اشتراک گذاری
سیری در اندیشه و نوآوری های میرزا فتحعلی آخوند زاده
نیلوفر بیضایی
مقدمه
بازخوانی اندیشه ی روشنفكران و روشنگران عهد مشروطه برای ما در دورانی كه زندگی می كنیم و با توجه به وضعیت اسفباری سیاسی و اجتماعی موجود از چند نظر حائز اهمیت است. ما هنوز پس از یك قرن و نیم درگیر توضیح و تفسیر و تلاش برای درك همان مفاهیم و خواسته ها هستیم كه روشنفكران صدر مشروطه پس از آشنایی با تمدن و فرهنگ غرب و دستاوردهای ارزشمند آن برای جامعه ی جهانی در ایران مطرح كردند. پاسخ تاریخی ایرانیان به انقلاب مشروطه كه خواست پیشرفت ایران، تامین حقوق انسانی و آزادی، ایجاد نهادهای مدرن و دمكراسی اجتماعی و سیاسی را طرح می كرد، پاسخی معكوس بوده است. انقلاب اسلامی و پیامدهای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ناشی از آن معضلی است كه ما را تا نسلها پس از ما با خود درگیر كرده و پاسخی درخور می طلبد. پاسخی كه بدون شناخت و شهامت نقد و بازبینی و بازنگری در خود، بدون فاصله گرفتن از جمود و تنبلی ذهنی و در عین حال بدون شناسایی ریشه ها و تناقضها و تضادهای حاكم بر هر دوره ناممكن است. انسان ایرانی كه زیستن در آزادی و دمكراسی را تجربه نكرده، دشوار می تواند تصویری از آنچه نداشته در ذهن داشته باشد. البته كه داشتن یك رهبر فرهمند یا خدای قادر متعال كه به جای ما فكر می كند و برای ما تصمیم می گیرد و می بُرد و می دُوزد، با روح و ذهنی كه بمرور تن پرور می شود، همخوانی بیشتری دارد تا تلاش برای دانستن و در نتیجه توانستن. كنجكاوی و جستجو و پرسش مایه ی دردسر است، پس بهتر است سرمان به كار خود باشد و گلیم خود از آب بیرون بكشیم و نبینیم و نخواهیم بدانیم آینده چگونه خواهد بود. خدا داناست و اوست كه رموز هستی را می داند، پس من در عبادت و عبودیت دین خود ادا كنم و روز را به شب رسانم، خودش درست می شود، اگر هم نشد، به درك! من فلان جا پارتی دارم و جای دیگر رشوه می دهم و كارم می گذرد… آخر ایرانی هر چه نداشته باشد، این زرنگی خداداد را دارد كه كارش را به شكلی راه بیندازد در این چند صباح عمر. اینكه آینده ی فرزندانم چه خواهد شد و بر سرشان چه خواهد آمد، به من چه! مگر پدران من برای من چه كردند كه من برای بعد از خودم بكنم. باید خودش كار خود را راه بیندازد، زرنگی را از من بیاموزد، بقیه اش حل است!
اینها تصاویر بخشا غلو شده یا شاید از نگاه برخی بیرحمانه ای است از داستان انسان ایرانی كه می توان صفحه ها بدان افزود و از هر سو دنبالش كنیم، سرانجاممان همین وضعیت اسفناك امروزی ماست.
اما خوشبختانه چنین تصویری در هیچ لحظه از تاریخ ما در مورد همگان و به یك نسبت صدق نمی كرده و در این مرز و بوم همواره كسانی بوده اند كه به دنبال راه رهایی گشته اند و اندیشیده اند و جسته اند و اگر نیافته اند یا این یافته ها را نتوانسته اند به عموم منتقل كنند، اگر شكست خورده اند یا در مسیر جستجو به بیراهه رفته اند، اما تاثیراتی غیرقابل انكار بر نسلهای پس از خود گذاشته اند.
فریدون آدمیت، تاریخ نگار برجسته ی ایرانی یكی از نخستین كسانی بود كه به ضرورت شناخت و بازشناسی این یك قرن و نیمی كه از برخورد ما ایرانیان با فكر پیشرفت و تجدد، با آشنایی ما با فكر آزادی و حقوق مدنی، با حقوق بشر و ساختار مدرن پاسخ مثبت داد و به تحقیق و درج و شناساندن افكار آثار و پیشزمینه های فكری انقلاب مشروطه در ایران پرداخت. او در همین مورد می نویسد:
از تحقیقات خود سه هدف دارم: نخست اینكه مقام حقیقی اندیشه گران ایران را تا زمان مشروطیت باز نمایم و تاثیر هر كدام را در تحول فكری جدید و تكوین ایدئولوژی نهضت مشروطیت بدست دهم. دوم اینكه اگر از دستم برآید در ترقی دادن تفكر تاریخی و تكنیك تاریخ نگاری جدید در ایران كاری كنم و سوم اینكه نو آموزان بدانند در این مرز و بوم همیشه مردمی هوشمند و آزاده بوده اند كه صاحب اندیشه بلند بودند و به پستی تن در ندادند، از حطام دنیوی دست شستند و روحشان را به اربابان خودسر و نادان و ناپرهیزگار نفروختند…۱
ما از طریق آدمیت با بسیاری از پیشگامان فكری مشروطیت آشنا شدیم. هر كس بخواهد در مورد مشروطیت و سیر اندیشه و تاریخ این دوران بنویسد و بداند، آثار آدمیت را بعنوان بخشی از مهمترین و معتبرترین منابع مورد استفاده قرار می دهد. امروز هستند تاریخ نگارانی كه زوایایی جدید را كه شاید از نظر آدمیت دور مانده گشوده اند و نقدهایی بر برخی زوایای نگاه و تفسیر او از وقایع تاریخی نوشته اند، اما همگی بر اهمیت كاری كه آدمیت انجام داد واقفند. با این مقدمه در این مطلب به سفری در سیر افكار یكی از مهمترین اندیشه پردازان مشروطیت یعنی میرزا فتحعلی آخوندزاده می پردازیم. آخوندزاده یكی از مهمترین نمایندگان فكری خردگرای ایرانی است كه قوه ی تعقل و اصالت ماده را مبنای افكار خود قرار داد. آخوندزاده در چندین عرصه جزو سرآمدان است. او نخستین ایرانی است كه نمایشنامه نویسی، داستان پردازی، شخصیت پردازی و نقدنویسی اروپایی را با ارائه ی آثاری ارزشمند در همه ی این زمینه ها نه تنها به ایرانیان، بلكه به شرقیها معرفی كرد. علاوه بر آن آخوندزاده جزو اولین سنت شكنان تاریخ نگاری ایران است. آخوندزاده جزو مبلغین و مروجین اولیه ی مشروطیت عقلی و عرفی براساس حقوق طبیعی، از پیگیرترین مخالفین استبداد و مبلغین جدایی دیانت از سیاست، مبتكر فكر اصلاح دین كه خود آن را پروتستانیسم اسلامی می خواند، مبتكر تغییر الفبا و اصلاح خط در جوامع اسلامی، نظریه پرداز ناسیونالیسم ایرانی است، از هواداران پر و پا قرص آزادی زن و برابری حقوقی زنان با مردان است و از مهمترین بانیان فكر سكولار است در میان همگنان خود. افكار و آثار او نسبت به دیگر اندیشه پردازان مشروطه از نظم و سیستم و انسجام بیشتری برخوردار است. او همچنین یكی از پركارترین ها و پیگیرترین هاست و بهمان دلیل پرداختن به تمامی زوایای افكار و آثار او دشوارتر است.
پرداختن همه جانبه به همه ی زوایا و رشته هایی كه آخوندزاده در آنها مهارت داشته، از توان من خارج است. امید كه این نوشته به گشودن دریچه ای هر چند كوچك در نگاه این اندیشمند ایرانی یاری رساند.
