اشتراک گذاری
‘
مرور شاهکارهای «واروژان»، نوستالژی موسیقی پاپ
احمد بهمنیاری
«واروژها خباندیان» ملقب به «واروژان» در 13 آذر 1315 در قزوین متولد شد. پس از فوت مادرش در دو سالگی به تهران کوچ کرد و سرپرستی او به مادربزرگش سپرده شد. واروژان در هفت سالگی وارد مدرسه شبانه روزی ایتالیایی ها شد و تا پایان کلاس ششم را در آن مدرسه گذارند.
پس از تحصیل در هنرستان عالی موسیقی تهران و به دلیل علاقه شدید به موسیقی، برای ادامه تحصیل راهی آمریکا شد و در آنجا به مدت سه سال در رشته موسیقی تحصیل کرد. پس از بازگشت به ایران به مدت دوسال به اهواز رفت و در مدرسه ارامنه به تدریس موسیقی پرداخت. پس از آن دوباره به تهران بازگشت. در انجمن فارغ التحصیلان ارامنه، دسته کُری تشکیل داد و مدت ها رهبری آن ها بر عهده داشت.
در سال 1346 و به پیشنهاد «عطاالله خرم» وارد برنامه واریته «آلبوم رنگی» شد و به عنوان نوازنده با این برنامه همکاری کرد. در سال 1348 به پیشنهاد «منوچهر سخایی» تهیه کننده برنامه شوی «زنگوله ها»، با عنوان تنظیم کننده ارکستر همکاری اش را با این برنامه تلویزیونی آغاز کرد. در فروردین 1348 نخستین آهنگ اختصاصی واروژان با نام «بدرود» (یا «نفرین بر غم») با شعری از «ایرج جنتی عطایی» و با صدای «ویگن» منتشر شد؛ اما واروژان به واسطه علاقه فراوان به تنظیم، آهنگ سازی را کنار گذاشت و دست به تنظیم ملودی های آهنگ سازان دیگر زد.
جالب است که در بازه زمانی سال های 1348 تا 1351 فقط نام چهار آهنگ از واروژان دیده می شود، ولی با عنوان تنظیم کننده می توان نام ترانه های بسیاری را زیر اسم او ذکر کرد.
در سال 1348 واروژان به اتفاق «بابک افشار» و «پرویز اتابکی» کار ساخت موسیقی متن فیلم سینمایی «حسن کچل» ساخته «علی حاتمی» را آغاز کرد. این فیلم در فرودین ماه 1349 اکران شد. با این کار واروژان در کنار ساخت آهنگ و تنظیم ترانه، ساخت موسیقی متن فیلم را نیز تجربه کرد.
در سال های 1348 تا 1350 واروژان بیشترین همکاری را با «عارف عارف کیا» و خانم «آتشین» با عنوان تنظیم کننده دارد. در بهمن ماه 1349 مجلات هنری خبر برگزاری فستیوال موسیقی المپیاد یونان در خرداد 1350 را منعکس کردند و قرار بر این شد تا ضیا خواننده پاپ با نام کامل «ضیااله عروجی هروی» در این فستیوال شرکت کند.
برای شرکت در این فستیوال ترانه ای با نام «دهکده کوچک من» سروده «شهیار قنبری» با آهنگ و تنظیمی ار واروژان ساخته شد و ضیا با این آهنگ در آن فستیوال شرکت کرد. این آهنگ به عنوان هفت آهنگ برتر جشنواره، دیپلم افتخار را کسب کرد. این نخستین موفقیت جشنواره ای برای واروژان محسوب می شود.
در سال 1350 تنظیم آهنگ «قصه دو ماهی» ساخته بابک افشار را انجام داد و یکی از ماندگارترین آثار موسیقایی را خلق کرد. او در همین سال موسیقی متن فیلم سینمایی «رشید» ساخته «پرویز نوری» را ساخت و نخستین تجربه موسیقی متن را به شکل انفرادی در یک فیلم سینمایی کسب کند.
در مجموع واروژان در 19 فیلم سینمایی با عنوان سازنده موسیقی متن حضور پیدا کرد و در سال 1351 و در پنجمین دوره جشنواره فیلم سپاس به خاطر ساخت موسیقی متن فیلم سینمایی «صبح روز چهارم» ساخته «کامران شیردل» برنده جایزه بهترین سازنده موسیقی متن فیلم شد؛ اما در شب اهدای جوایز در سالن هتل آریا شرایتون (محل برگزاری مراسم) چضور پیدا نکرد و جایزه اش را چند روز بعد دریافت کرد.
