آن‏ها و اسم آن، این‏جا و آن‏جا، و خصوصاً در خوشه، آشنا بودم. شاملو از کتابى در همین زمینه‏ ها از یک فرانسوى اسم برد که نویسنده به جاى ترتیب الفبایى ــ که معمول فرهنگ‏هاى لغت است ــ مدخل‏ها یا سرواژه‏ هاى آن را به صورت موضوعى تنظیم کرده بود، و او هم کمابیش در کتاب کوچه از همین روش پیروى کرده بود. مشکل کار این‏جا بود که خواننده‏ ى فارسى‏ زبان، در چنین حجمى ــ که برنامه‏ ى کتاب کوچه داشت به آن سمت مى‏ رفت ــ چه‏ طور مى‏ توانست، با توجه به امکانات چهل و یک سال قبل، سرواژه‏ یى یا مدخلى (entry ) را در آن پیدا کند. مثلاً ذیل خاستگاه آب، مى‏ آید< استخوان آب کردن ، مشک خالى و پرهیز آب؟>  و مانند اینها. شاملو از من پرسید تو چه پیشنهادى دارى؟

        آن مقدار برگه را که آن‏جا بود برداشتم،  رفتم کنارى نشستم. اولین فکرم طبعاً این بود که غربى‏ ها در این زمینه چه شیوه‏ هایى به کار برده‏ اند. من کتابى به شکل کتاب کوچه در کارهاى غربى‏ هاى انگلیسى‏ زبان ندیده بودم، آن‏جا در این زمینه به صورت موضوعى و تخصصى کار فراوان بود، اما نه به شکل یک کاسه، یا به صورت «انبان» [۵]. خیلى ساده احمد شاملو مرا گذاشته بود سر ِ کار! اما کار دلنشینى بود.

       بعد از یکى دو روز از بهنمیر رفتیم، داراب­کلا، در ۱۵ کیلومترى شرق سارى، براى تهیه‏ ى فیلم عروسى در داراب­کلا[۶]. چند روزى در دارابکلا بودیم. شاگردهاى آن روز من ــ که بیش‏ترشان امروز دوستان نازنین من‏ اند ــ با شعر شاملو آشنا و خوشهخوان بودند، فرصت خوبى پیدا کرده بودند؛ در منزل ما یا در ده جمع مى‏ شدند، شعر مى‏ خواندند، سؤال مى‏ کردند.

      بارى، بعد از چند روز بررسى، یادداشت‏ هایم را درباره‏ ى نحوه‏ ى ارجاع کتاب کوچه گذاشتم پیش شاملو. گفتم مى‏ شود روش ارجاع یکى دو کار غربى را با روش‏هاى قدیمى خودمان ترکیب کرد و به روش تازه‏ یى رسید که به کار کتاب کوچه بیاید. حاصل کار همانى است که امروز در مجلدات کتاب کوچه مى‏ بینید.

      براى شاملو توضیح دادم که با دو کتاب انگلیسى سروکار دارم که مى‏ شود از روش آن‏ها این‏جا هم استفاده کرد. یکى تزاروس[۷] روژه[۸] و دیگرى لِکسیکُنى[۹] شبیه

Contemporary English  Longman Lexicon of ، حالا خوب یادم نمى‏ آید. براى این‏که لِکسیکن ِ لانگ‏منى که حالا دارم چاپ ۱۹۸۱ است، و آن موقع ۱۹۶۸ بود. یادم نمى‏ آید آن لِکسیکن اسمش چه بود.

     بارى، روش اصلى کار من روى تزاروس روژه متمرکز بود. روژه آمده لغات و عبارات انگلیسى را به ۶ طبقه‏ ى بزرگ[۱۰] و هر طبقه را به بخش‏ها یا مقولات گوناگون طبقه‏ بندى کرده است. مثلاً طبقه‏ ى اول اسمش «رابطه‏ هاى انتزاعى»، و بخش اول existence یا وجود است،[۱۱] که به آن شماره ۱ داده است. کار دیگر روژه این‏جا این است که معمولاً هر بخشى را به مفاهیم متضاد، مثلاً مثبت و منفى، تقسیم مى‏ کند، و به آن هم یک شماره مى‏ دهد، مثلاً مفهوم مخالف وجود، inexistence است با شماره‏ ى ۲٫ همین‏طور تا آخر. آخرین شماره ۱۰۰۰ است، این هزار شماره ۳۸۶ صفحه‏ ى کتاب را مى‏ گیرد. آن‏چه من از روژه گرفته بودم همین سیستم شماره‏ گذارى و شیوه‏ ى ارجاع به این شماره‏ ها بود.

