معیارهای انتقاد ادبی از نگاه «آنتونیو گرامشی»

ترجمه‎ی منوچهر هزارخانی/

این عقیده که هنر؛ هنر است و نه نوعی تبلیغات سیاسی«عمدی»آیا به خودی خود در راه پیدایش جریان‎‎‎های فرهنگی خاصی که انعکاس زمان‎‎‎ خودند و به تقویت جریانهای سیاسی خاصی کمک می‎‎‎کنند؛ مانعی محسوب‎‎‎ می‎‎‎شود؟ چنین به نظر نمی‎‎‎رسد. حتی به عکس بنظر می‎‎‎آید که این فکر؛  مسأله را به نحوی اصولی‎‎‎تر مطرح می‎‎‎کند یعنی انتقاد را نحوه‎‎‎ای مؤثرتر و ثمربخش‎‎‎تر می‎‎‎دهد. وقتی این اصل را پذیرفتیم که در یک اثر هنری تنها باید در جستجوی خصوصیت هنری آن بود؛ بهیچ‎‎‎وجه مانعی ندارد که هم‎‎‎چنین‎‎‎ بخواهیم ببینیم چه نوع احساس و چه نوع موضع‎‎‎گیری در مقابل زندگی؛  در این اثر هنری نهفته است. حتی دوسانکتیس  (De Sanctis) و کروچه‎‎‎ هم این امر را؛ از راه جریانهای استتیک مدرن پذیرفته‎‎‎اند.

آنچه مطرح نیست؛ آنست که بگوئیم یک اثر به دلیل محتوی اخلاقی و سیاسی‎‎‎اش‎‎‎ زیباست و نه به دلیل شکل آن‎‎‎که محتوی تجریدی را در خود حل کرده و با آن‎‎‎ یکی شده است. هم‎‎‎چنین می‎‎‎توان در این امر جستجو کرد که آیا یک اثر هنری‎‎‎ به این مناسبت خراب از آب درنیامده است که نویسنده توسط اشتغالات عملی‎‎‎ خارج؛ منحرف شده است و در نتیجه اثرش تصنعی و فاقد صمیمیت است؟ ظاهرا نقطه‎ی اصلی مشاجره همین جاست: عمرو میخواهد به‎‎‎طور مصنوعی یک محتوی‎‎‎ را بیان کند و در نتیجه یک اثر هنری بوجود نمی‎‎‎آورد. ورشکستگی هنری‎‎‎ این اثر خاص (زیرا که عمرو در آثار دیگری که واقعا حس کرده؛ ثابت کرده‎‎‎ است که هنرمند است)نشان می‎‎‎دهد که این محتوی برای عمرو غیر قابل هضم‎‎‎ و رام‎‎‎نشدنی است و هیجان عمرو در این مورد دروغی و تحمیلی است و او بواقع‎‎‎ در این مورد خاص؛ یک هنرمند نیست بل که خدمتگزاری است که میخواهد م‎‎‎ مورد توجه اربابان قرار گیرد. بنابراین دو نوع مسأله وجود دارد: یکی‎‎‎ مسأله استتیک یا هنری خالص و دیگری مسأله سیاست فرهنگی (یعنی مسأله‎‎‎ سیاسی خالص). نفی خصلت هنری یک اثر ممکنست از طرف منتقد سیاسی‎‎‎ مورد استفاده قرار گیرد تا نشان دهد که عمرو به عنوان هنرمند به فلان جریان‎‎‎ سیاسی تعلق ندارد و از آنجا که شخصیت او به‎‎‎طور عمده هنری است؛ این جریان‎‎‎ سیاسی هیچ نوع تأثیری در زندگی درونی و شخصی‎‎‎اش ندارد پس این جریان‎‎‎ برای او وجود ندارد؛ بنابراین عمرو یک بازیگر سیاسی است و می‎‎‎خواهد خود را آنچه که نیست قلمداد کند و غیره. . . بدین ترتیب منتقد سیاسی عمرو را نه به عنوان هنرمند؛ بل که به عنوان«ابن الوقت سیاسی»طرد می‎‎‎کند.