زندگی و آثار آخوندزاده
آخوندزاده شرح زندگی خود را كه بیاغرافیا (بیوگرافی) می نامد، به تفضیل در كتابی تحت عنوان الفبای جدید و مكتوبات بتحریر در آورده است. او متولد سال ۱۱۹۱ هجری شمسی برابر با ۱۸۱۲ میلادی بود و در كل شصت و شش سال عمر كرد. آخوندزاده در یك خانواده ی متوسط در آذربایجان (نوخه) بدنیا آمد. شش ساله بود كه پدر و مادرش بدلیل ازدواج مجدد پدر جدا شدند و از آن پس نزد عموی مادرش، آخوند فاضلی نقل مكان كرد و آخوند او را به فرزندی پذیرفت. آخوندزاده و مادر و پدرخوانده اش در اثر جنگ ایران و روسیه آواره شدن و پس از پایان جنگ باز به نوخه بازگشتند. پدر خوانده اش به قصد اینكه او به سلك روحانیت در آید، وی را به گنجه برد و به معلم سپرد. آخوندزاده در گنجه به یادگیری زبان روسی نیز پرداخت و یكسال بعد دوباره به نوخه بازگشت ولی سرانجام در سال ۱۲۱۳ شمسی برابر با ۱۸۳۴ به تفلیس رفت و تا پایان عمر در همانجا ماند. او در روسیه بعنوان مترجم زبانهای شرقی به استخدام دولت روسیه درآمد و تا پایان عمر در این سمت ماند. با اینهمه آخوندزاده همواره وطن اصلی خود را ایران می دانست و تمام تلاش و توان خود را برای تاثیر گذاری و معرفی فكر آزادی در ایران بكار برد. با وجود اینكه نویسندگان و پژوهندگان قفقازی و روسی در مورد او عنوان آخوندوف را بكار برده اند، خود آخوندزاده در همه ی آثارش چه آندسته كه بزبان فارسی است و چه آثاری كه بزبانهای عربی، تركی و روسی نوشته، از نام آخوندزاده و گاه آخونزاده استفاده كرده است.
آدمیت در شرح زندگی آخوندزاده دو مرحله را نقطه عطف تحولات فكری او می داند. اولی در گنجه و در اثر آشنایی او با میرزا شفیع، شاعرعارف ایرانی كه با مذهب و روحانیت مخالف بوده و بر آخوندزاده تاثیرات فكری عمیقی گذاشته است.
آخوندزاده در اینمورد می نویسد:
در یكی از حجرات مسجد گنجه از اهل ولایت شخصی مقیم بود میرزا شفیع نام كه علاوه بر انواع و اقسام دانش خط نستعلیق را خیلی خوب می نوشت. این میرزا شفیع همانست كه در مملكت غرمانیا سرگذشت و فضل او را در اشعار فارسیه بقلم آورده اند… روزی این شخص محترم از من پرسید، میرزا فتحعلی از تحصیل علوم چه منظور داری؟ جواب دادم كه می خواهم روحانی بشوم. گفت: می خواهی تو كه ریاكار و شارلاتان بشوی؟ تعجب كردم و حیرت نمودم كه آیا این چه سخن است. میرزا شفیع بحالت من نگریسته گفت: میرزا فتحعلی عمر خود را در صف این گروه ضایع مكن، شغل دیگر پیش گیر. وقتی از سبب نفرت او از روحانیون پرسیدم شروع كرد بكشف مطالبی كه تا آن روز از من مستور بود… تا این تاریخ من بغیر از خواندن زبان فارسی و عربی چیزی نمی دانستم و از دنیا بی خبر بودم…
مرحله ی دوم، از مهاجرت به تفلیس آغاز می شود كه بدلیل تبعید بسیاری از مخالفین تزار، مركز فعالیتهای ادبی، اجتماعی و سیاسی شده بود. در آنجا آخوندزاده با دنیای ادب و هنر آشنا شد و به محافل ادبی راه یافت. آشنایی با آثار نویسندگان، شاعران و متفكران روس از گریبادوف و گوگول گرفته تا پوشكین و استرافسكی، نویسندگان و اندیشمندان فرانسوی از مولیرو دوما تا ولتر و مونتسكیو و همچنین متفكران انگلیسی تحولات جدید فكری در آخوندزاده را رقم زد. آخوندزاده كه با تاریخ ایران، اسلام، ادبیات فارسی و تركی، حكمت، فقه و عرفان اسلامی آشنا بود، در این دوره ی جدید توانست بسیاری از سنتها و عناصر درآمیخته با فرهنگ ایرانی كه سد راه پیشرفت و ترقی ایران بود، شناسایی كند. اندیشه ی نو و اصلاحی در آخوندزاده در همین دوران شكل گرفت. او بدون اینكه دربست شیفته ی فرهنگ غرب شود، بدلیل عشق فراوانش به ایران و تاسف عمیقش از عقب ماندگی جامعه و حكومت، تمام عمر خود را صرف تلاش برای اندیشه سازی و تعمیق فكر تحول در ایران كرد. آخوندزاده در بسیاری از كشورهای آسیا چهره ای شناخته شده بود و با ترجمه نمایشنامه هایش به روسی در روسیه نیز از شهرت برخوردار بود.
آخوندزاده پس از مرگ شاعر بزرگ روس پوشكین برا اثر یك توطئه ی سیاسی، قصیده ای در رثای او سرود كه آرین پور از آن تحت عنوان نخستین فریاد آزادیخواهی۳ آخوندزاده در برابر جباریت قدرتمداران دوران نام می برد.
برخی از آثار آخوندزاده عبارتند از: تمثیلات یا شش نمایشنامه كمدی، حكایت یوسف شاه سراج یا ستارگان فریب خورده، الفبای جدید، مكتوبات كمال الدوله، نقدی بر رساله ی یك كلمه از میرزا یوسف خان مستشارالدوله، نقدی برنمایشنامه های میرزا آقا تبریزی و دهها نقد و مقاله ی دیگر.
بخشی از آثار آخوندزاده در ایران با سانسور روبرو شد و تنها در محافل روشنفكری و بصورت مخفی خوانده می شد. ماشاءالله آجودانی در اینمورد می نویسد:
سرنوشت نشر مكتوبات آخوندزاده با سرنوشت سانسور در ایران گره خورده است. نگارش اصل این كتاب و صورت اولیه ی آن در اواسط سال ۱۲۸۲ ه.ق. پایان می گیرد. تلاش دردآلوده اش برای چاپ و نشر آن در ایران یا خارج از ایران، همه جا با مشكل و مانع روبرو شد. مایوس و خسته از همه ی این تلاشها برای انتشار آن به نسل آینده و به قرن آینده چشم می دوزد. در نامه ای به ملكم متذكر می گردد كه انتشار كمال الدوله برای من میسر نگردید. شاید پس از صد سال، اخلاف ما به چاپ این تالیف موفق بشوند. بیش از صد و سی سال از تاریخ نگارش مكتوبات كمال الدوله می گذرد، انقلاب مشروطه هم در گرفت، مشروطیت هم اعلان شد و سرانجام سلطنت هم براه افتاد. اما هنوز پس از آن همه ماجراها و فراز و نشیبها و انقلاب ها به كتاب او در كشور ما ایران اجازه ی نشر آزاد داده نشده است.۴
از آنجا كه حضور و تاثیرگذاری آخوندزاده تنها به یك یا دو عرصه محدود نمی شود، در ادامه ی این مطلب با انتخاب اساسی ترین آنها تلاش می كنم تا آنجا كه توان این قلم و چارچوب محدود یك مقاله اجازه می دهد، مهمترین خطوط فكری و عرصه هایی را كه تاثیر مستقیم از افكار او پذیرفت را روشن كنم.
