نگاهی به تولدت مبارک آقا کمال!» نوشته یاکوب آرژونی

نقد رمان پلیسی؛

حرکت ادبی غیرفاشیستی آلمان ها/کارآگاه ترک گره گشایی می‌کند

رمان «تولدت مبارک آقا کمال!» نوشته یاکوب آرژونی نویسنده آلمانی، موجب شکل گیری اتفاقی مهم در ادبیات پلیسی آلمان شد. شخصیت اصلی این رمان و دیگر رمان های این نویسنده یک کارآگاه خصوصی ترکیه ای بود.

صادق وفایی

تاریخ رمان پلیسی در ادبیات جهان، مقاطع مختلفی دارد تا امروز که به نام «رمان سیاه» رسیده است. رمان سیاه تعاریف و تفاسیر مخصوص به خود را دارد و یک مرحله متاخرتر از جایگاهی است که قصد داریم در این نوشتار به آن بپردازیم؛ یعنی زمان یکه تازی کارآگاه های خصوصی.

پای کارآگاه های خصوصی امروزی با خلق شخصیت هایی چون سام اسپید و فلیپ مارلو توسط دشیل همت و ریموند چندلر به ادبیات پلیسی باز شد. کارآگاه های خصوصی امروزی، مدلی کاملا متفاوت از اسلاف خود مانند شرلوک هولمز یا هرکول پوآرو بودند. هولمز و پوآرو هم در واقع گونه های مقدم تری از گونه مورد بررسی ما در این نوشتار هستند. بعد از خلق شخصیت هایی چون اسپید و مارلو، نویسندگان کشورهای مختلف، دست به خلق کارآگاه های خصوصی مورد علاقه شان زدند و هرکدام هم ویژگی و مشخصه هایی را در این کارآگاه ها کاشتند اما ویژگی مشترک همه آن ها، این بود که شخصیت های صددرصد سالم و سفیدی نبوده و نیستند. 

دیگر کارآگاه های خصوصی که از این قطار پیاده شدند، مانند سام اسپید و فلیپ مارلو دمی به خمره می زنند، زیاد سیگار می کشند و از اختلاط با جماعت خلافکار و بزهکار ترسی ندازند. این گونه کارآگاهان در واقع از خاکی و گلی شدن کت و شلوارشان هراسی ندارند و در بسیاری از مواقع کتک خورده و با خواری و خفت راهی دفتر کارشان می شوند تا با گرفتن دوش یا خوردن نوشیدنی، خود را دوباره تقویت کنند. 

با بیان این مقدمه کوتاه به سراغ یکی از نامتعارف ترین کارآگاه های خصوصی داستانی در ادبیات پلیسی معاصر می رویم. لزومی به گوشزد کردن جایگاه نویسندگان معاصر آلمانی در میان پلیسی نویسان جهان نیست. اما کار نامتعارفی که یکی از نویسندگان جوان آلمانی در این حوزه انجام داد، معرفی یک کارآگاه مهاجر ترک در داستان هایش بود. کمال کایانکا نامی بود که جیکوب آرژونی یا یاکوب آرژونی ( نام اصلی او یاکوب بوته است) برای شخصیت اول رمان هایش انتخاب کرد. 

کمال کایانکا با رمان «تولدت مبارک تُرکه!» که در ایران با عنوان «تولدت مبارک آقا کمال!» منتشر شد، معرفی شد. این رمان برای اولین بار در سال ۱۹۸۵ چاپ شد و فیلمی سینمایی نیز با اقتباس از آن ساخته شد. آرژونی متولد سال ۱۹۶۴ در فرانکفورت آلمان است و بد نیست اشاره کنیم که این نویسنده جوان و خوش آتیه که می توانست رمان های بیشتری نسبت به کارنامه فعلی اش داشته باشد، در سال ۲۰۱۳ درگذشت. او در سن ۲۲ سالگی با «تولدت مبارک ترکه!» موجب شکل گیری اتفاقی مهم در ادبیات پلیسی آلمان و جهان شد چون کمال کایانکا محدود به مطالعه مخاطبان آلمانی نماند و از مرزهای این کشور بیرون رفت و علاقه مندان ادبیات پلیسی در دیگر کشورها نیز با او آشنا شدند. 

تعداد مهاجران ترک به آلمان بسیار زیاد بوده و هست و چند میلیون از مهاجران اهل ترکیه در این کشور ریشه دوانده و زندگی می کنند. نمونه اش هم اردوگان آتلای بازیگر مشهور سریال هشدار برای کبری ۱۱ است که در ایران شناخته شده است و البته نمونه موفق این بحث است. به هر حال تعداد زیادی از مردم ترکیه طی دهه های اخیر به آلمان مهاجرت کرده و با مردم این کشور بده بستان فرهنگی داشته اند. از طرف دیگر عده ای از مردم دنیا مردم آلمان را هنوز فاشیست و نژادپرست می دانند که البته این نظر تا حدودی صحیح است و عده ای از ناسیونالیست های افراطی هنوز هم در آلمان فعالیت دارند و به اشاعه نظریات افراطی خود پرداخته و از مهاجران از جمله ترک ها بیزار هستند.

کاری که آرژونی در چند رمان خود انجام داده، معرفی یک کاراگاه خصوصی با شباهت هایی به سام اسپید و فلیپ مارلو است اما این کارآگاه آلمانی نیست. بلکه یکی از همین مهاجران ترک است که اتفاقا در اولین کتاب معرفی اش یعنی «تولدت مبارک ترکه!» ناچار می شود روی پرونده قتل یک مهاجر ترک کار کند چون پلیس تمایل چندانی به بررسی این مساله ندارد. او در ابتدا تهدید می شود که دست از تحقیق درباره این پرونده بر دارد اما سرسختی و مقاومتش باعث به زانو درآمدن نیروهای فاسد در پلیس آلمان می شود؛ پلیس هایی که در کسوت مبارزه با مواد مخدر به دلالی در این زمینه مشغول بوده اند.

اما نکته مهم درباره این رمان و دیگر رمان هایی که آرژونی با محوریت شخصیت کمال کایانکا نوشت، مسائل اجتماعی جامعه آلمان و حضور ترک ها در این جامعه است. تحقیری که گروهی از آلمان ها نسبت به ترک ها روا می دارند و آن ها را با لفظ ترک یا همان تُرکه صدا می زنند، به خوبی در این رمان مشهود است. آقا کمال در «تولدت مبارک ترکه!» هم باید با بزهکاران و کارشکنی هایشان مبارزه کند هم با فضا و جوی که علیه ترک های مهاجر وجود دارد؛ البته شخصیتی که از او ارائه می شود، نشان می دهد طی سال ها مقابل تحقیر و توهین ها آبدیده شده و چنین چیزهایی را به دل نمی گیرد. 

به هر حال، این تحول که جهان چند دهه پیش شاهد اشاعه عقایدی بسیار افراطی فاشیستی در آلمان نازی بوده و چند دهه بعد در فضای داستانی، کارآگاهی ترکیه ای به دست نویسنده ای آلمانی خلق شده و ناجی مردم همین جامعه می شود، از منظر جامعه شناسی و فرهنگ جای کار زیادی دارد.