واروژان در سال های 1351 و 1352 ضمن همکاری با «حسن شماعی زاده» در تنظیم 20 ملودی با او همراهی می کند؛ ترانه هایی چون «جاده»، «دو پنجره»، «غریب آشنا»، «من و گنجشکای خونه»، «کویر»، «دستای تو» و «مرداب» که همگی سروده «اردلان سرافراز» بودند.
از سال 1352 واروژان تمرکزش را بر آهنگ سازی گذاشت و نخستین آهنگ او در این سال، «هفته خاکستری» با صدای «فرهاد» بود و در پاییز 1352 واروژان کار ساخت دو آهنگ «دریایی» و «شب شیشه ای» سروده ایرج جنتی عطایی را برای فیلم «ممل آمریکایی» آغاز کرد. این فیلم در نوروز 1353 اکران شد. در اوایل سال 1353 کار روی ساخت اهنگ «حرف» سروده شهیار قنبری را آغاز کرد که در مردادماه 1353 ضبط و در مهر این سال پخش شد.
تهیه کننده این آهنگ خانم «آتشین» بود و در مجموع مبلغ 45 هزار تومان برای ساخت این اثر هزینه کرد که 30 هزار تومان از این مبلغ به واروژان رسید؛ اگرچه به دلیل تغییر رویکرد بازار موسیقی از صفحه به نوار، روی هم 12 هزار صفحه از این آهنگ فروش رفت.
آهنگ «حرف» در نظرسنجی هفته نامه زن روز به عنوان بهترین آهنگ سال 1353 انتخاب شد و واروژان در مصاحبه ای با این هفته نامه در خردادماه 1354 درباره این همکاری این گونه گفته است: «من با شهیار قنبری همکاری و رفت و آمد زیادی دارم. یک روزی شهیار شعری را پیش من آورد که هنوز تکمیل نشده بود و من خیلی از آن خوشم آمد و از او خواستم تکمیلش کند تا آهنگ روی آن بگذارم. بدین گونه بود که ترانه «حرف» به وجود آمد؛ یعنی اول شعرش آماده شد و بعد آهنگ و به طور کلی من فکر می کنم ساختن آهنگ روی شعر درست تر است؛ چون خودِ خواندن شعر نوعی ملودی دارد که آهنگ ساز باید به آن توجه کند و در این صورت شعر خیلی راحت تر به آهنگ چفت می شود.»
واروژان در میانه دهه پنجاه به گران ترین آهنگ ساز ایران تبدیل شد و نکته مهم در فاصله کوتاه زمانی، کسب این جایگاه است؛ در مهرماه 1349 به خاطر تنظیم ترانه «نمی دونی تو بدون» مبلغ 300 تومان دریافت می کند و چهار سال بعد برای ساخت آهنگ و تنظیم ترانه «حرف» 30 هزار تومان!
در ادامه واروژان در سال 1354 موسیقی متن سریال «سلطان صاحبقران» ساخته علی حاتمی را با به کارگیری ارکستراسیون بر مبنای سازهای کلاسیک ایرانی ساخت. واروژ در سال 1355 ضمن همکاری با کانون پرورش فکری کودکان به تنظیم 10 قطعه موسیقی فولکلور ایرانی با صدای «پری زنگنه» آلبومی به نام «آوازهای محلی» پرداخت.
در شهریورماه 1356 و در روزهایی که واروژان در حال کار روی ساخت موسیقی متن فیلم «بر فراز آسمان ها» بود به دلیل عارضه قلبی در بیمارستان جم تهران بستری شد و در نهایت ساعت هشت صبح روز 26 شهریور 1356 و پس از 13 روز بستری در آن بیمارستان درگذشت.
همراه با التهاب لحظه های واروژان
ویگن داوودی: استودیو پاپ نویدبخش فصل تازه ای از موسیقی «واروژان» بود؛ هنرمندی پاک با نبوغی بی بدیل که ذائقه ای متعالی و دانشی عمیق را به هم آمیخته بود تا ناجی قلب موسیقی نوین ایران باشد. او که تحقق ایده های خلاق و منحصر به فرد خود را در گروه بهره مندی از تجهیزات صدابرداری روز دنیا می دانست رخت هر جنگ را پوشید؛ در کنار من ایستاد و از هیچ کمکی دریغ نکرد تا استودیو پاپ جان بگیرد و قاصد شکفتنی نو باشد.