آخوندزاده پیشرو نمایشنامه نویسی
همانطور كه پیشتر اشاره كردم، آخوندزاده پس از آشنایی با آثار نویسندگان و متفكرین غرب به یك تحول شگرف در جریان رشد فكری خود دست یافت. از همین دوران است كه او با استفاده از استعداد شخصی و بهره گیری از دانشی كه بدان مجهز می شد در چندین عرصه به یكی از نوآوران بی بدیل تبدیل شد. یكی از این عرصه ها نمایشنامه نویسی است. آنچه امروز برای ما روشن است، اینكه آشنایی آخوندزاده با تئاتر تنها از طریق آثار نمایشنامه نویسان و نویسندگان غرب رخ نداد، بلكه همزبان با آموختن علم تئاتر در عرصه ی نظری ۵ از طریق عملی یعنی از طریق صحنه ی تئاتر و دیدن نمایشهایی كه در تفلیس بروی صحنه می رفت و همچنین بر صحنه آوردن تئاتر (تجربه ی كارگردانی و حضور در گروههای نمایشی) آغاز شد.
آدمیت در اینمورد می نویسد:
میرزا فنحعلی پیشرو فن نمایشنامه نویسی و داستان پردازی اروپایی است در خطه آسیا. از عثمانی گرفته تا ژاپن هر كس در این رشته ادبیات جدید غربی گام نهاده دقیقا پس از او بوده است.۶
پیشتر اشاره كردم كه آخوندزاده شش نمایشنامه نوشت. این نمایشنامه ها در اصل بزبان تركی آذربایجانی نوشته شده اند و بعد ها توسط میرزا جعفر قراچه داغی بفارسی ترجمه شدند. از میان نمایشنامه های آخوندزاده بترتیب ملا ابرهیم خلیل كیمیاگر، موسیو ژوردان حكیم نباتات و درویش مستعلی شاه جادوگر و خروس قولدورباسان در فاصله ی سالهای ۱۲۸۸ ه.ق. و ۱۲۹۰ ه.ق. و در سال ۱۲۹۱ همه به اضافه ی سرگذشت مرد خسیس و وزیر خان لنكران تحت عنوان تمثیلات در یك مجموعه منتشر شدند. خود آخوندزاده نمایشنامه های خود را به روسی ترجمه كرد و برخی از آنها در تفلیس به روی صحنه آمدند و برخی نیز در تئاترهای مسكو و پطرزبورگ اجرا شدند.
آخوندزاده در نامه ای خطاب به میرزا جعفر قرچه داغی ضمن تشكر از او بخاطر ترجمه ی آثارش، قصد خود را از روی آوردن به نمایشنامه نویسی چنین توصیف می كند:
… بسیار طالبم كه جوانان صاحب سواد و صاحب ذوق ما در این فن شریف قلم خودشان را بجولان آورده، استعداد خودشان را امتحان بكنند، بلكه رفته رفته این قسم تصنیف در میان ملت ما نیز شیوع یابد. رومان نویسی هم از این قبیل تصنیفات است. باصطلاح یوروپائیان، این قسم تصنیف را دراما می گویند. ملت ما از این فن اصلا خبر ندارد…۷
میرزا جعفر قرچه داغی كه با ترجمه ی این نمایشنامه ها و در اثر ارتباط با آخوندزاده خود با نمایشنامه نویسی آشنا شده بود در دیباچه ی ترجمه ی كتاب شرح مفصلی درباره ی فن تیاتر می دهد و برای خواننده ی نا آشنای ایرانی بتفضیل آموزش شیوه ی خواندن نمایشنامه ارائه می دهد. میرزا جعفر بدرستی بر عنصر حركت و عمل در نمایشنامه تاكید می كند و همچنین توضیح می دهد كه آن حالات و وضعیتهایی كه در توصیف صحنه ها آمده وهمچنین كاراكترها و خصلتهای زبانی ـ رفتاری آنها را بطرز گفتگو بخواند. او بدین نكته واقف بوده كه نا آشنایی با شیوه ی نگارش در نمایشنامه، آنهم برای خواننده ای كه تئاتر اروپایی را بر صحنه ندیده است، می تواند بسیار ابهام برانگیز باشد و درك حركات و نكاتی كه در دستور كارگردانی آمده و حركات و موقعیتها دشوار خواهد بود. او توضیح می دهد كه خواننده ی نمایشنامه هنگام خواندن می بایست در حركت و عمل كاراكترها سهیم شود و خود را به جای شخصیتها گذاشته و همراه آنها نقشها را بازی كند.
هم آخوندزاده و هم قرچه داغی تئاتر را اصلح و اهم و اول وسیله ی ترقیات۸ می نامند. آخوندزاده تئاتر را عین ملت خواهی و باعث تهذیب اخلاق۹ می داند و در اینمورد بارها تاكید می كند. البته به باور من هم آدمیت و هم دیگران كه به تقلید از او تاكید آخوندزاده بر تهذیب اخلاق در تئاتر را غلو شده دانسته اند، شاید به این نكته ی مهم توجه نكرده اند. آنها تهذیب اخلاق را در معنای لغوی فارسی (شاید مترادف با از بین بردن فساد اخلاقی و انحطاط) مد نظر داشته اند و در نظر نمی گیرند كه تهذیب اخلاق احتمال دارد ترجمه ی آخوندزاده از واژه ی كاتارسیس باشد. كاتارسیس یكی از مبناهای درام ارسطویی (وحدت زمان و مكان و موضوع یا وحدت سه گانه) را تشكیل می دهد و در تئاتر كلاسیك جهان یكی از پایه های مهم نمایش بوده است. كاتارسیس یعنی تهذیب روح از طریق رسیدن حسی تماشاگر به هراس یا همدردی همذات پنداری با شخصیتهای نمایش. البته شاید آخوندزاده واقعا تهذیب اخلاق بهمان معنای ایرانی آن نظر داشته است و یا برای ایجاد علاقه در خواننده نسبت به تئاتر، آنهم در جامعه ی اخلاقگرا این واژه را بكار برده است. البته خود آخوندزاده در جایی تهذیب اخلاق را اینگونه توضیخ می دهد كه در اروپا از طریق تمسخر و به زبان طنز، كاستی ها و معایب مورد پرسش قرار می گیرد تا مردم عبرت بگیرند و كارهای ناپسند را تكرار نكنند. در نتیجه این نگاه آخوندزاده به تئاتر بعنوان یك انستیتوسیون آموزشی كه قرار است در حل معضلات فرهنگی بتنهایی عرض اندام كند، شاید واقعا نوعی غلو باشد. بهر صورت نقش تاریخی درام و نمایش در اروپا نشان از سیر عصیان انسان بر سرنوشت و شوریدن او دارد بر خدا و هر كه بر فراز سر انسان و در موقعیتی آسمانی، می خواهد كنترل او را به انحصار خود در آورد. انسانی كه زمینی می شود و بدنبال ارتباط است، شك می كند، می خروشد، طغیان می كند و در مركز تغییر بر تقدیر می شورد و می شوراند، رها می شود یا می خواهد بشود. از این زوایا این نقش تاریخی برای هنر نمایش در اروپا قابل تصور است. آخوندزاده ذات هنر نمایش را با اصل آنچه برای انسان ایرانی آرزو می كند، همخوان می بیند. نقد اجتماعی، نقد خرافات و خرافه سازان و خرافه پرستان، بازاریان طماع و دلالان، نقد ستم برزنان، نقد سلطنت مطلقه و استبداد و وضع اسفناك مردمی كه در تاریكی میزیند، موضوعات اصلی نمایشنامه های آخوندزاده را تشكیل می دهد. آخوندزاده نوشتن نمایشنامه ی انتقادی ـ كمدی و رمان را بهترین وسیله برای بیداری و آگاه كردن مردم می دانست.
