آندره برتون، نادیا و ادبیات سورئالیستی فرانسه

‘

نادیا و شازده کوچولو

عباس پژمان

آنتوان دو سنت اگزوپرى از اشراف‏زاده‌گان فرانسه بود. نسبش حتى  به پادشاهان فرانسه مى‏رسيد. هم از طرف مادر، هم از طرف پدر. براى همين بود كه با روش تربيتى مخصوصی بزرگ شد. حتى تحصيلاتش هم، تا پايان دبيرستان، در خانه صورت گرفت. ظاهراً براى همين بود كه خلق و خوى خاصى داشت. فرانسه جايى است كه محفل‏گرايى و رفت و آمد به محفل‏ها، و مخصوصاً كافه‏ها، خيلى در بين نويسنده‌گانش رايج است. اما سنت اگزوپرى هيچ‏گاه از اين كارها نكرد. او ظاهراً با هيچ‏كدام از نويسنده‌گان فرانسه هم رفاقتى نداشت. اما انگار برای یکی از آن‌ها احترام خاصی قايل بوده است. این شخص همان آندره برتون بوده.  بنیانگذار و رهبر مکتب سوررئالیسم. بیشتر هم به نظر می‌رسد که « نادیا»ى آندره برتون است که این احترام را در قلب سنت اگزوپرى برانگيخته بود. برتون این رمان را بر اساس بعضى اتفاقات واقعی زنده‌گي‌اش نوشته است. او درواقع داستان آشنایی‌اش با دختری به نام نادیا و سرانجام تلخ آن آشنایی را در آن کتاب روايت کرده است. 

برتون در سرتاسر عمرش وارسته‌گى و آزاده‌گى كامل در تفكر و تخيل را تبليغ مى‏كرد. همين‌طور برترى عشق بر عقل را. نادیا هم، علاوه بر این که انسان فوق‌العاده وارسته‌ای بود، تخيل و تفكرش دقيقاً همان‏طور بود كه آندره برتون آن را تبلیغ می‌کرد. برتون یک‌جورهایی خودش را در آن دختر پیدا کرد، و حتی در برابر او کم آورد. راوى «شازده كوچولو» هم، كه خيلى شبيه خود سنت اگزوپرى است، موجود واقعاً وارسته‌ای است، و طرز فکر خاصی دارد. اين راوی هم خودش را در شازده كوچولو پيدا مى‏كند، و در برابر او کم می‌آورد. شازده كوچولو، از نظر وارسته‌گى، و آزادى تخيل و تفكر، دقيقاً مثل نادياست.

راوى «ناديا»، كه خود آندره برتون است، خودش را در شروع روايتش آدم تنها و خاصى معرفى مى‏كند. راوى «شازده كوچولو» هم همين‏طور. او هم خودش را در شروع روايتش «آدم تنها و خاصى» معرفى مى‏كند.

گفتم كه «ناديا» داستانى واقعى است. حالا بايد بگويم كه «شازده‏كوچولو» هم، با آن‏كه فانتزى است، انگار چيزهايى از واقعيت و زندگى سنت اگزوپرى را در خودش دارد. سنت اگزوپرى را هم، وقتى‏كه در سن شازده‏كوچولو بوده، شاه صدايش مى‏كرده‏اند: شاه خورشيد. موهايش هم مثل شازده‏كوچولو خيلى زيبا و طلايى بوده است. يك بار هم كه، مثل راوی «شازده کوچولو»، هواپيمايش در آسمان صحرا نقص پيدا كرد، و او مجبور شد در صحرا بر زمين بنشيند. البته او در آن واقعه تنها نبود. خلبان ديگرى هم با او بود. آن‌ها در آن واقعه آب هم خيلى كم داشتند. اين بود كه خیلی زود از تشنه‌گى بيهوش شدند. اما مردى بومی با شترش از آن‌جا رد مى‏شد که زود آن‌ها را به يك آبادى رساند، و توانست با درمان‌هاى بومى نجاتشان دهد. اگزوپرى در آن واقعه روباهى هم در صحرا ديد. مثل اين‏كه همان روباه و همان واقعه است كه به كتاب «شازده‏كوچولو» انتقال پيدا كرد‌ه‏اند.

