داستان آدینه (۴۴): «مرگ در کاسه سر» اثر جواد مجابی

چهل چهارمین داستان آدینه «مد و مه» را به اثری از جواب مجابی اختصاص دادیم، داستانی که ابتدا در کتاب جمعه به سردبیری احمد شاملو منتشر شده است. مجابی در طول چند دهه گذشته، هم شعر گفته، هم نقاشی کرده و هم به داستان‎نویسی پرداخته و البته بیش از هرچیز هم به عنوان یک نویسنده شناخته می‎شود.

***

مرگ در کاسه سر

جواد مجابی

گردآلود سفری چند روزه بودیم، آشفته و خاکی و خسته، کمی گرسنه و بسیار تشنه.

جاده خاکی را پرسان پیدا کره بودیم و در مسیر داغ و خلوت آن تا در باغ رانده بودیم.

بار دیگر نشانی را که معمار روی تکه کاغذی برایمان نوشته بود نگاه کردیم، و پلاک و رنگ سبز در و شیروانی زرد رنگ و دیوار خزه بسته که علامت اصلی بود همان بود که باید باشد.

در زدیم.

معمار آمد دم در، تعارف کرد.

رفتیم تو.

چای حاضر است.

خواهر معمار آمد سلام کرد، آشنا شدیم.

رفت کنار زن و دخترم نشست و افتادند به وراجی.

خواهر معمار، صاحب این خانه بود.

شوهرش مهندس کشاورزی بود که در یک تصادف مرده بود.

تعریف کردند تنها بوده و هست.

ماشینش را برای این که بین دو کامیون له نشود، به سرعت از جاده خارج کرده بود، خورده بود به درخت کنار جاده.

نعشش را به زحمت از شاخه زبان گنجشک پایین آورده بودند.

توی کاسه سرش پر از حشراتی بود که به زنبور عسل شباهت می برد.

حشره ها بدنی زرد رنگ با بال های سبز داشتند.

کوچکتر از زنبور بودند با نیشی پر خراش، کسی که تا آن روز این حشره را در آن حوالی ندیده بود.

زن می گفت تا مدت ها رغبت نمی کردند عسل بخورند، جسد را که پائین آورده بودند دست و ها و صورتش آغشته به خون و عسل بود.

کاسه سر شکسته بود با ترکی مهیب، درون کاسه سر پر از ان حشره ها بود. مغز را و خون را خورده بودند.

حشرات شکل مغز و بجای آن شده بودند.

انگار از آغاز در آن کاسه سر جا داشته اند.

شوهر مرده بود.

باغ بزرگ با آن ویلای چوبی برایشان مانده بود.

ناهار را که خوردیم رفتیم به گشت باغ.

دو ساعتی طول کشید تا از جدول بندی پیچیده باغ سر دربیاوریم.

انواع درختان میوه، گلبوته های تزیینی، نباتات وحشی، سایه روشن های وهم انگیزی در فضای باغ پدید آورده بودند.

در تابش تند نور و بازتاب آب نماها، تنوع رنگ های سبز، از روشن ترین سبز که زردی می زد تا تندترین مایه که به آبی می رسید زمینه ای بود تا گل های زرد و بنفش و کبود، سیل وار، زیبائی را در منظر ما شهریان بریده از طبیعت جاری سازند. گل ها که می شد گفت وحشی و بی نام بود.

چون با آنچه در گلخانه ها و گلفروشی دیده بودیم شباهتی نداشت، تاراج زنبوران شده بود که کندوهایشان در ته باغ مایه درآمد بیوه فراموش شده بود.

در آلاچیق که نشسته بودیم برای اولین بار آن صدای مرموز و سنگین را شنیدم. چیزی که حس صدا بود نه صدائی که حس شود. شب آن صدا با ضربانی چنان لخت و مداوم و مکرر در سرم طنین داشت که نگذاشت کتابم را تمام کنم.