نمایشنامه های آخوندزاده نیز علاوه بر دیگر آثارش با مشكل سانسور روبرو شدند تا جایی كه برخی از قسمتهای نمایشهایش تغییر داده شد. برای مثال در نمایشنامه ی حكایت مسیو ژوردان… بخشی را نمایش كه در آن مستقیما به صدارت میرزا آقاسی حمله شده است، بكلی تغییر داده شد. جمشید ملك پور در اینمورد می نویسد:
بدین سان معلوم می شود كه با انتشار نخستین نمایشنامه در ایران، سانسور نیز متولد شده و این دو با هم شروع به طی یك مسیر تاریخی كرده اند، مسیری پر فراز و نشیب و نفس بر…۱۰
ارزش هنری نمایشنامه های آخوندزاده نیز علاوه بر موضوعاتی كه برگزیده است، یكی از جنبه های قوت كار اوست، هر چند برخی نمایشنامه های اولیه اش از ضعفهایی در بافت دراماتیك برخوردار است، اما نمایشنامه های بعدی اش (از جمله حكایت مرد خسیس) از بافت و ساختاری قوی برخوردارند و در خلق موقعیتهای كمیك و عمق نگاه به پیچیدگیها آثاربسیار با ارزشی حتی درمقیاس ادبیات نمایشی جهان هستند.
آخوندزاده، بنیانگذار نقد تئاتر، تاریخ و ادبیات در ایران
آخوندزاده نخستین ایرانی است كه تاریخ نگاری، ادبیات و نمایشنامه نویسی را با بهره گیری از تفكر تاریخی و مادی بررسی كرد. وی در نامه ای به میرزا یوسف خان، فن كرتیكا (Kritik) را اینگونه توضیح می دهد:
از دوره شاه عباس تا این عصر برای ملت ایران در عالم تربیت از تاثیر عقاید باطله ترقیات زیاد رو نداده است…. اگر این حركتها را خاطر نشان نكنی، متنبه نمی گردند و در غفلت می مانند. اگر خاطر نشان می كنی تعرض شمرده می شود. پس چه باید كرد؟ اما صلاح ملك و ملت مقتضی آنست كه خاطر نشان شود. فن كرتیكا همین است. این گونه مطالب را با مواعظ و نصایح بیان كردن ممكن نیست. وقتی كه بیان كردی كرتیكا خواهد شد. وعظش و نصیحتش نمی توانی نامید. امروز در هر یك از دول یوروپا روزنامه های ساطریق (Satirie) یعنی روزنامه های كرتیكا و هجو در حق اعمال شنیعه هموطنان در هر هفته مرقوم و منتشر میگردد. دول یوروپا بدین نظم و ترقی از دولت كرتیكا رسیده اند، نه از دولت مواعظ و نصایح. امم یوروپا بدین درجه ی معرفت و كمال از دولت كرتیكا رسیده اند، نه از دولت مواعظ و نصایح… ۱۱
او همچنین نقد را در ادبیات و روزنامه نگاری اینچنین توضیح می دهد:
این قاعده در یوروپا متداول است و فواید عظیمه در ضمن آن مندرج. مثلا وقتی كه شخصی كتابی تصنیف می كند، شخصی دیگر در مطالب تصنیف شده ایرادات می نویسد به شرطی كه حرف دل آزار و خلاف ادب نسبت به مصنف در میان نباشد و هر چه گفته آید به طریق ظرافت گفته شود این را قرتیقا، به اصطلاح فرانسه كریتیك می نامند…۱۲
آخوندزاده تراژدی (نقل مصیبت) را حاصل غم و كمدی (نقل بهجت) را حاصل شادی كه هر دو از طبایع انسان هستند، می نامد. او با توجه به اینكه از ذكر مصیبت كه در اسلام رایج است، بسیار بدش می آید، كمدی یا نقل بهجت را ترجیح می دهد. همین عامل شاید، باعث شده كه آخوندزاده شبیه خوانی یا تعزیه را بدلیل موقعیت تراژیك و ریشه ی مذهبی آن كاملا نادیده بگیرد. در حالیكه می دانیم تعزیه، نمایشی است كه ارزش آن در شیوه ی اجرا و عوامل صحنه ای چون صحنه گردانی، بدیهه سازی و فاصله گذاری و اصولا عناصر نمایشی بیشمار آن نهفته است. متون تعزیه از نظر ادبی از ارزش بالایی برخوردار نیستند، اما آخوندزاده بدون در نظر گرفتن عناصر نمایشی تعزیه و امكان تحول موضوعی آن و خروجش از حیطه ی خطابه های دینی، كلا پیشنهاد می كند كه نمایش غرب باید جای تعزیه را بگیرد.
پیش از آنكه میرزا جعفر قرچه داغی نمایشنامه های آخوندزاده را بفارسی ترجمه كند، قرار بود میرزا اقا تبریزی این مسئولیت را به انجام رساند. اما او خود را در این كار ناتوان دید، از ترجمه ی آثار آخوندزاده صرف نظر كرد و ترجیح داد خودش نمایشنامه هایی بهمان سبك و سیاق بزبان فارسی بنویسد. او سه نمایشنامه ی خود را برای آخوندزاده فرستاد تا نظر او را بداند. آخوندزاده پس از خواندن این نمایشنامه ها نقدی بر سیاق كرتیكا بر آنها نوشت تا میرزا آقا تبریزی را در جهت رفع نقایص نوشته هایش راهنمایی و با طیاطر (تئاتر) آشناتر كند. نقد نمایشی آخوندزاده بر نمایشنامه های میرزا اقا تبریزی، اولین نمونه از نقد نمایشی در ایران است و نكاتی ارزنده و در خور تامل در آن هست كه نشان می دهد آخوندزاده با زیر و بم این حرفه آشنایی داشته و در شناساندن فنون آن و همچنین نگاه دقیق به جزئیات توانا بوده است.
زبان نقد آخوندزاده زبانی صریح و بی پروا و مستقیم است. او در بیان افكارش بدنبال سمبل سازی نیست و معتقد است باید بزبان فارسی ساده و قابل فهم برای همگان نوشت. او در نقد نویسی از بلینسكی و رئالیسم ایدآلیستی متاثر است.
آخوندزاده معتقد است در زمینه ی نثر نویسی باید از قافیه و اغراقات كودكانه و تشبیهات ابلهانه، در زمینه شعر از اشعار بی مضمون و بی لذت و در زمینه ی تاریخ نویسی از تاریخ پردازی و اغراق گویی دست كشید.
وی در دوره ای از زندگی فكری اش به نقد ادبی نیز روی آورد و در توضیح مبانی آن بر اساس ذهنیت مدرن كوشید. او پاره ای از متون كهنه و همعصر خود مبانی سنتی دید و نگارش را به نقد كشید. وی همچنین به معرفی و نقد روزنامه نگاری عهد ناصری پرداخت.
از آنجا كه مبنای نگاه و اندیشه ی آخوندزاده تجددگراست، ذهن او انسان محور و انسان باور است. وی همچنین با تاریخ نویسی علمی جدید آشناست و بر همین مبنا به انتقاد از تاریخ نگاری پیشینیان می پردازد. او در بازخوانی وقایع تاریخی با اجتناب از اسطوره بافی، بدنبال روابط علت و معلولی است و هر واقعه ی تاریخی را در شرایط عینی خود مورد بررسی قرار می دهد و انسان را سازنده ی تاریخ می داند. در اینمورد آدمیت می نویسد:
حرفه ی میرزا فتحعلی تاریخ نویسی نیست، اما نقاد تاریخ است، سنت شكن تاریخ نگاری و صاحب تفكر تاریخی است. ارزش كار او در همان جهات است و بهمان جهات او را از پیشروان تاریخ نویسی جدید می شناسیم… ارزش واقعی نوشته های تاریخی آخوندزاده در این است كه به فن تاریخ نویسی جدید توجه یافته است. در وقایع تاریخ رابطه علت و معلول می شناسد، تاریخ را حاصل كار آدمی می شمارد و هیچ دست نامرئی را در سیر تاریخ موثر نمی داند و این نیست مگر تاثیر تفكر مادی در تعقل تاریخی او. ۱۳
آخوندزاده با بهره گیری از شیوه ی تاریخ نگاری مدرن به انتقاد از كتابهای تاریخی می پردازد. برای مثال روضه الصفایی ناصری از رضا قلی خان هدایت را نقد می كند و آشفتگی گزارشهای تاریخی، مخدوش شدن مرزهای تاریخ نگاری و خاطره نویسی، استفاده از شعر، شعر را وارد تاریخ كردن و اغراق گویی را در تاریخ نگاری هدایت به نقد می كشد.
