«یک روز دیگر از زندگی» و ریشارد کاپوشچینسکی / گزارش از دل خطر/ حمید رضا امیدی سرور

‘

نگاهی به «یک روز دیگر از زندگی» اثر ریشارد کاپوشچینسکی

حمید رضا امیدی سرور

باید اعتراف کنم هیچوقت در خواب هم نمی دیدم، خواندن کتابی گزارشی درباره مقطعی از تاریخ  آنگولا  بتواند مرا مجذوب خودش کند؛ اما خواندن همان چهار پنج صفحه آغازین کتاب نوشته ریشارد کاپوشچینسکی به شکلی باورنکردنی برایم جذاب بود.

این اتفاق  نتایجی ساده برای من داشت. اینکه مهم نیست درباره چه می نویسیم، بلکه نکته اصلی این است که چگونه می نویسیم. این چگونه نوشتن هم بستگی به فرم نوشتن دارد، زبان روایی و سبک نویسنده و دیگر نکته بسیار مهم نحوه نزدیک شدن به محتوایی است که برگزیده ایم.

بنابراین اگر «یک روز دیگر از زندگی» تا این اندازه جذاب از کار در آمده فقط و فقط مدیون توانایی های انکار ناپذیر ریشارد کاپوشچینسکی  است و اگر برخی لقب بهترین روزنامه‌نگار غیرانگلیسی قرن بیستم به او داده اند، واقعا اغراق نکرده اند. شاید اگر یک خبرنگار نه چندان مستعد مأمور نوشتن کتابی با همین مضمون شده بود، همان چهار پنج صفحه اول کافی بود که به خود بگوییم: آخر عمری همینمان مانده بیاییم وقت خود را بگذاریم پای خواندن کتابی درباره شورش های انقلابی آنگولا!

اما کاپوشچینسکی به ما نشان می دهد که می تواند آنگولا را به یکی از دغدغه های این چند روزه ما بدل کند. او این کتاب را در سال 1976 نوشته اما  بعد از چهل سال هنوز اثری دارای طراوت و خواندنی جلوه می کند.

ماجرا از زمان پیروزی چپ‌ها در پرتغال و اعلام آزادی تمامی مستعمرات این کشور آغاز می‌شود. بنابراین آنگولایی ها که تا پیش از آن هیچگاه سهمی از مناصب سیاسی نداشتند، به دلیل خلاء قدرت در قالب گروه های مختلف مدعی بدست گرفتن قدرت می شوند. گروههایی که با وجود دیدگاه های مختلف در یک نکته مشترک هستند و آن اینکه میانه ای با اروپایی ها ندارند و دلشان نمی خواهد سر به تن آنها باشد. بنابراین سفید پوستان دسته دسته در حال خارج شدن از خاک این کشور هستند. در این ایام  که همه اروپایی ها به سمت بیرون حرکت می کنند، یک نفر  بارو بندیلش را بسته و  به طرف داخل آنگولا حرکت کرده است. او کسی نیست جز ریشارد کاپوشچینسکی روزنامه نگاری از خبرگزاری دولتی لهستان، کسی که دیگران بعید می دانند از این جهنم بتواند جان سالم بیرون ببرد.

اما کاپوشچینسکی کارش حضور در این مناطق پرخطر در ایام پر حادثه است. مردی که در لحظه وقوع حدود 27 انقلاب در کشورهای وقوع این انقلابها حضور داشته است. چند باری تا دم مرگ پیش رفته اما سرانجام با سرسلامتی به وطن بازگشته است.

کاپوشچینسکی شرح مشاهدات خود اغلب به شکل گزارش و مقاله برای روزنامه ها و خبرگزاری دولتی لهستان که با آن کار می کرده، فرستاده است. این نوشته ها را بعدها در قالب مجموعه مقاله منتشر کرده است، افزون براین چهار جلد کتاب مستقل نیز نوشته که در آنها توجهی ویژه به دیکتاتورها داشته است.

کاپوشچینسکی در ایران با ترجمه کتاب امپراتور که درباره دیکتاتوری اتیوپی است، معرفی شده. این کتاب با ترجمه حسن کامشاد (نشر ماهی) هم اکنون در بازار در دسترس علاقمندان است. علاوه بر این او کتابی درباره انقلاب ایران نیز نوشته که توسط بهرنگ رجبی به فارسی ترجمه شده و در دست انتشار است. این کتاب که شاهنشاه نام دارد و به حکومت محمد رضا پهلوی و سقوط آن طی انقلاب سال 1357  پرداخته که کاپوشچینسکی در آن زمان نیز در ایران حضور داشته است.