خسته شدم از آن طنین و همهمه، خوابیدم.

نیم شب صدا بیدارم کرد.

انگار خواب صدا را دیده بودم، چون بیدار که شدم صدا به گوش نمی رسید. گوش خواباندم، صدا از کجا می آمد، شاید صدا در سرم بود یا در خوابم اما چیزی بود که با سماجت اتفاق مکرر خود را با حضوری دائمی اعلام می کرد. نیم خیز در بستر سرم را به مبل تکیه دادم و دلم فرو ریخت. صدا از درون مبل بود.

حرکت همهمه وار هزاران نیش خراشنده که درون چوب را بکاود.

موریانه است؟

گوش دادم: صدا طغیانی، یکنواخت و پرخراش بود.

چراغ را روشن کردم.

مبل را تکان دادم و جابجا کردم: اثری از نرمه چوب یا سوراخ های کوچک و مدوری که غالبا دستکار موریانه های مهاجم است در زیر مبل نبود.

دوباره گوشم را به مبل چسباندم: صدا خراشنده و مداوم و جمعی می آمد. بلند شدم، یک دم بخاطرم آمد که گوشم را به دیوار بچسبانم، نکند آنجا هم… صدا همچنان از تمام دیوارها، از تمام اشیاء چوبی اتاق می آمد.

اتفاقی سراسری در تمامی اشیاء و ابعاد اتاقی که در آن خواب بر من حرام شده بود جریان داشت.

در گلدان چوبی منقش، و در مبل جوبی، درقفسه کتابخانه، در میز و صندلی و رخت آویز و قاب عکس، در دسته چرخ حتی.

هرجا که دست بشر جزئی از طبیعت جنگل را از زندگی نباتیش جدا کرده بود. سرشب شراب بلوطی نوشیده بودم.

بخود گفتم دنباله خیالات مستی است. همین خیال مایه خوابم شد.

خوابم پر از همهمه زنبورانی بود که گرد سرم، در کاسه سرم پرواز می کردند. سرم را به پایه مبل نزدیک کردم.

صدا همچنان می آمد، انگار جانوری از چوب، در چوب پنهان بود، جوهری قاهر با صورت چوب در ستیز بود، جانوری مرگ آسا که با بودن و ماندن اشیاء در کشاکش بود، چون روحی مرگ اندیش در جسمی بظاهر پایدار که فنا را از درون تدارک می بیند.

دیوارها پر از همهمه صدا، وسوسه فرو ریختن بود.

هزاران دندان تیز، نیش پولادین، چنگال خراشیده، عمارت را در هرجایش پاک می کرد و از درون متلاشی می کرد.

سر صبحانه به خانم صابخانه این را گفتم.

سکوت کرد.

معمار، رفیق اداری من که به دعوتش در این خانه مهمان بودم، خندید.

گفت: خواهر، ایشان هم از صداهای باغ بیخواب شده اند.

رو به من کرد و گفت: این صدای باد است که در درون خانه اینطور به گوش می رسد. انگار صدای باد، صدای درخت ها از توی دیوارها، مبل و صندلی می آید. گفتم: اما این انعکاس صدا نبود.

گفت: همه این را می گویند.

پیش از این هم مهمانی داشتیم که اصرار داشت یکی از مبل ها را بشکنیم که اگر موریانه توی آن باشد برایش علاجی بکنیم.

در این منطقه ما از بچگی به این صداها عادت کرده ایم.

قندان چوبی را برداشت و به من داد:

ببین، گوش کن!

گوش کردم همان صدا می آمد.

سرم را تکان دادم: همین صداست، عینا.

معمار آن را به گوشش چسباند، گوئی صدائی را برای اول بار می شنود.

دوباره گوش کرد، گفت: عجیب است!

این صدای دیگری است.

گفتم: این صدا بود که از دیوار هم می آمد.