از دیدگاه آخوندزاده در نقد، این اندیشه است كه باید مورد بحث قرار گیرد، نه صاحب اندیشه. او در این ارتباط به نگاه ایرانیان و اسلامیان نقد جدی دارد و مثال می آورد كه برای اهل تعصب مسلمان مثلا دانشمندی مثل ابوعلی سینا یا شاعری چون فردوسی اگر درستترین یا عالیترین سخن را نیز گفته باشند، در مقابل ملا و امامی كه چه بسا سفیهانه ترین و بی سرو ته ترین سخنان را بگوید، هیچ ارزشی ندارند، چرا كه نگاه متعصبین به ذات امام و شرافت اولیاست. آخوندزاده این نحوه ی نگرش را شدیدا مورد نقد قرار می دهد.
آخوندزاده معیار بحث و نقد را عقل می داند و می گوید:
برای فهمیدن مطالب من تو باید عقل صرف را سند و حجت دانسته باشی نه نقل را كه اولیای دین ما آن را بر عقل مرجع شمرده اند.۱۴
آخوندزاده و فكر اصلاح و تغییر الفبا
همانطور كه پیشتر اشاره كردم، آخوندزاده نمایشنامه نویسی و رمان نویسی را مناسب ترین وسیله برای برانگیختن مردم و تغییر و ترقی نظام اجتماعی تلقی می كرد. در عین حال اشاره كرد كه خود نمایشنامه نویسی را به قصد آشنا كردن جوانان با این حرفه آغاز كرده و می خواسته نمونه هایی از آنچه منظور داشته را معرفی كند و بانی آشنایی با این فن شریف باشد. او پس از نوشتن شش نمایشنامه و یك رمان بدین نتیجه رسید كه پیش از هر چیز مردم می بایست باسواد بشوند و آموزش ببینند. آخوندزاده گمان می كرد كه یكی از اصلی ترین موانع با سواد شدن مردم، خط عربی است و بر این اساس خواهان تغییر الفبای عربی شد و فكر اصلاح و تغییر خط ر ا در شرق بنیان گذاشت. به باور او با تغییر خط، كلیه ی مسلمانان اعم از زن و مرد، شهری و روستایی، امكان آموختن خواهند داشت و خواهند توانست در زمینه ی علم و تمدن با اروپاییان همطراز شوند. آخوندزاده نزدیك به بیست سال از عمر خود را بر سر این باور گذاشت. آدمیت تلاشهای آخوندزاده برای ترویج فكر خود در این زمینه را به دو مرحله تقسیم می كند. اول دورانی كه او خواهان اصلاح الفبا از طریق حذف نقطه های حروف و به كارگیری علامتهای جدید بود و مرحله ی دوم زمانیكه او خواهان تغییر خط و جایگزین شدن الفبای فارسی ـ عربی با الفبای لاتین شد. او همچنین نسخه هایی از كتاب خود الفباء جدید را برای دولتهای ایران و عثمانی فرستاد و خود به استانبول سفر كرد و با مقامات عثمانی دیدار كرد تا آنها را در باور خود شریك سازد. او در نامه ای به ملكم نوشت:
از عثمانیها دیگر من امید بریدم و ایشان را مذمت هم نمی كنم. مطلب را خوب فهمیدند و دانستند كه سلطنت دیسپوته (استبدادی) ایشان و دین ایشان بعد از اجرای الفبای جدید و بعد از ترقی علوم از میان بدر خواهد رفت. مگر شما منكر این معنی هستید؟ آشكار است كه بعد از انتشار و ترقی علوم، دیسپوتیزم (استبداد) و فناتیزم (تعصب) و سپرستیسون (خرافات) نخواهد ماند. فایده ی اقدامات ما فقط بر ملت عاید است كه در ضمن آن ملت نیكبخت و سعادتمند گردد… ۵ ۱
تلاش آخوندزاده در این زمینه تا زمانی كه در قید حیات بود، ناموفق ماند، اما كوششهای او در نشر این فكر بی اثر نماند و می دانیم كه در قرن بیست در راستای اصلاحات و پروژه ی مدرن سازی آتاتورك، الفبای عربی در تركیه با الفبای لاتین جایگزین شد.
با اینهمه او تا پایان عمر براین آرزوی محال (در مورد ایران) پافشاری می كرد. بنظر می رسد كه آخوندزاده در مورد ضرورت تغییر خط بعنوان راه ریشه كن كردن بیسوادی و توسعه ی آموزش و پرورش دچار تندروی بوده است. آدمیت ضمن اشاره بدین نكته می نویسد:
اندیشه اصلاح و تغییر الفبا از آثار برخورد تمدن مشرق و مغرب و استیلای اروپاست. پیشرو آن فكر و سازنده خط جدید در جامعه های اسلامی میرزا فتحعلی است و از او به عثمانی سرایت كرد…۱۶
ماشاءالله آجودانی در نقد این اصرار غلوآمیز آخوندزاده كه تغییر الفبا را حتی از تاسیس راه آهن واجب تر می دانسته و مبنای تحول فكر و اندیشه در ایران را تغییر الفبا قرار می داده، می نویسد:
… در این كه با باسواد شدن مردم، راه برای پیشرفت اندیشه و تفكر و تحولات اساسی سیاسی و اجتماعی باز می شد تردیدی نیست، اما این گمان كه با تغییر الفبا و خط، مشكل با سواد كردن مردم حل می شد، گمان خامی بود كه برجسته ترین اندیشمند و منتقد اجتماعی این دوره، نزدیك به ۲۰ سال عمر بر سر آن نهاد و در چند رساله و چندین نامه و یادداشت، صفحات بسیاری را در لزوم چنین كاری سیاه كرد…۱۷
آخوندزاده پس از اینكه به بی نتیجه ماندن تلاشهایش برای تغییر خط آگاه شد، از ادامه ی كار در این زمینه منصرف شد و درصدد برآمد تا حاصل اندیشه های خود در باب فلسفه و اجتماع، دین و سیاست بتحریر در آورد. بعبارتی می توان گفت آخوندزاده كه با كار نمایشنامه نویسی تلاش خود را در جهت روشنگری مردم و بزبان مردم آغاز كرد، پس از گذشتن از مرحله ای كه نتیجه گرفت آموزش و سوادآموزی مردم ارجح ترین نیاز است، اینبار با مكتوب كردن نظرات انتقادی خود در باب فلسفه، سیاست، اجتماع و دین، مشخصا روشنفكران دوران خود را مخاطب قرار داد.
حاصل این كار مكتوبات كمال الدوله بود كه وی با زبانی صریح و گاه گزنده هم دین و بانیان آن و هم سلطنت استبدادی را نقد می كند. از این منظر می توان گفت كه آخوندزاده موانع اصلی در راه پیشرفت و رهایی ایران از سلطه مستبدین را بخوبی مد نظر داشته است و از این نظر از بسیاری از روشنفكران دوران خود پیشروتر است. واقعیت دوران حاكی از آن است كه فكر آزادی هر گاه توانست از مجراهای تنگ سانسور مستبدین حاكم عبور كند، بدست روحانیون و اسلامیون گردن زده شد پیش از آن مجال طرح شدن و نقد شدن و رشد یافتن بیابد.