       لِکسیکن لانگ‏من هم لغات را به «مجموعه»ها طبقه‏ بندى کرده است، و به آن‏ها شماره داده است. وجه مشترک هر دو کتاب موضوعى بودن آن‏ها و شماره‏ گذارى سرواژه‏ هاست. مى‏ شود گفت که کتاب کوچه هم کمابیش چنین ساختارى دارد. سرواژه‏ هاى مادر یا خاستگاه، در «موضوعات» و گروه‏ بندى‏ هاى گوناگون دوازده‏ گانه طبقه شده بود، پس ما هم مى‏ توانستیم شیوه‏ ى شماره‏ گذارى آن دو کتاب را این‏جا اعمال کنیم. شاملو پذیرفت. اما نگران نحوه‏ ى دسترسى خواننده به این شماره‏ ها بود. هر دو کتاب پیشگفته index یا نمایه ى مفصلى داشتند که به ترتیب الفبایى همه‏ ى واژگان و زیرمجموعه‏ ى آن‏ها با ذکر شماره در آن آماده بود.

       طبیعى بود که نمایه حجم قابل توجهى از صفحات کتاب را به خود اختصاص دهد. هزار سرواژه‏ ى روژه ۳۸۶ صفحه، و بقیه‏ ى کتاب تا صفحه‏ ى ۷۰۵ نمایه است، یعنى ۳۱۹ صفحه‏ ى چهارستونى. لِکسیکن لانگ‏من هم ۷۸۴ صفحه دارد، که ۱۲۶ صفحه نمایه‏ ى چهارستونى دارد.[۱۲] نگفته نماند که شاملو نگران حجم کتاب بود، با توجه به کیسه‏ ى ضعیف بیشتر قشر کتاب‏خوان چهل سال پیش.

         اما شیوه‏ ى روژه یا لانگ‏من به‏ تنهایى براى کتاب کوچه کافى نبود. این‏جا بود که شیوه‏ ى کشف‏ الایات قرآن کریم و کشف‏ الابیات مثنوى مولوى مشکل‏ گشا شد، که صورت سازگارشده‏ ى آن با کتاب کوچه را با عنوان کشف مدخل‏ها در پایان حرف آ مى‏ خوانید.[۱۳]

        خیلى حرف‏ها و نکته‏ هاى گفتنى دیگرى هم بود که با شاملو گفتیم و شنیدیم. بعضى از آن‏ها را در مقدمه‏ ى حرف آ و بعضى‏ هایش را هم در مقدمه‏ ى نمایه‏ ى حرف آ مى‏ خوانید. اما نکته‏ ى دیگر. بنا را بر این گذاشتیم تا جایى که مى‏ توانیم ـــــ گیریم که کارمان ما را از روش اصلى پیش‏گرفته‏ مان کمى دور مى‏ کرد ـــــ سرواژه‏ هاى بیشترى را در همان مجلدات اول به چاپ برسانیم، غرض پرهیز و گریز از «آفات» سیاسى آن سال‏ها بود.[۱۴] یادم نمى‏ رود که نمونه­ یی که همیشه ملاک و مثال ما در این زمینه بود، این بود: < سگ داند و پینه‏ دوز در انبان چیست.> این مثل سه ارجاع اصلى دارد: سگ، پینه‏ دوز، و انبان. قرار شد مثل را در حرف الف، زیر انبان بیاوریم، نه لزوماً زیر «سگ» در حرف س[۱۵]، که مثل با آن شروع مى‏ شود. گفتم این را در نمایه جبران مى‏ کنیم. بنا را بر این گذاشتیم هر سرواژه‏ یى را که اول آوردیم، شرح دهیم و در حروف دیگر فقط به شماره‏ ى آن ارجاع مى‏ دهیم، مثلاً این مثل را در حرف پ ذیل پینه ‏دوز، و در حرف س ذیل سگ بیاوریم.

        بعد از چند سال فرازونشیب، که شرحش این‏جا لازم نیست، شاملو چاپ کتاب کوچه را به نشر نیل سپرد که در بخش‏هایى از نامه‏ ها این را مى‏ خوانید. آن نشر گرفتار مشکلاتى شد که نتوانست به چاپ کتاب کوچه اقدام کند. سال ۱۳۵۶ که شاملو ایران را به عنوان اعتراض به قصد امریکا ترک کرد من کار را به ناشر جوان تازه‏ کار و فعالى (نشر مازیار) که کتابى از من چاپ کرده بود سپردم، با قرارومدار تازه و با نظارت کامل خودم.

      نقش دیگر من در این کار پیشنهاد استفاده از علائم در جلو همه‏ ى موضوعات دوازده‏گانه‏ ى کتاب کوچه است که کار بازشناختن موضوعات را آسان‏تر مى‏ کند. شماره‏ زنى‏ هاى تمام چند حرف و تهیه‏ ى نمایه‏ هاى گوناگون دو حرف آ و الف تماماً کار من و همسرم بوده است.

        نکات دیگر را در این زمینه در نامه‏ ها مى‏ خوانید. گفتنى‏ هاى دیگرى هم در نامه‏ ها هست که نیاز به توضیح من ندارد.