سرش را به دیوار چوبی آشپزخانه نزدیک کرد در چشمش حیرت و وحشت آشکار بود. آمد و نشست، چایش را سرکشید، گفت: این همان صداست گرچه کمی، چطور بگویم؟

انگار بیشتر شده باشد یا بدتر.

بیوه، پیچ رادیو را پیچاند.

جنگ در منطقه بحث را عوض کرد.

وقتی قدم زنان در باغ می گذشتیم دخترم که از حرف های سرمیز به هیجان آمده بود دوان و نفس زنان پیش ما آمد و گفت: پدر! آن صدا که از دیوار آشپزخانه می آمد، از تمام درخت ها می آید.

زنم که بدنبالش می آمد، به تایید سرش را تکان داد.

من و معمار به درخت اقاقیا گوش کردیم.

صدا همچنان کوبنده و مداوم می آمد.

معمار گفت:

گفتم که این صدای باد است در شاخه ها می پیچد. اما درخت های زنده…

یعنی می گوئی موریانه ها در درخت سبز هم لانه کرده اند؟

گفتم: نگفتم موریانه، شاید حشره ای دیگر.

شاید کرم خاصی، یک جور فساد در چوب خشک و تر…

سر ناهار، بیوه گفت: منهم این صداها را شنیده ام. اول فکر کردم موریانه است یا حشره ای، اما موریانه یا کرم چوب باید اثری داشته باشد، هرچه هست که دیوانه مان کرده است.

می ترسم یکشب سقف بیاید پائین یا دیوار روی سرمان خراب شود.

پرسیدم: این صداها مخصوص باغ شماست یا در خانه های چوبی دیگر هم آن را شنیده اید؟

جواب داد: نپرسیده ام.

پرسیدم: تا حالا چیزی خرد شده، پوسیده، چیزی، اثری از فساد چوب؟…

گفت: درخت های باغ که محصول خوبی نمی دهند.

هرچه سمپاشی کرده ایم فایده ندارد، با آنکه خاکش خوب است.

زمین اینجا شوره زار بود و شنی.

آن مرحوم از چند فرسخی خاک آورد خاک اینجا را عوض کرد.

اما محصول بدرد بخوری ما ندیدیم.

میوه ها کوچک وبیمزه و نارس از شاخه می افتند.

چند روزی که مهمان آن خانه بودیم بچه ها دنبال تجسسات ما را گرفتند.

درخت به درخت آن صداها را گوش کردند.

پایه های نپار را، ستون های آلاچیق را، شاخه های شکسته، لانه چوبی سگ و کندوهای عسل را یکایک با دقت بررسی کرده بودند.

از همه جای باغ صدای آن جانوران موذی پنهان در الیاف نباتی می آمد.

شاخه ها را بریده بودند، تنه درخت ها را سوراخ کرده بودند، چوب های خشک را بریده تکه تکه کرده و آتش زده بودند، چیزی درون آن نبود.

چیزی مثل بافت چوب در چوب، مثل خواب در سر، یگانه با خانه و باغ اما ناپیدا در آن بود.

بچه ها خبر آوردند که در خانه های دیگر و باغ های دیگر بدنبال صدا رفته اند و آن را بگونه ای متفاوت شنیده اند: جائی زمزمه دار، نجوائی، جای دیگر قاطع و سهمگین، تنوع فراز و فرود صداها خود مایه سرگرمی کودکان شده بود، انگار باغ های این ناحیه از درون زمین در لایه های پنهان خاک با هم در ارتباطی زنده و کوبنده بود.

چیزی عظیم و سراسری از اعماق زمین در همه اشیاء در آفاق چوبین روستا با نبضی بیمارگونه تپش داشت.

دیگر بچه ها داشتند خیالپردازی می کردند و من فکر می کردم جماعت را به دلهره ی مسری، به مالیخولیائی پردامنه مبتلا کرده ام.

روزهای آخر که می خواستیم آن باغ حزن انگیز پرهمهمه را در روستا ترک کنیم من صدائی از در و دیوار نمی شنیدم، در واقع گوش نمی دادم تا بشنوم.