موسیقی تفسیر می شد تا من شنوای کلام آخرین واروژان باشم و با اندیشه و تعمقی که در ورای تک تک نت ها قرار داشت برای انتقال هرچه بهتر شاهکارهای موسیقی او به آغوش بی دغدغه نوار مغناطیسی آشنا شوم. زمان معراج سپیده فرا رسید. واروژان از میان ما رفت و امروز صیانت از هنر پاک او، بار امانتی است که من به واسطه سال ها دوستی عمیق و آشنایی با تفکرات، روحیات و دغدغه های آن عزیز از دست رفته بر دوش خود احساس می کنم و تلاش برای عرضه هرچه بهتر آن دسته از آثارش که هرگز اجرا نشدند یا در اثر ناملایمات زمانه دستخوش تغییرات اجباری شدند و آن طور که روحیه آرمان گرای او می طلبید به گوش مردم نرسیدند را وظیفه ای مهم می دانم که تحقق آن نیازمند یاری صادقانه هنرمندان عرصه موسیقی است.
در این زمان که موسیقی پاپ ایران تولد فاجعه را تجربه کرده و روز به روز از ارزش هنری آن کاسته می شود، بر آن شدم تا با انتشار شرح و تفسیر برخی آثار واروژان، جلوه ای دیگر از باارزش ترین گنج موسیقی ایران عرضه کنم تا از یک سو هنرمندان عرصه موسیقی را هرچه بیشتر با تفکر، حساسیت و ظرافتی که او در تلفیق شعر و موسیقی به کار برده آشنا کرده باشیم و از سوی دیگر در جهت شناساندن هرچه عمیق تر لایه های موسیقی واروژان به دوستداران و مخاطبانش قدمی هر چند کوچک برداشته باشم.
1. رقص برگ ها (آهنگ ساز و تنظیم کننده: واروژان، ترانه سرا: ایرج جنتی عطایی، خواننده: عارف)
سال هاست که در فکر تکمیل زندگی نامه هنری واروژان هستم، خوشحال می شوم از نخستین اثری که ساخته و هیچ موقع هم درباره آن صحبتی نکرده، من با احترام زیاد یاد کنم. به گفته بسیاری آهنگ «بدرود» با صدای «ویگن»، نخستین اثر او بودم. نواری از آن دوره داشتم که گوینده رادیویی آن را به نام «نفرین بر غم» معرفی می کند که بعدها به نام «بدرود» تغییر کرده است.
در ادامه آن نوار قطعه ای بود به نام «رقص برگ ها» که گوینده، آهنگ ساز آن را واروژان اعلام می کند. احتمالا هر دوی این آهنگ ها در سال 1347 ضبط شده اند. پس از دقت زیاد مطمئن شدم این آهنگ «رقص برگ ها» را به دوستداران واروژان تقدیم کنم؛ چرا که فکر می کنم به جز در آن برنامه رادیویی در هیچ جای دیگری پخش نشده.
برای ضبط آهنگ ها در آن زمان تمام ارکستر می بایست با هم اجرا می کردند. در نتیجه رهبر ارکستر می بایست با هم اجرا می کردند. در نتیجه رهبر ارکستر از اشکالات کوچک نوازندگان صرف نظر می کرد تا بتواند آهنگ را تمام کند. برای بعضی سازها میکروفون گذاری نشده و به همین دلیل صدای آن سازها از میکروفون دیگری شنیده می شود. هنوز ارکستر کامل نبوده است و جالی خالی سازهای زهی احساس می شود.
احساس دیگری هم وجود دارد، آن هم اشتیاق فراوان به ثبت کارهای ماندگار، عرصه هنری آن زمان در حال شکل گیری خیز بلند برای ساختن یک دوره طلایی بی مانند بود.
آهنگ واروژان رنگ و بوی تحصیل کرده خارجی را دارد؛ گویی بعد از دو سال آموزش موسیقی در اهواز و اجرای چندین کنسرت گروه کُر هنوز عرق فرنگ خشک نشده، آن را ساخته و تنظیم کرده است. با شنیدن این قطعه، بی تردید تبلور یکی دیگر از هنرمندان تحسین برانگیز آن زمان را تایید خواهید کرد. خواننده ای جوان و بااستعداد؛ «عارف» که یکی از پایه های محکم دوره طلایی بوده، آثار ماندگاری از خود به جا گذاشته، به همین دلیل نامش برای همیشه در تاریخ هنری ایران درخشان است.