وقتی مرد سیاسی فشار می‎‎‎آورد تا هنر زمانش بیان‎‎‎کننده‎ی دنیای فرهنگی‎‎‎ مشخصی باشد؛ این یک عمل سیاسی است و نه یک انتقاد هنری: اگر این‎‎‎ دنیای فرهنگی که برایش مبارزه می‎‎‎کنند؛ یک واقعیت زنده و مورد نیاز باشد؛  خود به نحوی مقاومت‎‎‎ناپذیر توسعه خواهد یافت و هنرمندانش را پیدا خواهد کرد. اما اگر علی رغم فشاری که وارد می‎‎‎آید؛ خاصیت بسط مقاومت‎‎‎ناپذیر آن دیده نشود و ظاهر نگردد؛ معنایش اینست که این دنیای فرهنگی؛ دنیائی‎‎‎ دورغی و خیالی است و محصول فعالیت‎‎‎های کتابی افراد کم‎‎‎ارزشی است که از اینکه‎‎‎ مردانی ارزش‎‎‎مندتر و بزرگتر با آنها موافق نیستند؛ گریه و زاری به راه‎‎‎ انداخته‎‎‎اند. نحوه‎ی طرح مسأله می‎‎‎تواند خود معیاری برای استحکام چنین‎‎‎ دنیای اخلاقی و فرهنگی قرار گیرد: در واقع آنچه را که«خوب نوشتن» می‎‎‎نامند چیزی نیست مگر دفاع از هنرمندان خرده‎‎‎پائی که از راه فرصت‎‎‎طلب و ابن الوقتی از بعضی اصول طرفداری می‎‎‎کنند اما قادر نیستند آنها را هنرمندانه؛  یعنی از راه فعالیت خاص خود؛ بیان نمایند و در نتیجه درباره‎ی شکل خالصی‎‎‎ که خود در عین حال محتوی هم هست و الخ؛ . . به مهمل‎‎‎گوئی می‎‎‎پردازند.  اصل صوری تمیز بین گروه‎‎‎های فکری و وحدت«جریان و گردش»آنها-حتی‎‎‎ از نظرگاه تجریدی-امکان می‎‎‎دهد تا واقعیت موجود را درک کنیم و جنبه‎ی خودسرانه و زندگی کاذب آنهائی را که نمی‎‎‎خواهند دستشان را رو کنند؛ یا افراد کم‎‎‎ارزشی را که بطور اتفاقی در مقامات حساس قرار گرفته‎‎‎اند.  انتقاد کنیم.

در شماره‎ی ماه مارس 1933 مجله‎ی«آموزش فاشیستی»  (Educazione  (Fascista به مقاله‎ی جدلی آرگو   علیه پل نیزان  (Paul Nizan) تحت عنوان«فکر ماوراء مرزی»  (idee d’oetre Confine) رجوع کنید؛  که درباره‎ی ادبیات نوینی است که می‎‎‎تواند از راه یک نوسازی فکری و اخلاقی‎‎‎ کامل پدید آید. بنظر می‎‎‎رسد آنجا که پل نیزان شروع به تعریف نوسازی‎‎‎ کامل پایه‎‎‎های فرهنگی می‎‎‎کند و حدود و دامنه‎ی تحقیق را معین می‎‎‎کند؛  مسأله را بطور درست مطرح نموده است. تنها ایراد وارد آرگو این است:  عدم امکان جهش از مرحله‎ی بومی و ملی برای فرهنگ نوین و خطر«کسموپولیتی» طرز فکر نیزان. از این نقطه‎ی نظر بسیاری از انتقادات نیزان به گروه‎‎‎های‎‎‎ روشنفکری فرانسه-از N. R. F و پوپولیسم  (Populism و غیره گرفته تا گروه«لوموند»1-باید مورد بررسی مجدد قرار گیرند. نه به خاطر اینکه این‎‎‎ انتقادات از نظر سیاسی درست نیستند. بل که به این مناسبت که امکان ندارد ادبیات نوین جز«به شکل ملی»و از راه التقاط و ترکیبهای مختلف-و کم و بیش دورگه-به وجود آید. تمامی جریان را باید بطور کامل مورد بررسی‎‎‎ قرار داد و به‎‎‎طور عینی مطالعه کرد.