برتون در «ناديا»، با صراحت و تأكيد، از علاقه‏اش به داستان‌هاى واقعى مى‏گويد. او فقط داستان‌هاى واقعى را قبول داشت. داستان‌هايى كه خود زندگى با تصادف‌هايش آن‌ها را خلق مى‏كند. انگار سنت اگزوپرى هم به اين‏جور داستان‌ها بى‏علاقه نبوده است. احتمالاً براى همين است كه در همان جمله‌ی اول كتابش اسم داستان‌هاى واقعى را مى‏آورد: «وقتى‏كه شش سالم بود، يك بار تصوير خيلى زيبايى ديدم، كه در كتابى دربار‌ه‌ی جنگل استوايى و به اسم داستا‌‌‌ن‌هاى واقعى بود.» گذشته از اين، آن علاقه و احترام راوى به جغرافيا هم انگار بى‏ارتباط با اين موضوع نيست. در كتاب‌هاى جغرافيا همه چيز واقعى است. بعضى از آن‌ها خيلى شگفت‏آور هم هستند. اتفاقاً شگفتی هم چيز دیگرى بود كه برتون خیلی آن را دوست داشت. درهرحال، آن تصوير مار بوآ، كه در اول «شازده كوچولو» هست، و خودش را دور حيوان بزرگى پيچيده، در واقع يك داستان «واقعى» و «شگفت‏انگيز» است.

در بسيارى از نقاشي‌هايى كه ناديا كشيده است، و بعضى از آن‌ها در كتاب «ناديا» هم چاپ شده‌اند، تصويرى از مار ديده مى‏شود. اول بار هم كه آندره برتون نادیا را ديد او خط چشم‌هاى خيلى عجيبى كشيده بود. از انتهاى خارجى هر چشمش خطى به طرف پايين مى‏رفت. بعداً تصوير اين خط چشم‌ها بر جلد نسخه‌ی منحصر به فردى از «ناديا» هم ظاهر شد. ناديا درواقع با آن خط چشم‌ها خودش را به شكل مار در آورده بود. او گاهى هم، در عالم توهماتش، خودش را ملوزين مى‏ديد. همان زن افسانه‏اى قرون وسطا كه روزهاى شنبه كه مى‏شد او كمر به پايينش به شكل مار در مى‏آمد. نادیا ذهنش پر از مار بود. در «شازده كوچولو» هم چندين تصوير مار ديده مى‏شود. بخش مهمى از آن هم به صحبت‌هاى شازده‏كوچولو با مار اختصاص دارد.

برتون ناديا را پريزادى آسمانى توصيف كرد. اول بار که او را دید احساس کرد انگار آن دختر در هوا راه می‌رود نه بر زمین. شازده‏كوچولو هم درواقع پرى آسمانى است. چون هم از نوع موجوداتى است كه فقط در قصه‏هاى پريان وجود دارند، و هم اين‏كه اصلاً از آسمان آمده بود.  

در «نادیا»، که اول بار در 1928 چاپ شده است، 48 عکس و نقاشی هست که جزء کتاب محسوب می‌شود. البته یکی از این‌ها، عکس چشم‌های نادیا، در سال 1963 به کتاب افزوده شده. تا آن تاریخ، تعداد تصویرهای «نادیا» 47 تا بود. در «شازده کوچولو» هم، که اول بار در 1943 چاپ شده است، 47 تصویر هست که جزء کتاب محسوب می‌شود.

قسمت اصلى «ناديا» در واقع گزارش 9 روز از ديدار برتون با نادياست. از چهارم اكتبر 1926 تا دوازدهم آن ماه. در كتاب سنت اگزوپرى هم ديدارهاى راوى با شازده‏كوچولو دقيقاً 9 روز است. اما راوى سنت اگزوپرى هم‌چون چيزى هم در شروع روایتش مى‏گويد: “فوقِ‏فوقش تا هشت روز آب براى آشاميدن داشتم.» انگار خالق «شازده كوچولو» دارد در برابر خالق «ناديا» کمی تواضع از خودش نشان دهد. چراکه هشت در هر حال كوچك‏تر از نُه است.  

آزما /۹۱

‘