2. «بوی خوب گندم» (آهنگساز و تنظیم کننده: واروژان، ترانه سرا: شهیار قنبری، خواننده: داریوش)
«بوی خوب گندم» شرح گلایه های مرد کشاورزی است که طاعون استعمار و تبعیض بر قبیله او هجوم آورده و بیگانه حاصل کشت و کارش را به تاراج برده است. اورتور این ترانه فضایی وهم آلود دارد که در آن صدای کُر سوپرانو با ارکستر می آمیزد و در حالی که مرثیه گوی مظلومیت و رنج کشاورز جوان است، برای به خواب رفتن او لحنی لالایی گونه به خود می گیرد. ارکستر در اورتور می کوشد کشاورز ستم دیده را به عالم خواب و رویا ببرد تا شاید در فضای بی وحشت و هراس، لب به گلایه بگشاید و خود را تسکین بخشد. در انتهای اورتور، موسیقی همچون چشمی که تسلیم خواب می شود، رفته رفته از حرکت می ایستد و با کند شدن ریتمپیانو، گویی پلک کشاورز بی هیچ مقاومتی بسته می شود و خواب او را فرا می گیرد.
اورتور با یک آکورد مینور 6 که به صورت آرپژ اجرا می شود و فضا را برای گفتن همه ناگفته ها مهیا می کند، به کلام خواننده پیوند می خورد. کشاورز، اجنبی را مخاطب قرار می دهد و با صدایی کم رمق، تمام رنج و درد خود را در کلام «بوی گندم مال من هرچی که دارم مال تو، یه وجب خاک مال من هرچی می کارم مال تو» خلاصه می کند.
ابوا و فلوت بر مظلومیت کشاورز ناله سر می دهند و موسیقی با پاساز صعودی ویلن ها بر تکرار حرفی که مرد سال ها در حسرت گفتن آن بوده، اصرار می ورزند. ترجیع بند با حمایت بیشتر از جانب ویلن ها تکرار می شود و این بار ارکستر با تمرکز روی ریتم از التهاب خود می کاهد؛ اما مسافر شهر فرنگ، بار دیگر مخاطب اعتراض مرد مشرقی قرار می گیرد تا با همدردی ابوا و فلوت این بار شعر «شهیار قنبری» سیاهی تن بی رمق و تاول زده رعیت را در مقابل سرخیِ تن مخملین اربابیِ پوست پلنگ پوشیده قرار دهد.
در ادامه، صدای فلوت فرصتی برای فروخوردن بغض و گرفتن نفسی دوباره به کشاورز می دهد تا ترجیع بند بار دیگر تکرار شود و به دنبال آن ترانه از تجاوز و زیاده خواهی ساکنان جنگل آهن، پرده بردارد. خشم مرد طغیان می کند و ارکستر در استقبال از اوج ترانه، با قدرت تمام، مارش آماده باش جنگ را سر می دهد. کشاورز در برابر مرد ترمه قبا قد علم می کند و برای فریاد علیه دستانی که همواره با تبرِ زور ریشه سخت آزادی خواهی را قطع کرده، از مقدسات نیرو می گیرد. واروژان، هم زمان با اجرای واژه «دعا» بر طنین صدای خواننده می افزاید و در حالی که ویلنسل ها صدای اره شدن درختان تداعی می کنند، فضای رعب و وحشت بر ارکستر حاکم می شود.
موسیقی در پی فریاد بی ثمر رعیت، چون عکس قلبی که بر درختی حک شده، از تپش می ایستد و ارکستر در حالی که پرده از چهره ویران دیار استعمارزده بر می دارد، به استقبال ترجیع بند می رود. این بار اصالت و غرور کشاورز است که همچون خونی در رگ او می جوشد و مرثیه ابوا بر مظلومیت و پاکی تنی زخم خورده را به انقلاب ارکستر، دوبل شدن ریتم و تغییر لحن خواننده برای فریاد بی رمق «بوی گندم مال من، هرچی که دارم مال تو، یک وجب خاک مال من، هرچی می کارم مال من» مبدل می کند.
