سه چهره مشهور که در زندان، شعرشان گُل کرد

شاعران زندان!

 حبسیه یا ادبیات زندان، گوشه ای از ادبیات است که به توصیف وضعیت زندان، روحیات فرد زندانی شده، خاطرات دوران سخت زندان و رنج های این دوران از لابلای دیوارهای بلند زندان و روزگاران سخت حبس به شیوه ای موثر می پردازد.

تاریخ حبسیه سرایی در ادبیات فارسی به قرن ها پیش باز می گردد. شعرای بسیاری در طول تاریخ ایران بوده اند که با حبسیات خود در تاریخ ماندگار شده اند. در این مطلب زندگی سه تن از شاعران حبسیه سرای ایرانی در دوره پهلوی را مرور می کنیم.

شعر لب دوخته

محمد فرخی یزدی از حبسیه سرایان بنام تاریخ ایران است. لقب فرخی، شاعر لب دوخته است. او هم نسل با انقلاب مشروطه است و با زبان شعر به مبارزه با حکومت زمانه اش پرداخت. فرخی برای اولین بار هم به خاطر زبان شعری اش بازداشت شد. او در دوران جوانی تحت تاثیر انقلاب مشروطه خطاب به حاکم یزد شعری سرود. فرخی در این شعر به حاکم یزد می گوید که خوی ضحاکی دارد.

دستگیری او پایانی بر مبارزات شعری اش نبود. کار را به جایی می رساند که دهانش با نخ و سوزن توسط حاکم دوخته شد. فرخی در سال 1299 به تهران مهاجرت می کند. یعنی همزمان با کودتای 1299 رضاخان. او در سال 1312 باز هم به زندان می افتد و تا پایان عمر در سیاهی زندان باقی می ماند.

جرم فرخی در ابتدا یک شکایت شخصی بود اما پس از رضایت شاکی باز هم آزاد نشد و به جرم اسائه ادب به ذات همایونی در زندان باقی ماند. کاغذ سیگار و تکه کاغذهای کوچک محل نوشتن شعرهای فرخی بود. در سال 1318 به مناسبت ازدواج ولیعهد (محمدرضا پهلوی اعلام عفو عمومی می شود ولی عفو عمومی شامل حالش نمی شود.

در روز عروسی ولیعهد شعری می سراید که پایانی است بر روزگار سخت او و منجر به قتلش می شود. نتیجه سرودن این شعر می شود انتقال به انفرادی. چهار ماه انفرادی و نوشتن شعرها روی دیوار زندان و در نهایت به دست پزشک احمدی، پزشک زندان کشته می شود.»

ادیب اعدام

خسرو گلسرخی جز برای نسل اول انقلاب ناشناخته بود. پخش آخرین دفاع گلسرخی در دادگاه حکومت پهلوی در سال 89، نام او را به سر زبان ها آورد. خسرو گلسرخی شاعر و نویسنده ای مارکسیست بود. در دورانی که مارکسیست ها در صف انقلابیون مسلمان حضور داشتند. از سال 47 در بخش فرهنگی روزنامه کیهان قلم زد.

در سال 51 به جرم طراحی ترور ولیعهد بازداشت شد در حالی که حکومت وقت فکر می کرد گلسرخی از اقدامات خود ابراز پشیمانی کند دادگاه او را به طمع عذرخواهی از شاهنشاه به صورت زنده پخش کرد اما خسرو در جایگاه متهم ایستاد و گفت: «من دفاعی از خود ندارم. من جز از خلق خود دفاع نمی کنم.» حکم اعدام گلسرخی صادر شد و پنج سال پیش از پیروزی انقلاب در 29 بهمن 1352 اعدام شد.

یکی از معروف ترین اشعار دوران حبس او چنین است:

گیرم که در باورتان به خاک نشسته ام
و ساقه های جوانم از ضربه های تبرهای تان زخم دار است
با ریشه چه می کنید؟
گیرم که بر سر این باغ بنشسته در کمین پرنده اید
پرواز را علامت ممنوع می زنید
با جوجه های نشسته در آشیان چه می کنید؟
گیرم که می کشید
گیرم که می برید
گیرم که می زنید
با رویش ناگزیر جوانه ها چه می کنید؟

شاعر زمستان

«پاییز در زندان» و «در حیاط کوچ پاییز در زندان» نام کتاب هایی است از اخوان ثالث. اخوان مدتی از زندگی خود را در زندان قصر گذراند. حاصل این دوران کتاب های شعری است که در دوران زندان و پس از آن سروده است.  مهدی اخوان ثالث، در حکومت پهلوی دو بار گرفتار حبس می شود. بار اول پس از کودتای 28 مرداد 1332 است. در آن دوره تاریک از تاریخ ایران راه فرار از زندان ابراز ندامت از گذشته است.

اخوان ثالث ابتدا حاضر به ابراز ندامت نیست اما گذر زمان و خیانت سران توده باعث می شود که او برای آزادی اش شعری بسراید. این شعر به مزاج حاکم زمانه خوش می آید و دستور آزادی او صادر می شود. اخوان پس از آزادی در سال 1335، کتاب «زمستان» را در وصف شکست خوردگان کودتای 28 مرداد می سراید.

بار دیگر در سال 1343 به واسطه شکایت یک شخص در برابر قاضی به نقد وضعیت حاکم بر جامعه می پردازد. نتیجه آن می شود حکم زندان برای او. مجموعه حبسیه او تحت عنوان «در حیاط کوچک پاییز در زندان» در سال 44 سرائیده شده است. این شاعر سرانجام در شهریور 1369 از دنیا رفت.

همشهری خردنامه پایداری