مكتوبات كمال الدوله و مبانی فكری آخوندزاده
آخوندزاده در تالیف مكتوبات كمال الدوله جوهر اندیشه ی خود را در سه مكتوب از طریق پرسش و پاسخ دو شخصیت خیالی بنامهای كمال الدوله (شاهزاده ی هندی) و جمال الدوله (شاهزاده ی ایرانی) بیان می كند. این شیوه ی نگارش نقد اجتماعی و سیاسی (از زبان شخصیتهای خیالی در سرزمینهای خیالی) كه نویسنده افكار خود را از طریق گفتار آنها بیان می كند و آخوندزاده احتمالا بدان نظر داشته را ما در آثاری چون نامه های ایرانی از منتسكیو یا سفرهای گالیور از جوناتان سویفت می بینیم.
خود آخوندزاده هدف از تالیف مكتوبات كمال الدوله را چنین بیان می كند:
بعد از چندی به خیال اینكه سد راه الفبای جدید و سد را سیویلیزاسیون (تمدن) در ملت اسلام دین اسلام و فناتیزم آنست برای هدم اساس این دین و رفع فناتیزم (تعصب) و برای بیدار كردن طوایف آسیا از خواب غفلت و نادانی و برای اثبات وجود پروتستانیسم در اسلام به تصنیف كمال الدوله شروع كردم…۱۸
و در جایی دیگر از این نیز فراتر می رود :
… غرض من از این نسخه تنها سیویلیزه شدن ملت من نیست، من می خواهم راه ارباب خیال را بگشایم و خیال فیلسوفان و حكمای خودمان، كه هزار و دویست و هشتاد و هفت سال است در قید حبس است آزادی ببخشم و بنی نوع بشر را از كوری نجات بدهم…۱۹
در این كتاب آخوندزاده با اتكا بر فلسفه ی مادی، متافیزیك و نتایج آن یعنی دین را ناموجه قلمداد می كتند. همچنین نهادهای مذهبی و حكومتی را مورد انتقاد شدید قرار می دهد. آخوندزاده جایگاه فكری خود را بروشنی توضیح می دهد و جایگاه فلسفی و اجتماعی خود را لیبرال و از سالكان مسلك پروقره (پروگرس یا پیشرفت و ترقی) و طالبان سیویلیزه۲۰ می خواند. آخوندزاده واژه ی لیبرال را اینگونه توضیح می دهد:
لیبرال عبارت از آن كسی است كه در خیالات خود بكلی آزاد بوده و ابدا به تهدیدات دینیه مقید نشده و به اموری كه خارج از گنجایش عقل و بیرون از دایره ی قانون طبیعت باشد هرگز اعتبار نكند. و نیز در اوضاع سلطنت دارای خیالات حكیمانه باشد، آزاده و بلاقید…۲۱
آخوندزاده با حركت از این اصل كه آنچه قابل رویت نیست، قابل باور نیز نخواهد بود، وجود صانع و موجد را رد می كند. او بر خلاف مذهبیون وجود كائنات را بی مسبب می داند و دور تسلسل را باطل می شمرد. ماده از بین نمی رود و از عدم نیز چیزی بوجود نمی آید كثرات كه تظاهر وجود كائنات است مدام در حال تغییر است و مرگ تصوری است كه انسان از تبدل اشیاء دارد. تركیب موالید از عناصر است. باقتضای طبیعت چند روزی عناصر با یكدیگر تالیف یافته اند. وقتی كه تركیب جسد متلاشی شد معاد عنصر باز عنصر است. از اینرو قیامتی در كار نیست… روح نیز از قانون عمومی كائنات مستثنی نیست زیرا خود از تكفیات ماده است… روح از تركیب جسم بظهور آمده و با متلاشی شدن جسم زائل می شود… تغییر نه تنها ممكن است بلكه از خصوصیات و ضروریات حیات است. هر پدیده ای در عالم وجود نوبتی دارد و چون مهلتش سر آمد جای خود را به دیگری میپردازد… ۲۲
خلاصه اینكه آخوندزاده با اتكا بر فلسفه ی مادی وجود خدا را نفی می كند و بعد به خدای اسلام می پردازد كه از نظر او قساوت و بیعدالتی او بیش از هر خصلت دیگر بروز می كند. داستانهای بهشت و جهنم را جفنگیات می خواند و می گوید خالق در حیات دنیوی من چه نعمتهای وافره به من كرامت كرده بود كه… در جهنم تن و اندامم پوسیده و ریخته، استخوان هایم كوفته و مثل سرمه ساییده بشود، باز از گریبان من دست بر ندارد و از نو به من گوشت و استخوان داده ابتدا به عذاب كردن نماید الی زمان نامتناهی… خدایی اینچنین از میر غضب و جلاد و قصاب و هر قسم ظلام بدتر است… مطلقا بویی از عدالت و رحمت نبرده بلكه دیسپوتی (مستبد) است كه باید از او بر حذر بود.. آخوندزاده خطاب به مسلمانان می گوید:
خدای مسلمانها بر خلاف آنچه شایع است مطلقا فاقد عظمت و جبروت است. او منشاء الهام پیغمبر اسلام نیست بلكه بر عكس كاملا تابع شهوات و تمایلات اوست… گویا از نزدیك شدن پیغمبر با زنان به او حظ و لذت حاصل است… خدای ملتهای دیگر مشغول است به كارهای بزرگ، اما خدای شما آواره است به اینگونه لغویات…۲۳
آخوندزاده دین را از آنجا كه با اطاعت كور كورانه همراه است و بدنبال دلایل عقلانی برای فهم جهان نیست، نمی پذیرد. او با تكیه بر این اصل كه ترقیات بشر از علم سر چشمه می گیرد و علم از عقل و از آنجا كه دین از مقوله ی اعتقاد است و با عقل مغایر، دین را عامل خوار شمردن عقل و در نتیجه نا آگاهی و نادانی می داند. دین در ذات خود ضد عقل و ضد علم است.
علیرغم این نظریات آخوندزاده می داند كه اساس دین از بین نمی رود و مردم از آن دست نخواهند شست. او می داند كه وجود دین دلایل تاریخی و اجتماعی دارد و ریشه ی آن جهل و ترس است. بهمین دلایل او خواهان ایجاد پروتستانیسم در دین است تا در نتیجه ی آن مذهب و دستگاه روحانیت از اداره ی حكومت و نظم جامعه جدا شود و راه برای ایجاد قوانین مدرن و نظام جدید اجتماعی باز شود. از نظر آخوندزاده فقه یا قانون باید پیوسته منطبق بر زمان تغییر و تكامل یابد، در حالیكه در اسلام راه تفكر بسته شده است و تا زمانیكه این قوانین تغییر و اصلاح نشوند، سیر انحطاط تداوم خواهد یافت.
آخوندزاده بدرستی تشخیص داده است كه دین زمانی كه در امر حكومت و سیاست دخالت كند، تقویت كننده ی استبداد است، اما علم و آگاهی تضعیف كننده ی استبداد است. از نظر وی دین، تعبد را تبلیغ می كند و علم، لیبرالیسم و آزادیخواهی را.
یكی از نكات ارزنده ی نگاه نقادانه ی او جایگاه زن در اسلام است. همانطور كه پیشتر اشاره كردم، آخوندزاده در نمایشنامه هایش نیز مسئله ی زن و ستم جنسیتی، محروم بودن زنان از حق تصمیم گیری در مورد سرنوشت خود، بی حقوقی زن را در ایران و جوامع اسلامی بشدت نقد كرده است. او در مكتوباتش محرومیتهای زنان را ناشی از قوانین اسلامی می داند. او در اینجا به طور اخص دو مورد را یعنی حجاب و تعدد زوجات را مورد بررسی قرار می دهد. در مورد حجاب می گوید: پیغمبر اسلام چه حق داشت كه با نزول آیه ی حجاب نصف بنی بشر را كه طایفه ی اناث است الی مرور دهور به حبس ابدی انداخت و آزادیت را كه از اعظم حقوق بشریت است بالمره از ایشان سلب كرد…۲۴
آخوندزاده همچنین تعدد زوجات را ظلم فاحش بر زنان می داند كه در نتیجه ی آن مردان مالك و زنان مملوك می شوند. از نظر او تعدد زوجات غیر انسانی است. او امید دارد كه در آینده با تحقق پروتستانیسم اسلامی این دو اصل و قوانین ضد زن باطل اعلام شود. آخوندزاده بر این باور است كه زنان نیز می بایست از حق تحصیل و آموزش و از آزادی انتخاب همسر برخوردار باشند. آخوندزاده زنان را به اعتراض بر علیه ستمها و محرومیتهایی كه بر آنها تحمیل می شود، فرا می خواند.