آوای کُر سوپرانو که دیگر مرثیه گو نیست و با کشاورز همصدا شده، با نوای پیانو که بارانی لطیف و پربرکت را نوید می دهد، پیوند می خورد و در پایان، صدای شرشر آبی که از سقف اتاقی ویران فرو می ریزد و می رود تا بر تن خاک تشنه جاری شود، کشاورز را برای کار و تلاشی دوباره بیدار می کند.
«بوی خوب گندم» هیچ گاه آن طور که دلخواه واروژان بود ضبط نشد. این ترانه برای نخستین بار در استودیو الکوردوبس اجرا شد که با بروز مشکلاتی در صدابرداری، ضبط آن متوقف شد. کنترل لِول شش ساز بادی که در استقبال از اوج ترانه، آماده باش جنگ را فریاد می زد، کاری غیرممکن به نظر می رسید و گویی بار موسیقی بر دوش تجهیزات نه چندان حرفه ای ما سنگین می کرد. پس از تکرار ناکامی ها در استودیویی دیگر، واروژان به دلیل ضعف سیستم صدابرداری و فضای نامناسب استودیوهای آن زمان، مجبور به حذف پارت بادی ها و ایجاد تغییراتی اساسی در پارتیتور شد و برای ضبط نهایی مجددا به استودیو الکوردوبس بازگشت.
اگرچه رویارویی با مشکلاتی از این دست منجر به تاسیس استودیو پاپ و ورود مدرن ترین تجهیزات صدابرداری به ایران شد، ولی مشغله فراوان هیچ گاه فرصت ضبط دوباره ترانه «بوی خوب گندم» را به ما نداد. یکی دیگر از دغدغه های واروژان استفاده از سازی بومی، نظیر نی به جای فلوت بود که این هم به دلایلی محقق نشد و ترانه به صورتی که امروز می شنوید ضبط و ارائه شد.
اما پس از گذشت سال ها همچنان تن جاودانه های واروژان، زخمی دست ناکامی ها و بدنظری هاست و اجرای این آثار به گونه ای که «همه» ظرافت های موسیقی آن عزیز را در خود داشته باشد، آرزویی است که هنوز هم برآورده نشده است. با هرکه هست و هرکه نیست برای به حقیقت پیوستن این آرزو همراه و همصدا خواهم بود…
3. «ای رسیده از راه» (تنظیم کننده: واروژان، ملودی: سیاوش قمیشی، ترانه سرا: ایرج جنتی عطایی، خواننده: عارف)
کیفیت کار واروژان در تنظیم آثار دیگر آهنگ سازان هیچ گاه پایین تر از کیفیت تنظیم ساخته های خودش نبود. او ایده ترانه سرا و آهنگ ساز را جمع می کرد و در چهارچوب تفکر خودش و با در نظر گرفتن ظرافت های تلفیق شعر و موسیقی طوری درهم می آمیخت که به نظر می رسد هنر تنظیم، تمام بار آهنگ را بر دوش می کشد.
روز ضبط، واروژان نگران تنظیمی بود که برای این آهنگ تنظیمی بود که برای این آهنگ نوشته و این دغدغه را داشت که آیا چیزی که در فکرش بود کاملا تحقق پیدا می کند یا نه؟ پس آهنگ را برای من به این شکل تشریح کرد: «فکر کن با شنیدن صدای زنگ، اقدام به باز کردن در می کنی و ناگهان یکی از صمیمی ترین نزدیکان خود را که از راه دوری رسیده می بینی. این آهنگ شرح سوال و جواب های بی کران و خوشحالی ناشی از چنین دیداری است…»
با این توضیحات من راه حل را در آن دیدم که از سیستم استریو استفاده کنم و دو طرف این دیدار را دو باند راست و چپ در نظر بگیرم. مثل همیشه واروژان محتوای شعر را در نظر گرفته و آهنگ را با ریتمی تند، شاد و سرشار از عشق شروع می کند. در بین خبرهای داغ، سازهای بادی سوال «دیگه چه خبر» را با عجله تکرار می کنند و ویلن های یک، دو، سه و چهار برای نمایش صحنه پرسش و پاسخ بی امان دو طرف، به صدا در می آیند.
ویلنسل ها گاهی در مواجهه با خبرهای بد اظهار همدردی می کنند و سازهای زهی در زمان سوال هایی که جواب آن ها در نگاهی پر از تاسف و خاموشی حل شده سکوت می کنند تا جای خود را برای اجرای نغمه های اندوهگین به سازهای بادی بسپرند.