                                                  (تهران، شهریور ۸۸)

            

 

(مقدمه ی ع. پاشایی است بر کتاب آماده ی چاپ «تهران، خیابان آشیخ هادی»، که مجموعه­ ی نامه­ های احمد شاملو است به ع. پاشایی)

---

[۱]. حکایتش را در مقدمه‏ ى کتاب انگشت و ماه  نوشته‏ ام.

 

[۲] Su

 

[۳]. حسین جهانى، نمونه‏ ى کامل یک مازندرانى مهربان و با صفا و بلندنظر بود. بهتر از همه شاملو در تقدیم‏ نامچه‏ ى حافظ شیراز وصفش کرده: «به صفاى روستایى حسین جهانى بهنمیرى تقدیم مى‏ شود. انسانى ساده و مهربان و به همان اندازه بزرگ!»

 

[۴]. حاصل آن بحث‏ها بعداً تهیه‏ ى فیلم عروسى در دارابکلا بود، در روستاى دارابکلا، نزدیک سارى؛ و بعد از سارى هم شاملو را به طاهره‏ ى نازنین و ایرج گردى در گنبد معرفى کردم، که آن‏جا هم به یارى دوستان فراوان دیگر، فیلم آناقلیچ داماد مى‏ شود ساخته شد. ترکمن‏ ها اجازه ندادند دخترى از آن‏ها در نقش عروس ظاهر شود، این بود که ترانه‏ گردى ــ دختر طاهره و ایرج ــ عروس آن فیلم شد. از سرنوشت هیچ‏یک از این فیلم‏ها خبرى نداریم.

 

[۵]. «انبان» را براى کتاب کوچه از آن روز تاکنون به کار برده‏ ام. البته، طنزى در آن بود که حالا رویم مى‏ شود بگویم. کتابى هست به اسم انبان ملا محمد قطب. برایش توضیح دادم که این چه جور کتابى است. من به شوخى پیش احمد، و فقط پیش او، گاهى به کتاب کوچه مى‏ گفتم «انبان ملا احمد شاملو». مرا مى‏ بخشد.

 

[۶]. در دارابکلا، مثل بهنمیر، صفا و مهربانى و گشاده‏ دستى مازندرانى دیگرى، مهدى دباغیان، گره‏ گشاى ما بود. یاد آن عزیز هم گرامى باد!

 

[۷]. Thesaurus : «۱٫ اصطلاح نامه، گنج‏ واژه، تزاروس. ۲٫ فرهنگ واژگان.» (فرهنگ هزاره)

 

[۸]۱٫ Roget’s Thesaurus, Classic American Edition.

 

[۹]. lexicon : «فرهنگ، لغت‏نامه، قاموس…» (فرهنگ هزاره)

 

[۱۰]. شش طبقه (class) این‏ها هستند: ۱٫ رابطه‏ هاى انتزاعى، ۲٫ فضا، ۳٫ ماده، ۴٫ عقل، ۵ . اراده، ۶ . عواطف.

 

[۱۱]. بخش‏هاى طبقه‏ ى اول: ۱٫ وجود، ۲٫ رابطه، ۳٫ کیفیت، ۴٫ نظم، ۵ . عدد، ۶ . زمان، ۷٫ تغییر، ۸ . علیت.

 

[۱۲]. چاپ اول حرف آ، کتاب کوچه  (۱۳۵۷) ۹۰۰ صفحه دارد که ۱۶۰ صفحه‏ ى آن نمایه‏ هاى چندگانه­ ی دوستونى است.

 

[۱۳]. شاملو سال ۱۳۵۰ مدت کوتاهى به فرهنگستان زبان فارسى رفت که شاید کار کتاب کوچه را آن‏جا به جایى برساند. آن‏جا دکتر میلانیان پیشنهاد آوردن شماره­ ی خاستگاه مثلاً، آب ۱۵ را در مدخل‏هاى وابسته در داخل پرانتز داد، که این را هم در کتاب کوچه اعمال کرده‏ ایم. شاملو در مقدمه به این نکته اشاره کرده است.

 

[۱۴]. کار حروف‏چینى کوچه از ۱۳۵۶ شروع شد، چاپ اول حرف آ  در مهر ماه ۱۳۵۷ در آمد، که اگر تب‏ وتاب انقلاب نبود، امیدى به چاپش نمى‏ رفت، هر چند سانسور دست از سر کتاب کوچه برنمى‏ داشت، البته بیشتر به خاطر اسم احمد شاملو بود، نه خود کتاب کوچه.

 

[۱۵]. این شیوه بود که ما را از اجراى دقیق روش پیش‏ گرفته‏ مان دور مى‏ کرد. اما چاره‏ ى دیگرى نداشتیم.

مقدمه کتاب تهران خیابان آشیخ هادی