از نظر آخوندزاده برای از بین بردن تیره بختی ایرانیان باید به تضعیف مبانی فكری اسلامی پرداخت و قدرت روحانیت یا پاسداران آن را تضعیف كرد. او به نفوذ و كنترل روحانیت بر عوام آگاه است و معتقد است كه علما از آنجا كه خود را نایب امام زمان می دانند، هر یك در كشوری و گوشه ای بدنبال گسترش نفوذ خود بر مقلدین خویش است، آنها بدلیل نقشی كه برای خود قائلند از هیچ حاكمی تبعیت نمی كنند. آخوندزاده به درستی بر نقش دوگانه ی روحانیت انگشت می گذارد. آنها از یكسو با سلطنت دائما در جنگ قدرت قرار دارند و از سوی دیگر از همین سلاطین برای دربند نگاه داشتن مردم سود می جویند. او بدین نكته واقف است كه سلاطین بدلیل وحشتی كه از تكفیر شدن دارند، هرگز جرات نمی كنند گامی در خلاف جهت خواسته های آنان بردارند. به باور او تا زمانیكه روحانیت بر قدرت سیاسی كنترل داشته باشد، در ایران ثبات بوجود نخواهد آمد. بعبارت دیگر این دو دستگاه یعنی سلطنت و روحانیت به یاری یكدیگر مردم را دربند نگاه می دارند.از نظر آخوندزاده آزادی جزو حقوق طبیعی انسان است كه از بدو تولد با او بدنیا می آید. او آزادی را به دو بخش تقسیم می كند: آزادی جسمانی كه توسط شاهان مستبد ازبین رفته و آزادی روحانی كه توسط روحانیون نابود شده است. برای همین ایرانیان با مفهوم آزادی بیگانه هستند. پس با توجه به اینكه انسان طبیعتا و ذاتا مایل به پیشرفت است، تنها در صورتیكه آزادی فكر و نقد وجود داشته باشد، تنها هنگامیكه انسان آزادی استفاده از خرد و فاصله گیری از اطاعت كوركورانه داشته باشد، پیشرفت و ترقی حاصل می شود.
آدمیت چكیده ی اندیشه ی سیاسی آخوندزاده را اینگونه شرح می دهد:
محور تفكر سیاسی آخوندزاده بر انداختن دیسپوتیسم است و تاسیس كنستیتوسیون و تغییر دولت مطلقه استبدادی به حكومت مشروطه قانونی. در تحقق یافتن آن یا هیئت حاكم باید از روی بینش و دانایی خود مبتكر اصلاح و تجدد گردد ـ وگرنه ملت با قیام برخیزد و در هر دو حال تربیت و آمادگی ملی را شرط اساسی می شناسد. در هر صورت اصلاح نظام سیاسی مملكت ضرورت مطلق دارد.۲۵
آخوندزاده بعنوان یكی از معدود روشنفكران مشروطه بدین درك درست رسیده بود كه مشروطه با رنگ و لعاب اسلامی و برای اینكه مقبول علما واقع گردد، برقرار شدنی نیست و مهمترین اصل آن كه برابری حقوقی است با اصول شرعی كه طبق آن نه حقوق زن و مرد برابر است و نه حقوق غیر مسلمانان با مسلمانان، در تناقضی آشكار قرار دارد. بهمین جهت او بدرستی جدایی دین از سیاست را پیش شرط برقراری مشروطه می دانست.
یكی دیگر از زمینه های فكری آخوندزاده ایده ی ناسیونالیسم است. او حمله ی اعراب به ایران را سبب سقوط تمدن ایرانی می داند و از نظر او علت بی بها شدن تعقل در فرهنگ ما همانا سلطه ی اسلام است. همین نگاه باعث شده كه او دوران عظمت ایران را دوران ایران باستان بداند و كمتر مورد نقد قرار دهد. به باور آخوندزاده در اثر حمله ی اعراب فرایند انحطاط دركل ساختارهای فكری و فرهنگی ایرانیان آغاز شد. او حتی تا آنجا پیش می رود كه تلفیق قومی اعراب با ایرانیان را عامل ایجاد ناهنجاری در ساخت بیولوژیكی ایرانیان می داند۲۶. با اینهمه او عوامل داخلی را دلیل اصلی شكست ایرانیان از اعراب می داند. آخوندزاده با وجود تمجید از ایران باستان، بازگشت به آن دوران را ناممكن می داند، چرا كه بر این باور است كه از نظر تاریخی دوران سلطنت آریایی به سر رسیده است. همین دیدگاه آخوندزاده او را از برخی روشنفكران دیگری كه نظرات مشابه او را مطرح می كنند، متمایز می كند. تمایلات ضد عربی كه گهگاه در نوشته های آخوندزاده بروز می كند، جزو نكات منفی و تناقض برانگیز در افكار آخوندزاده است. بنظر می رسد كه او نیز با مترادف شمردن عربیت و اسلامیت دچار اشتباه روش شناسانه شده كه در بطن خود حامل نوعی نگاه نژادپرستانه است. با اینهمه از نگاه باقر مومنی، باید ناسیونالیسم مورد نظر آخوندزاده را در ارتباط با مجموعه تعاریفی كه از مفاهیم ارائه می كند سنجید و از آنجا كه نگاه هومانیستی و آزادیخواهانه در افكار آخوندزاده بسیار قوی است و در مقایسه با كسانی چون جلال الدین میرزاقاجار یا میرزا آقاخان كرمانی كه تمایلات ضد عربی در آثارشان بسیار قویتر است، افكار شوونیستی در آخوندزاده كمتر به چشم می آید، باید حساب او را از دیگر هم عصرانش جدا كرد. از نظر مومنی، ناسیونالیسم مورد نظر آخوندزاده، در برابر تهاجم و استعمار معنا می یابد و تعریف می شود و همچنین نقطه مقابل تعصب مذهبی است.
در عین حال این پدیده ی شیفتگی به ایران باستان در مقابل دین مهاجم می بایست در متن دوران خوانده و نقد شود.
با اینهمه می توان گفت كه آخوندزاده در تعبیر خود از ناسیونالیسم دچار تناقض است. میان آن ناسیونالیسم مثبتی كه نتیجه ی میهن دوستی و خواست حفظ استقلال میهن و حفاظت آن در برابر تهاجم بیگانه است با آن تعریف منفی از ناسیونالیسم كه نتیجه ی افراطی گری وطن پرستانه و نفرت از دیگران است، می بایست فرق گذاشت. آخوندزاده با وجود اینكه خود توضیح می دهد كه با هر گونه تعصب مخالف است و با وجود پرداختنش به واژه ی پاتریوت بمعنای میهن دوستی كه حاضر به هر گونه فداكاری برای حفظ استقلال كشور در مقابل مهاجم است، در جاهایی دچار همان افراطی گریهای آمیخته به نفرت می شود و برخوردش شدیدا احساسی می شود و این از نقطه ضعفهای نگاه اوست.