به همه کسانی که در پی ظرافت های آثار واروژان هستند و گوش موسیقی حساسی دارند توصیه می کنم این قطعه را با معیارهای صدای استاندارد استریو گوش دهند.
4. «پوست شیر» (آهنگ ساز و تنظیم کننده: واروژان، ترانه سرا: ایرج جنتی عطایی، خواننده: ابی)
این آهنگ نخستین همکاری واروژان با «ابی» است که برای فیلم «ذبیح» به کارگردانی «محمد متوسلانی» آماده و در سال 1353 ضبط شد. آهنگ با اورتوری ملایم همراه با سازهای زهی و پیانو شروع می شود تا مخاطب را برای رهایی و امید به پرواز آماده کند. بعد با ساز فلوت نغمه ای که پرنده ها در موقع پرواز سر می دهند، پرواز شروع می شود. ریتمی که بعد از اورتور شنیده می شود با ریتم حرکت پرندگان هماهنگی دارد و سازهای زهی هم حرکت های پرندگان را تداعی می کند.
واروژان ترجیع بندی را که در ابتدای آهنگ برای آماده شدن پرواز استفاده کرده بود بعد از نخستین اوج و در میانه آهنگ برای پس زدن موانع و بیشتر اوج گرفتن به کار گرفته و همین ترجیع بند را برای دور شدن و پایان این آهنگ استفاده کرده است.
5. «شام آخر» (آهنگ ساز و تنظیم کننده: واروژان، ترانه سرا: شهریار قنبری، خواننده: ستار)
این آهنگ برای فیلم «شام آخر» به کارگردانی شهیار قنبری ساخته شده است. آهنگ در وصف از دست دادن بانویی است که شخصی تمام هستی خود را مدیون او می داند و فکر می کند شاید این شام آخرش باشد. واروژان آهنگ را با منطق تداوم زندگی با تمام فراز و نشیب هایش ساخته و تنظیم کرده است که ریتم ثابتی از لحظه تولد تا مرگ دارد.
آهنگ را خیلی لطیف و ملایم با ویلن ها، پیانو گیتار شروع می کند؛ ولی قبل از آخرین نفس زندگی با ریتم پیانو که تداوم زمان و ساعت را تداعی می کند، ادامه می دهد و تا آخر آهنگ هم این ریتم حفظ می شود. در ادامه این لطافت، به منظور نوازندگی روی دارم، از براش استفاده کرده و از سازهای بادی برای این آهنگ بهره نبرده است و سعی کرده تاسف های از دست دادن یک عزیز را به کمک سازهای زهی بیان کند.
واروژان آهنگ را در سه مرحله به اوج می برد؛ نخست در وقوع معراج سپیده (بانو) است که به کمک سازهای زهی توصیف شایسته ای برای او کرده، دومین اوج برای آرزوهای تداوم زنده ماندن است و در مرحله سوم قبول فقدان کسی در زندگی است؛ ولی تمام این اتفاق ها نمی تواند در تداوم ریتم زندگی تغییری دهد؛ همان طور که ترجیع بند شعر شش بار تاکید می کند، زندگی باید ادامه پیدا کند و آهنگ هم با همان ریتم و لحنی که شروع شده بود، به پایان می رسد.
6. «عشق من عاشقم باش» (آهنگ ساز و تنظیم کننده: واروژان، ترانه سرا: ایرج جنتی عطایی، خواننده: داریوش)
ترانه «عشق من عاشقم باش» که برای فیلم سینمایی «علف های هرز» ساخته شد، تفسیر همان «طلوع خوب خوشبختی» است که در دیگر ترانه فیلم («برادر جان») انتظار آن می رفت؛ ترانه ای پرشور برای «روز عاشق شدن» و تجربه «از عشق زنده بودن».
واروژان این بار فضای مد ماژور را برگزید تا خواب عاشقانه را تعبیر تازه کند و روایتگر عشقی امیدآفرین برای رسیدن به فردا باشد. ارکستر با لحنی پرشور و شعف مقدمه ای کوتاه برای ترانه می سازد و سازهای بادی با نوید طلوع خوشبختی در تلاشند تا پشت سرمای روز و شب غربت را بشکنند و فضای موسیقی را برای تفسیر سرخوشی و بی قراری کهنه حدیث عشق، به خواننده بسپارند. در اوج ترانه، بادی ها «عشق من» را فریاد می زنند و درچنین هیاهویی زهی ها ناز و نیاز عشق را تداعی می کنند.