بنظرم کار عبثی بود، باور کرده بودم این صدای باد است که مرا به خیالات پریشان، به آن افسانه انهدام پنهانی کشانده است.

روز خداحافظی وقتی این را به بیوه غمگین گفتم. گفت: مرا تسلی می دهید؟

گفتم: نه، واقعا این چند روز آخر چیزی نمی شنیدم.

گفت: شاید دیگر به آن عادت کرده اید. شاید چیزی وجود داشته باشد.

گفتم: سعی نکنید مرا دوباره خیالاتی کنید.

گوشم را به درآهنی چسباندم.

طنین آن صداها، گوئی با انعکاس سرد در صفحه فلز با ضربی بلند و کشدار به گوش می آمد.

خونسردی خودم را حفظ کردم.

در راه مواظب درختها بودم.

اواسط زمستان بود که معمار چند روزی به اداره نیامد.

خبردار شدم که برایش اتفاقی افتاده، گفتند مریض شده حالش بد است.

یک روز بعدازظهر رفتم خانه اش.

زنش آمد در را باز کرد گفت: آقا، پس شما چه رفیقی هستید، سراغ ما را نمی گیرید؟

گفتم: حال معمار چطور است؟

گفت: مگر نشنیدید چه مصیبتی برای ما اتفاق افتاده؟

نگاه کردم چشمش سرخ، مویش پریشان، لباسش سیاه بود.

یکه خوردم، پرسیدم: برای معمار اتفاقی افتاده؟

گفت: می خواستید چه بشود؟ بیچاره شوهرم!

وارد اتاق شدیم.

تعارف کرد، چای آورد، ایستاد گوشه اتاق.

در باز شد.

معمار وارد شد، ژولیده و لاغر در لباس عزا.

نشست، پریشان بود.

انگار داشت به چیزی، ورای گفتگوهای مجلس، گوش می دهد.

به صدائی از دور.

گفتم: مرا ترساندید. فکر کردم برای معمار اتفاقی افتاده.

معمار گفت: همان صداها، دیگر ول نمی کنند، همه جا می آیند. همان صداها که شنیده بودی حالا از همه جا می آید.

وانمود کردم که دارم گوش می دهم.

بعد برای این که سرصحبت را عوض کنم، گفتم: خدا بد نهد! لباس سیاه…؟

داشت تعریف می کرد که پسر جوانی وارد شد.

معرفی کردند، پسر همان بیوه روستائی بود که موقع اقامت ما در باغ، به شهر رفته بود.

ماجرا را پسر بیان کرد:

آذوقه مان تمام شده بود، من گفتم بروم شهر چیزهائی بخرم، خیلی چیزها لازم داشتیم.

مادرم گفت: مرا تنها می گذاری؟

گفتم: خب، تو هم بیا برویم شهر که اینجا تنها نباشی.

گفت: نه، قوت شهر آمدن ندارم.

گفتم: پس یک دو روزی برو خانه خاله زعفران.

قبول کرد.

من رفتم شهر، کارهایم را انجام دادم.

موقع برگشتن، در شهر شنیدم که طرف های ما توفان وحشتناکی آمده خسارات زیادی وارد آورده است.

عجله کردم.

وقتی به ده رسیدم باور کنید آن را نشناختم.

خانه ویران شده، درخت ها شکسته، دیوارها همه خوابیده…

تمام باغ ها شده بود یک باغ: باغ برهوت، پر از جنازه و آدم های مصیبت زده روی خاک ها و خشت ها.

دوان خود را به خانه رساندم.

خانه ای نمانده بود.

درخت ها را توفان ریشه کن کرده بود.

الوارها، درخت ها، مثل کوهی گوشه باغ روی هم ریخته بود.

به زحمت از زیر ریشه های گل آلود و شاخه های درختان نعش مادر را پیدا کردم.

