سعدي تا هدايت به روايت همايون كاتوزيان / نگاهی به دو اثر تازه دکتر کاتوزیان

سعدي تا هدايت به روايت همايون كاتوزيان

فرونشستن موج سعدي‌كشي
پارسا شهري

اينكه انتخابِ محمدعلي همايون كاتوزيان از ادبيات قديم و مدرن ايران، سعدي است و هدايت، خود حكايتي دارد. كاتوزيان در ادبيات قديم فارسي بيش از همه سراغ سعدي رفته است و در ادبيات جديد نيز جز چند مقاله و كتاب «جمالزاده و ادبیات او»، به صادق هدايت پرداخته است. كاتوزيان «سعدي، شاعر عشق و زندگي» را در دهه هفتاد نوشت و در آن به‌تفصيل درباره آثار سعدي و اهميت هركدام گزارش داد. در كتابِ اخير خود، «عاشقي‌هاي سعدي» به دوراني اشاره مي‌كند كه گلستان و بوستانِ سعدي در ميان ديگر آثار او، در بين استادان شعر قديم و نيز عموم مردم عموميت و شهرت بيشتري داشت، و اين ايام قرن بيستم بود تا اواسط آن كه بسياري سعدي را به‌اعتبار اين دو كتاب مي‌شناختند، گرچه ادوارد براون بر اين نظر بود كه سعدي را در ايران بيشتر از گلستان و بوستان با غزل‌هايش مي‌شناسند و كاتوزيان معتقد است تاثير گلستان و بوستان چنان زياد بوده كه آثار سعدي را به‌عنوان شاعري غزل‌سرا به سايه كشانده است و ايرانِ قرن بيستم نيز بيش از همه سعدي را به اين دو كتابش مي‌شناخت. بعد اشاره مي‌كند به ميانه قرن بيستم كه موجي از سعدي‌كشي به دست مدرن‌ها به‌راه افتاد و گويا همين موج، انگيزه نوشتن كتابي درباره سعدي را فراهم مي‌آورد، زيرا بخش وسيعي از كتابِ اخير به شرح و تحليل اين موج و نظرات مي‌پردازد. به‌نقل از كاتوزيان جز اين انتقادات آثاري هم در همان قرن بيستم هست ازجمله مقاله رشيد ياسمي شاعر و ناقد ادبي كه مانند پيشينيانش غزل‌هاي سعدي را عرفاني مي‌خواند. «چاپ همه غزل‌هاي سعدي به همت ناقد و پژوهنده برجسته محمدعلي فروغي كه اندكي بعد جزو كليات سعدي شد» هم يكي از ديگر از اتفاقات همان روزگار بود. در مقدمه «عاشقي‌هاي سعدي»، كاتوزيان بعد از شرحِ مختصري از آنچه بر شعر سعدي رفته است، به قرن بيست‌ويكم نيز مي‌رسد كه آثاري از اين دوران را نام مي‌برد. ويرايش تازه‌اي از غزليات سعدي به‌دست محقق برجسته غلامحسين يوسفي كه «مشحون از حواشي و تعليقات بود» و كتابي در نقد غزليات سعدي نوشته سعيد حميديان، ناقد ادبي و استاد دانشگاه. خودِ كاتوزيان نيز در همين قرن، يك فصل از كتاب انگليسي‌اش درباره سعدي را به اشعار عاشقانه اختصاص داد و كتابِ ديگري را نيز درباره اشعار عاشقانه او نوشت و شمار زيادي از غزل‌هاي سعدي را در «گلچين سعدي» آورد. كاتوزيان در كتابِ اخيرش «عاشقي‌هاي سعدي» كه چهارمين كتاب اين محقق درباره سعدي است تنها از غزل‌هاي او مي‌گويد و درعين‌حال ترجمه‌اي نيز به زبان انگليسي از هفتادوهشت غزل او به‌دست مي‌دهد، با اين تحليل كه به غزل‌هاي سعدي كمتر از بوستان و گلستان او توجه شده است. سرنوشت غزل‌هاي سعدي در خارج از ايران نيز بحث ديگري است كه كاتوزيان در مقدمه به آن اشاره مي‌كند و ازقضا از تكه‌هاي خواندني كتاب است. اديبان غربي از قرن هفدهم به سعدي پرداخته‌اند و در عصر روشنگري نيز اين اقبال ادامه يافت.
كاتوزيان در آخر مقدمه به مصائب ترجمه شعر اشاره مي‌كند و اينكه ترجمه شعر كلاسيك فارسي دشواري مضاعف دارد زيرا گذشته از اينكه وزن و قافيه از بين مي‌رود، براي بدايع شعر فارسي از استعاره و تشبيه گرفته تا ايهام و تصوير نيز جاي چنداني باقي نمي‌ماند. با اين وصف او سعي كرده است در اين برگردان ساختار كلي غزل‌ها را حفظ كند چنان‌كه هر مصرع و بيت معادل انگليسي خود را بيابد و در نهايت مي‌توان گفت ترجمه كاتوزيان نوعي برگردانِ مضمون غزليات سعدي به شعر انگليسي‌اند. از جمله نكات مهم در اين ترجمه‌ها انتخابِ عنوان براي شعرهاي سعدي است. كاتوزيان خود اشاره مي‌كند كه شاعران كلاسيك فارسي براي اشعار خود، اعم از غزل يا ديگر قالب‌ها عنوان نمي‌گذاشتند اما او عناويني را براي غزليات انتخاب كرده است كه مضمون شعر را برسانند. اين كتاب چنان‌كه كاتوزيان نيز ادعا مي‌كند ماحصل شصت سال مطالعه و آشنايي او با ادبيات فارسي و خاصه آثار سعدي است. كاتوزيان شعرهاي سعدي را در چند فصل جداگانه گرد آورده و در اين انتخاب به مضمونِ شعرها توجه داشته است. اظهار عشق،‌ وصف معشوق، وصال، فراق، اخلاقي/ عرفاني عناوين اين فصل‌ها هستند.‌ «عاشقي‌هاي سعدي» همايون كاتوزيان در نشر مركز و در هشتصد نسخه منتشر شده است.
 