مورد دیگر از تناقضهای نظری آخوندزاده را آرامش دوستدار در طرح پروتستانیسم اسلامی باز می نمایاند كه قابل تامل است. از جمله می نویسد:
آخوندزاده نخستین منتقد اجتماعی و فرهنگی ماست كه با محدودیت امكانات زمانه اش به جد كوشید مشكلات ما را بشناساند و نخستین گامها را در راه رفع آن بردارد… هم ثبات فكر كلا وافع بین او را در اساس می توان شناخت و هم صداقت و جرات ذهنی او را در خودنگری نسبی فرهنگی اش.. مشكل نا آگاهانه ی آخوندزاده در زمینه ی انتقاد اجتماعی و اصلاح دینی یكی این است كه از یكسو عرب را نگون بخت ترین قوم و دینش را موجب نگونبختی تاریخی شده ی آن اعلام می كند و از سوی دیگر همین اسلام را بر دیگر ادیان ترجیح می دهد، آنگاه همه ی ادیان را از اساس باطل می خواند و دیگر آنكه برای اصلاح دین اسلام یا باصطلاح خود او پروتستانیسم اسلامی، پیشینه ی این رفرم دینی مسیحی را در شاخه ای از تشیع كشف می نماید: در بینش و جنبش باطنی!… خلط امور اصولا شیوه عمومی فرهنگ ماست، به این سد سال اخیر و به او اختصاص ندارد… وظیفه ی روشنفكری او بعنوان منتقد فرهنگی و اجتماعی در واقع نمی بایست اصلاح دین بوده باشد… آیا می شود كسی به اصلاح چیزی بپردازد كه از اساس آن را باطل می داند؟…۲۷
آخوندزاده و نقد یك كلمه
مستشارالدوله یكی از روشنفكران مشروطه است كه با وقوف به فشارهای روحانیون كه مشروطه و قانون خواهی را با اسلام و قوانین شرع ناسازگار می دانستند، تلاش كرد تا برای جلب حمایت روحانیون اصول مشروطیت را منطبق با اصول دین نشان دهد تا موافقت آنها جلب شود.
مستشارالدوله رساله ای بنام یك كلمه نوشت كه منظورش از آن قانون است. در حقیقت مستشارالدوله با دستكاری در برخی اصول اعلامیه حقوق بشر منتج از انقلاب فرانسه، تلاش كرد تا این اصول را با اصول شرع منطبق نشان بدهد تا جایی كه ادعا كرد اصول حقوق بشر را با قرآن مجید مطابق یافته است. او در نامه ای به آخوندزاده می نویسد:
كتاب روح الاسلام انشاءالله تا دو ماه تمام می شود… خوب نسخه است. یعنی به جمیع اسباب ترقی و سیویلیزاسیون، از قرآن مجید و احادیث صحیح، آیات و براهین پیدا كردم كه دیگر نگویند فلان چیز مخالف آئین اسلام یا آئین اسلام مانع ترقی و سیویلیزاسیون است.۲۸
آخوندزاده پس از دریافت این كتاب، آن را از نگاهی اصولی نقد می كند و می نویسد:
… شما برای اجرای عدالت به احكام شریعت متمسك می شود… به خیال شما می رسد كه گویا به امداد احكام شریعت كنستتیسیون فرانسه را در مشرق زمین مجری می توان داشت. حاشا و كلا، بلكه محال و ممتنع است.۲۹
آخوندزاده خطای عظیمی را كه مستشارالدوله در خلط و تقلیل مفاهیم بدان دچار می شود، با استناد به برخی از بندهای اعلامیه حقوق بشر و مقایسه ی آن با قوانین شرع باز می نمایاند، از جمله مسئله ی مساوات حقوقی و معضل حقوق زنان در اسلام، مسئله ی اجبار حجاب، مسئله ی آزادی فردی، آزادی دگراندیشی، حد شرعی و دخالت در حریم شخصی…
آخوندزاده در نقد این تلاش مستشارالدوله در تقلیل مفاهیم از دیدگاه عقلانی و با تكیه بر یك دستگاه فكری نسبتا منسجم، سكولار و لیبرال، ناممكن بودن تلفیق دو سیستم فكری عقلانی و دینی را به بهترین وجه بنمایش می گذارد و بر لزوم شفافیت و صراحت و در بیان اندیشه و بخصوص توضیح درست مبانی فكری تاكید می كند. آخوندزاده خواهان برچیده شدن دادگاههای شرع و باز گرفتن مقامهای قضاوت از روحانیون و سپردن آن به عدلیه می شود.
در دیدگاه آخوندزاده واضع قانون ملت است و ملت است كه كنستیتسیون می نویسد و بساط حكومت مطلقه را بر می چیند و بر اساس همان قانون، دولت یا حكومت قانونی را به وجود می آورد. چنین حكومتی البته از ملت جدا نیست و از طبقات مختلف مردم نمایندگی می كند و حافظ منافع ملت و استقلال كشور است. به تعبیر روشن تر آخوندزاده همان مفهوم دولت ـ ملت یعنی nation state را به زبان ساده مطرح می كند و چاره ی كار را در برپایی دولت ملی و حكومت ملی می بیند…۳۰
درباره ی آخوندزاده و افكار و آثار او ناگفته ها همچنان بسیارند. امید كه این مطلب توانسته باشد رئوسی از نظرات، نگاه و تلاشهای نوآورانه ی یكی از برجسته ترین پیشگامان فكری آزادی و تجدد در ایران را معرفی كند و شاید عاملی بشود برای رجوع به منابع اصلی و ارزنده ای كه دراین مطلب بدانها اشاره شده.
نیلوفر بیضایی
۱ اندیشه‌های میرزا آقاخان كرمانی، فریدون آدمیت، ۱۳۴۹،ص۱۰
۲ الفبای جدید و مكتوبات، میرزا فتحغلی آخوندزاده. برگرفته از : ادبیات نمایشی در ایران، جمشید ملك‌پور، تهران ۱۳۶۳، ص ۱۲۵
۳ از صبا تا نیما، یحیی آرین‌پور،جلد اول، تهران ۱۳۵۷، ص.۳۴۵
۴ مشروطه‌ی ایرانی، ماشاءالله آجودانی، تهران،۱۳۸۲، ص.۳۴
۵ از صبا تا نیما… همانجا.
۶ اندیشه‌های میرزا فتحعلی…، ص ۳۲
۷ الفبای مكتوبات، آخوندزاده. برگرفته..
۸ همانجا
۹ ا Katharsis
۱۰ تاریخ ادبیات نمایشی… ص ۱۲۵
۱۱همانجا ص ۱۷۲
۱۲ همانجا
۱۳ اندیشه‌های میرزا فتحعلی… ص ۲۳۹
۱۴ دین و دولت در عصر مشروطیت، باقر مومنی.نشر باران، استكهلم، ۱۳۷۲. ص ۴۲۴
۱۵ از شهریاری آریایی به حكومت الهی سامی، محمد رضا فشاهی. نشر باران، استكهلم،۱۳۷۹، ص ۷۷
۱۶اندیشه‌های میرزا فتحعلی…. ص ۶۹
۱۷ مشروطه ایرانی… ص ۲۲۰
۱۸ اندیشه‌های میرزا فتحعلی… ص ۱۰۶
۱۹ دین و دولت در عصر مشروطیت… ص ۴۲۰
۲۰همانجا
۲۱همانجا
۲۲همانجا ص ۴۳۰
۲۳همانجا
۲۴ همانجا ص ۴۵۷
۲۵ اندیشه‌های میرزا فتحعلی… ص ۱۵۰
۲۶ فریدون ادمیت و تاریخ مدرنیته در عصر مشروطیت، علی‌اصغر حقدار، تهران ۱۳۸۳، ص۴۴
۲۷درخششهای تیره، آرامش دوستدار، نشر خاوران، پاریس، ۱۳۷۷ ص ۱۱۰ و ص۱۳۶
۲۸ مشروطه ایرانی… ص ۴۰
۲۹ همانجا ص ۴۴
۳۰ همانجا ص ۵۱