او را از موهای حنا بسته اش بیاد آوردم، چرا که دیگر این مومیائی وحشت مادر من نبود.

چهره، دست ها و پاها و تنش پوشیده از حشراتی بود که تنی زرد و بال هائی سبز داشتند.

در واقع جسد مادر با این حشرات خالکوبی شده بود.

بدنی با پوششی از حشره های برهم انباشته.

حشرات جسد را جویده و در گوشت فرورفته بودند.

چنان با تن مرده مادر با رگ و پی و استخوانش درهم شده بودند که انگاری آن لاشه را از حشرات ساخته اند.

از مادر من تنها مشتی مویی حنائی برایم در این جهان مانده بود.

آن لاشه یکپارچه زرد و سبز بود.

بدن، در کش و قوس مرگ، یا شاید زیر نیش هزاران حشره جانشکار، حرکتی از رقص دیوانه وار را تداعی می کرد؛ حرکتی که در دم مرگ و نیش حشرات قتال سنگ شده بود.

در زیر موهایش، در جمجمه شکافته اش، انبوهی حشره بجای مغز، هنوز زنده بود. فکر کردم توی ده این وضع اسباب بدنامی است، شبانه چالش کردم.

بعد واقعه را از خاله زعفران شنیدم:

پس از ناهار بود که گردباد شروع شد.

چنین گردبادی را کسی به عمرش ندیده و نه شنیده بود.

دیده بودند گردباد امامزاده شروع شد، همه چیز را کند و با خود به هوا برد: درخت ها، شیروانی ها، آجر و چوب خشت و بچه ها و جانوران را.

درست مثل قیف بود که پائینش عین مته زمین را می کند و با چرخشی هولناک بدور خود می چرخاند و به آسمان می فرستاد و در آسمان، تا در دایره گردباد بود، روی هوا در فضای خون و وحشت و تاریکی، بیجان و معلق می چرخید تا اجزائش از هم بپاشد و به هر طرف پراکنده شود.

هوا پر از تکه های بدن آدمیزاد، لباس ها، اشیاء منزل ها، چوب ها، شاخه ها و ریشه ها بود.

گردباد، گوسفند و گاو و چارپایان دیگر را مثل کاهی می ربود و هزار تکه و خونچکان بر سر خانه و باغ هائی که هنوز بدان نرسیده بود می انداخت.

مردم را از پنجره ها و درها، در خواب و بیداری، در کار و در فرار می ربود، چرخ زنان اندام هاشان را می درید و به ملکوت اعلا پرتاب می کرد.

دیده بودند، از دم امامزاده، بیرون ده، زمین شکافته شده بود و گردبادی از هزاران هزار حشره زرد رنگ با بال های سبز برخاسته بود.

گردبادی از حشرات قتال رنگ و چیره و بنیان برانداز.

در هر قدم در قدم گردباد زرد و سبز، از درون باغ ها و خانه ها، ابر حشرات به پیشواز آن برخاسته بود.

انگار از هر باغ، درختانی از حشره، کلبه ای از حشره، سبزه هائی از حشره، هوائی از حشره به شکل باغی از این جانوران جانشکار برخاسته بود تا بر شتاب بنیان کن گردباد بیافزاید و همه چیز را در کام مرگی چرخنده و نابود کننده بکشاند. گردبادی جاندار و خوف انگیز که به نبرد هرچه پابرجا و طبیعی و ماندگار بود خصمانه یورش آورده بود.

خاله زعفران و دو سه تا از زن ها در آخوره قنات رخت می شستند که گردباد شروع می شود آن ها که می توانستند بگریزند، به آخوره هجوم برده بودند که بیست پله می خورد و به نهر گرم زیرزمینی می رسد.

در تمام مدتی که آن ها زیر زمین پنهان بودند، زوزه و نعره جانوران، ضجه و مویه زخمیان، طنین تندروار پرواز حشرات در دایره گردباد، صدای درخت ها و خانه ها که در هوا می چرخید و بهم می خورد و تکه تکه می شد، آن ها را زهره ترک می کرد.