ریشارد کاپوشچینسکی، لهستانی تبار بود، اما در سال 1932 در منطقه ای به دنیا آمد که امروز جزو بلاروس است. این خبر نگار جان سخت از آن آدمها بود که زندگی او را فولاد آبدیده کرده بود. کودکی سخت  را هر طور بود به تحصیل در دانشگاه ورشو پیوند زده و از شانزده سالگی به نوشتن پرداخته بود. در بیست و سه سالگی به دلیل نوشتن مطالب سیاسی  جنجالی به پاکرد که به اجبار چندی خود را گم و کور کرد. مدتی در خفا زندگی کرد و بعد از طرف روزنامه محل کارش به کشورهای آسیایی همانند هند، پاکستان و افغانستان فرستاده شد. این آغاز سیر و سفر او در عالم خبرنگاری بود که با رفتن به آفریقا شکلی دائمی به خود گرفت. علاوه بر حضور در صحنه های انقلاب های گوناگون  که غالبا پر از خشونت و تهدید بودند، در میان قبایل آفریقایی بارها زندانی شد و چهار بار تا پای مرگ پیش رفت. اما تقدیر اینگونه بود که از همه این صحنه های پر خطر جان سالم بدر برده و  سرانجام در سال 2007 بر اثر سرطان بازندگی وداع کند.

گفتیم آنچه موجب جذابیت آثار ریشارد کاپوشچینسکی، شده صرفا موضوع نوشته او نیست، بلکه زبان روایی او و سبکی است که در کار گزارش نویسی دارد. خود او از شیوه کارش با عنوان «گزارش ادبی» یاد می کرد.

اما این گزارش ادبی واجد چه ویژگی هایی ست؟ به نظر آنچه به کار کاپوشچینسکی جذابیتی ممتاز می بخشد نوع نگاه او به حوادث و شکل روایت آنهاست که به واسطه قدرت تصویر سازی و بار ادبی قلمش جذابیتی بسیار یافته است. او از انقلابها و تغییر و تحولات سیاسی در کشورها می نویسد، اما بر خلاف بسیاری از خبرنگاران نوشته خود را تنها به روایت خشک و رسمی رخدادها و تغییر و تحولات کلان سیاسی نزد دولت مردان و یا روسای جریانهای سیاسی اختصاص نداده و  از منظری کلی گرایانه به بده بستان قدرت و یا موازنه آن در سطح عمومی نمی پردازد.

کاپوشچینسکی وقتی به جایی سفر می کند، قدم در دل آن جامعه می گذارد و روایت خود را از درون این اجتماع آغاز می کند، او از عمق ماجرا همه چیز را شرح می دهد و رفته رفته به دیگر جنبه ها نیز توجه کرده و ذهنیت خواننده را می سازد. در واقع او به مردم و ساکنان آن اقلیم بیشتر توجه دارد تا سیاستمدارانش، بنابراین روایت ها او بدل می شوند به داستانهایی واقعی و جذاب درباره آدمها و روابط میان آنها که تحت تاثیر مناسبات بومی سیاسی قرارگرفته است.گزارش ادبی او، از چنان مایه و ادبیتی برخوردار هست که خود را به سطح یک رمان (یا داستان) برساند.

کتاب یک روز دیگر از زندگی به شکلی قوی از مایه روایی برخوردار است، آن هم با جذابیتی که خواننده را یاد پاره ای داستانهای گراهام گرین که از مایه های سیاسی و بومی برخوردارند، می اندازد.

بنابراین گیرایی کتاب به حدی هست که رفته رفته خواننده را مجذوب خود می کند، چنان که بعد از خواندن صفحات آغازین کتاب آن را زمین نگذارد.

کتاب یک روز دیگر از زندگی با یک تکه از دعای بومیان آفریقایی آغاز می شود.  دعایی که هم جالب است و از درونمایه ای حماسی برخوردار است و هم اینکه در ابتدای این رمان به خواننده نهیب می زنند که همراه کاپوشچینسکی به چه دنیای عجیب و درعین حال جادویی و مجذوب کننده‌ای قدم گذاشته است:

– پروردگارا!

با وجود دعاهای بسیارمان به درگاه تو، داریم همین‌طور جنگ‌هایمان را می‌بازیم. فردا باز نبردی در پیش داریم که واقعا مهم است. با تمام توانی که داریم، باز به یاری تو محتاجیم. برای همین می‌خواهم درخواستی کنم: نبرد فردا سوای بقیه است. جای بچه‌ها نیست. پس ناگزیرم استدعا کنم پسرت را به یاری‌مان نفرستی و خودت بیایی.

دعای کک، رهبر قبیله‌ی کریکاس، قبلِ نبرد سال 1876 با افریکانسی‌ها. (ص 8)

نقل از الف کتاب

«یک روز دیگر از زندگی»

نوشته: ریشارد کاپوشچینسکی

ترجمه: بهرنگ رجبی

 ناشر: ماهی، چاپ اول 1395

141صفحه ، 10000 تومان

‘