ترانه «عشق من عاشقم باش» موقتا برای استفاده در فیلم ضبط شد؛ اما «داریوش» که روزهای پرکاری را سپری می کرد و با حساسیت های واروژان در تلفیق شعر و موسیقی نیز به خوبی آشنا بود، پیشنهاد کرد بعد از نیمه شب و در فضایی کاملا آزاد و بی دغدغه برای ضبط نهایی این ترانه به استودیو بیاید. گرچه انجام این ایده به قیمت حضور نداشتن آهنگ ساز در زمان ضبط تمام می شد، واروژان که احترام زیادی برای خواننده قائل بود متواضعانه پذیرفت و ضمن چند توصیه برای هر چه بهتر ضبط شدن کار، این آهنگ را همچون امانتی به من و داریوش سپرد.
تاکید دقیق روی بخش های مختلف واژه ها و ایجاد نسبت درست بین سکوت خواننده و کشش حروف صدادار ترانه، اهمیت فراوانی برای واروژان داشت. او معتقد بود باید نهایت دقت به کار گرفته شود تا کلمات به کمک حس خواننده تا حد امکان باورپذیرتر اجرا شوند و معنی واژه ها تحت تاثیر لحن خواننده تغییر نکند.
برای مثال در اجرای جمله چهار سیلابی «عاشقم باش»، تاکید ناخواسته خواننده روی بخش سوم (قَم) از نظر واروژان نگران کننده بود؛ چرا که در این صورت «عاشقم باش»، آش غم باش!!! شنیده می شد و مفهوم ترانه از بین می رفت.
در نهایت با بهره مندی از توصیه های واروژان و درک حساسیت کار از طرف خواننده، «عشق من عاشقم باش» حدود ساعت پنج صبح یک روز پرخاطره تنها با حضور من و خواننده در استودیو پاپ به نوار هشت تراک سپرده شد و در تاریخ موسیقی ایران ثبت شد.
7. «شب زده» (آهنگ ساز و تنظیم کننده: واروژان، ترانه سرا: زویا زاکاریان، خواننده: ابی)
ترانه «شب زده» که برای فیلم سینمایی «سلام تهران» ساخته شد، روایت کوچ جوانان صادق و ساده روستایی به شهرهای بزرگ است. موسیقی با صدای پیوسته ویلن ها که تاریکی ممتد و سکوت شب را تداعی می کنند، آغاز می شود و هم زمان، صدای سنتور که نماد اصالت عزیز بومی است و رفته رفته حالتی بی قرار به خود می گیرد، شنیده می شود.
گیتار، مرد خسته از شب را بر اسب غربت می نشاند و ارکستر را در مسیر پاپ قرار می دهد. گیتار بیس با دو نت از گسترش، عظمت و شکوه شهر پرده بر می دارد و به سازهای زهی ارکستر که در این زمان لحنی هشدارگونه به خود می گیرند، می پیوندد تا چهره ای تمام عیار از شهری که سوار بی پروا و آرزوهایش را به کام خویش می خواند، ارائه دهد.
سنتور که هر از گاهی خودنمایی می کند و با یادآوری اصالت و غرور جوان مسافر برای حفظ دار و ندار او در تقلاست، با فریادی بلند، موسیقی را روانه اوج می کند. ارکستر که در اوج قطعه دلسوزانه می کوشد تا مانع پرکشیدن پرنده عاشق شود و مصرانه در تلاش است چهره واقعی خزان خوش آواز را آشکار کند، در مواجهه با جماعت «محزون» به رسم همدردی از تقلای خود می کاهد و در زمان دعوت به «باهم» بودن جانی دوباره می گیرد و با تلاشی پرامیدتر به استقبال خورشید می شتابد؛ اما عزیز بومی رهسپار است و تنها می توان دعایی بدرقه راه او کرد.
سنتور آخرین تمنای خود را به دست توانای استاد «فرامرز پایور» فریاد می زند که البته بی جواب است و موسیقی بدون لزوم صعود به اوجی دیگر پایان می پذیرد. کلام شاعر که روی اتود اولیه آهنگ نوشته شده بود، دغدغه اصلی واروژان است و او می کوشد ارکستراسیون را در متعالی ترین شکل خود برای تفسیر واژه های ترانه به خدمت بگیرد.