اگر آن همه کشته و زخمی و خانه های ویران در کار نبود، پنهان شدگان آخوره نمی توانستند باور کنند که جانور گردباد با چنین قساوتی رگ های حیات دهکده را جویده و پاره کرده باشد.

تا چندین روز تل آدم ها و حیواناتی را که پوشیده از حشرات زرد و سبز بود چال می کردیم، در واقع مردگان حشره را دفن می کردیم.

کسی از زخمی ها تعریف می کرد که گردباد را چند لحظه به چشم دیده و مدهوش شده: کوهی از حشره که با سرعتی خیره کننده می چرخیده، یکدم زرد می شده، کوهی زرد به شکل هرم معلق، دم دیگر سبز می شده، کوهی سبز با حدت مته.

گردبادی از حشرات با پوششی از خون و نعره و پرواز که جانداران، آدمیان، چارپایان را با هزاران نیش جونده اش آرد می کرد.

جانوران و آدمیان که از سطح زمین با جاذبه ای هولناک ربوده می شدند اعضاء و جوارحشان به یک حرکت از هم گسیخته می شد، نعره هائی جگرخراش از جان برمی کشیدند و به دور دست ها پرتاب می شدند.

و در پرواز مرگبار حشرات فضا انباشته از ضجه آدمیان، نعره چارپایان صدای ریختن و شکستن و پاره شدن چوب و سنگ و آهن ودرخت بود که تا فرسنگ ها طنین موحش داشت.

گردباد در زمانی بسیار کوتاه، شاید چند دقیقه، ده را دور زد، درهم شکست، تکه تکه کرد و با یورشی خیره کننده از سر لاشه ده پران گذشت تا به جلگه آن سوی ده رسید.

بعد، این فرفره بزرگ که آمیخته با خون واستخوان و سنگ و فریاد بود روح ده را در چنگال هایش ازهم می درید، به یکبار، خیش شیار کننده خود را از خاک روستا برداشت، به هوا صعود کرد و صفیرکشان ناپدید شد.

و از هوا تا چند روز اندام های انسانی، ریشه درخت، شیروانی های درهم پیچیده و جانوران مثله شده فرو می ریخت.

جانور گردباد که به هوا پرید، و کرکس ها و کلاغ ها وگرگ ها به ده هجوم آوردند و آنچه از دستکار توفان زرد و سبز بجا ی مانده بود در ضربان حریص لاشخوران محو شد.

مردم از آن ده که هیچ یادگاری از گذشته اش با آن نمانده بود کوچ کردند، ده اکنون گودالی سراسری است که در آن مرگ آرمیده است.

وقتی تعریف جوانک که بسی بیشتر از آن بود که نقل کردم تمام شد، یکدم حس کردم که آن صدای مرموز وسنگین را که کوبشی یکنواخت داشت بر گرد سرم، گرداگرد خانه ام می شنوم.

چیزی نزدیک و حقیقی همانطور که پیشتر شنیده بودم.

به معمار نگاه کردم.

معمار گفت: می شنوی آن جانور سبز را، آن گردباد زرد را، آن کوه معلق را که روزی روی شهر خواهد افتاد و همه چیزرا نابود خواهد کرد؟

این را کسی که آن ده ویران، آن گودال خوف را ندیده باشد نمی تواند باور کند.

در ته آن گودال، جسدهائی که آدم حشره بودند، از شیره تنشان زمین را قوت می دهند و زمان را برای برخاستن گردباد جانوری دیگری تدارک می کنند که با پرواز تندروارش همه جا را در مرگی سبز و یورشی زرد غرقه خواهد کرد.

تو شنیده ای اما من این را یقین دارم، چون بر فراز آن گودال ایستاده ام و صدای جنبش سنگین و سراسری جانور را در اعماق آن دیده ام.