يك رشته كابوس
انتشار «طنز و طنزينه هدايت» تأليفِ همايون كاتوزيان حكايت دور‌ودرازي دارد. در سال ١٩٩٥ در تهران حروفچيني و در انگلستان غلط‌گيري شد، ولي در تهران مجوز انتشار نيافت. در سال ٢٠٠٣، كه سده هدايت بود، اين كتاب در چند نسخه محدود در سوئد منتشر شد اما زود به محاق رفت. كاتوزيان در اين كتاب ابتدا شرح مفصلي از تاريخچه طنز در ادبيات ارائه مي‌دهد. «در ادبيات همه جوامع، طنز يكي از انواع و درعين‌حال يكي از ابزارهاي ادبي بوده و هست كه در سنت‌هاي ادبي ايران و فرنگ، اشكال، ابزارها، معاني و اغراض و انگيزه‌هاي گوناگوني دارد كه بر اثر تحول و توسعه و پيشرفت ادبي پديد آمده‌اند.» بعد مي‌رسد به طنز در دوران هدايت. «زندگي هدايت با انقلاب مشروطه شروع مي‌شود و بلافاصله پس از ملي‌‌شدن نفت پايان مي‌پذيرد.» مؤلف اين دوران را به چهار دوره تقسيم مي‌كند: دوره انقلاب مشروطه، دوران مشروطيت، دوران سلطنت رضاشاه و سلطنت محمدرضاشاه تا كودتاي بيست‌وهشتم مرداد يعني دو سال بعد از مرگ هدايت. دوراني كه سياست و ادبيات نسبتِ نزديكي با هم داشتند. مقوله ادبي طنزينه، عنوان فصل بعدي كتاب است. در اين فصل ابتدا از تبارِ مفهومِ «طنزينه» و ارتباط آن با نقد ادبي سخن گفته مي‌شود و بحث آيروني و براي تفسير و توضيح بيشتر مثال‌هايي نيز از ادبيات جهان مطرح مي‌شود، از نمايشنامه «اهميت ارنست‌بودنِ» اسكار وايلد و «ليرشاهِ» شكسپير تا آثار كافكا و سارتر و داستايفسكي و نوبت به صادق هدايت مي‌رسد و بوف كور. «بوف كور را در كل نمي‌توان طنزينه‌نامه دراماتيكي دانست كه گام‌به‌گام ساخته مي‌شود و به اوج مي‌رسد. جز اين هم نمي‌توانست بود، چون كل داستان آن‌قدر ذهني و انتزاعي و بي‌زمان و مكان است كه فاقد يك يا چند حكايت مشخص است و طنزينه‌سازي دراماتيك بدون حداقلي از اينها ممكن نيست.» داستان «زنده‌‌به‌گور» اثر بعدي هدايت است كه كاتوزيان رگه‌هاي طنز را در آن رد مي‌زند و به اين نتيجه مي‌رسد كه طنزينه دراماتيكي است، اما داستان‌هاي ديگر او چون «سه قطره خون»، «سگ ولگرد»، «تاريك‌خانه»، «عروسك پشت پرده» هيچ‌كدام طنزينه دراماتيك نيستند. از نكات جالب اين بخش پرداختن كاتوزيان به تمام داستان‌هاي معروف و نه‌چندان معروف هدايت است. از داستان‌هاي مطرح او تا تك‌داستان‌هايي كه در نقد ادبي ما نيز كمتر به آن پرداخته شده. يك فصل از كتاب به حاجي‌آقا و توپ مرواريِ هدايت اختصاص دارد كه هر دو طنزنامه‌هاي پس از شهريور بيست‌اند. جز آثار داستاني هدايت، كاتوزيان سراغِ ديگر نوشته‌هاي او ازجمله نامه‌هاي هدايت رفته است و به‌درستي رأي داده است كه نامه‌هاي هدايت خود جزء مهمي از ادبيات اوست. در شأنِ ادبي اين نامه‌ها، خاصه هشتادودو نامه به شهيد نورائي ترديدي نيست و اتفاقا همين نامه‌ها بيشترين منبع كاتوزيان در كتاب «طنز و طنزينه هدايت» بوده است و كتاب نيز به قول كاتوزيان با دورزدن در اين نامه‌ها تمام مي‌شود، با اين جمله از هدايت كه «همين كه به دنيا آمديم در معرض داوري قرار مي‌گيريم و سرتاسر زندگي ما مانند يك رشته كابوس است كه در دندانه چرخ‌هاي دادگستري مي‌گذرد…» كتاب «طنز و طنزينه هدايت»، در نشر پرديس دانش، كتاب ايران‌نامه منتشر شده است.

شرق