8. «گهواره» (آهنگساز و تنظیم کننده: واروژان، ترانه سرا: زویا زاکاریان، خواننده: آتشین)
این دومین آهنگ فیلم «نازنین» (به کارگردانی «علیرضا داوودنژاد») است که به دلیل حذف بخش هایی از فصل انتهایی آن در کپی های موجود اثری از این آهنگ وجود ندارد و فقط موسیقی بدون کلام آن در صحنه ای از فیلم شنیده می شود.
موسیقی با ریتم حرکت گهواره و با اعتراض شروع می شود و فریاد سازهای بادی هم بر آن تایید می کنند. صدای زنگ های گهواره که به وسیله سنج زده می شود و به کمک سازهای زهی مسیر آهنگ و ما را به دوره ای که هیچ وقت نمی تواند یادمان باشد، می برند؛ دوره ای بی دغدغه همراه با آرزوهای خیالی.
نت های گیتار و پیانو هم رویاهای پاک، بزرگ شدن و رسیدن فصل مادرشدن را به خوبی تداعی می کنند. با تغییر ریتم، تلخی های زندگی را لمس می کنیم و متوجه می شویم چقدر ساده با یک باد تمام آرزوهای ما از هم می پاشد. دیدگاه واروژان تنها وحشت باد نیست، بلکه گردبادی ویرانگر است که ویلن ها آن را اجرا می کنند.
با تغییر ریتم، آهنگ وارد اوج می شود؛ ولی با حرکت گهواره و با خواهش از مادر برای به آغوش گرفتن و نوازش ارکستر واروژان هم گویی تعبیر خوابی را به گوش ما می رساند. پس از اوج، آهنگ ریتم نخست را تکرار می کند و این بار از مریم مقدس می خواهد که مادر را در برابر رگبارهای هراس و بی پناهی حمایت کند. ویلن ها هم قسمت وحشت باد را تکرار می کنند و آهنگ قبل از اوجی دیگر به پایان می رسد. این اثر مبیّن نبوغ هنری کم نظیر آهنگ ساز، ترانه سرا و خواننده است.
9. «اسکله» (تنظیم کننده: واروژان، آهنگ ساز: پرویز اتابکی، ترانه سرا: علی کامرانی، خواننده: نلی)
تنظیم واروژان برای این آهنگ می تواند همدردی با عاشقی باشد که شب ها با حس پاک برای دیدن دلداده به اسکله می رود. آهنگ در زمان غروب دریا با امواج ریز که صدای آن توسط ویلن ها از دور به گوش می رسد، شروع می شود و ارکستر به استقبال عاشقی که در انتظار ورود یار به ساحل می آید، خوشامد می گوید. صدای ساز کلاوسن که درخواست شده از سوی واروژان بود با اضافه کردن پونزهای فلزی روی نمدهای پیانو میسر شد.
عاشق وارد اسکله می شود و دلتنگی هایش را بازگو می کند. بعد از خواندن چند بیت لحن ارکستر می رود تا خبر ورود کشتی به اسکله را اعلان کنند و در اوج آهنگ، سازهای بادی با صدای بوق کشتی یکی می شوند تا به عاشق اطمینان دهند کشتی وارد اسکله می شود. دیدن یار نزدیک می شود و عاشق سعی می کند از واژه های عاشقانه بیشتری استفاده کند؛ ولی خبری از یار نیست.
خواننده می خواهد ناامیدی با صدای بغض آلود تنهایی را مثل سنگ به دریا بسپارد و ویلن ها هم ترسیم کننده امواج ریزی دایره وار هستند که از برخورد تکه سنگ با آب درست می شوند. خواننده ادامه می دهد، ولی صدای سازهای بادی نشان از ورود کشتی دیگری می دهند تا شاید این بار دیدن معشوق میسر باشد؛ اما شانس یاری نمی کند. گویی سنگ تنهایی را باید به دریا انداخت تا ویلن ها آن قدر امواج دایره وار را تکرار کنند تا محو شوند؛ پس، موسیقی تسلیم می شود و به پایان می رسد.
در تمام طول این آهنگ صدای آرام دریا به وسیله سازهای زهی شنیده می شود؛ امواج کوچک و بزرگ در زمان های مختلف حتی در اوج آهنگ، ویلن ها یا ویولاها یا گاهی هم کنترباس ها یادآور صدای امواج دریا هستند.
ماهنامه هنر موسیقی
‘