از سوی دیگر در مورد رابطه بین ادبیات و سیاست؛ نباید این معیار را از نظر دور داشت که ادیب باید کمتر از مرد سیاسی«متعصب»  (Sectaire باشد ولی این امر تحت شکل ظاهری‎‎‎اش متناقض جلوه می‎‎‎کند:  برای مرد سیاسی هر تصویری که از پیش«ثابت»باشد. ارتجاعی است زیرا که او مجموع جنبش را در حال تحول در نظر می‎‎‎گیرد. هنرمند به عکس باید تصویرهای‎‎‎ «ثابت»و به قالب نهائی ریخته‎‎‎شده داشته باشد. مرد سیاسی انسان را نه فقط  (1)-گروه Le Moade در 1928 توسط هانری باربوس H. Barbusse به وجود آمد و نقش مهمی در اتحاد کارگران و روشنفکران در جبهه‎ی واحد ضدفاشیستی بازی کرد.  (م)

آنطور که هست بل که در عین حال آنطور که می‎‎‎باید باشد تا به هدف معینی برسد؛  تصور می‎‎‎کند. کار او درست عبارتست از واداشتن انسانها به جنبش؛ به خارج شدن‎‎‎ از وجود کنونی خود تا بتوانند به‎‎‎طور جمعی به هدف موردنظر برسند؛ یعنی خود را با این هدف«مطابق کنند». درحالی‎‎‎که هنرمند الزاما جنبه‎‎‎های فردی و مطابقت‎‎‎نیافته‎ی«موجود»را در لحظه‎‎‎ای معین؛ به نحوی واقع‎‎‎بینانه (رآلیستی) معرفی می‎‎‎کند. به این جهت از نظر سیاسی؛ هرگز مرد سیاسی از هنرمند راضی‎‎‎ نیست و نمی‎‎‎تواند باشد؛ چه او را همیشه عقب‎‎‎تر از زمان خود و در پس جنبش‎‎‎ واقعی می‎‎‎یابد. اگر تاریخ جریان مداومی است از رهائی و خودآگاهی؛ پس‎‎‎ واضح است که هر مرحله؛ از از نقطه نظر فرهنگی- زود پشت سر گذاشته می‎‎‎شود و دیگر جالب نخواهد بود. به نظر من باید همه‎ی این‎‎‎ عوامل را برای ارزیابی قضاوتهای نیزان در مورد گروههای نام‎‎‎برده در نظر گرفت.

اما از نظر عینی؛ هم چنانکه حتی امروز هم دیده می‎‎‎شود؛ ولتر در میان‎‎‎ قشرهائی از اهالی باب روز است همانطور که این گروه‎‎‎های ادبی و تمام ترکیب‎‎‎هائی‎‎‎ که این گروهها نمایندگان آنند می‎‎‎تواند باب روز باشد. و هست. در این صورت‎‎‎ «عینیت»یعنی اینکه رشد نوسازی اخلاقی و فکری در میان تمام قشرهای اجتماعی‎‎‎ هم‎‎‎زمان نیست. به عکس یادآوری این نکته؛ خالی از فایده نیست که حتی امروز بسیاری طرفدار پتوله‎‎‎مه هستند و نه طرفدار کپرنیک1‎‎‎.

اعتقادات‎‎‎ 2گوناگون‎‎‎اند و مبارزات گوناگونی هم می‎‎‎شود برای«اعتقادات» نوین و نیز ترکیبهای مختلف بین آنچه وجود دارد (و آنچه را از زوایای‎‎‎ مختلف می‎‎‎توان دید)و آنچه که برای ساختنش کوشش می‎‎‎شود (و بسیاری در این‎‎‎ جهت فعالیت می‎‎‎نمایند). تنها در نظر گرفتن یک خط از جنبش پیشرو که می‎‎‎گوید تمام دست‎‎‎آوردها به روی هم جمع می‎‎‎شوند و خود منشأ دست‎‎‎آوردهای تازه‎‎‎ای‎‎‎ می‎‎‎گردند؛ یک اشتباه فاحش است. زیرا نه تنها خطها بسیارند؛ بل که حتی در «پیش‎‎‎روترین»این خطوط هم حرکت به عقب وجود دارد. به علاوه نیزان‎‎‎ قادر نیست مسأله‎‎‎ای را که (ادبیات عامیانه)اش می‎‎‎نامند مطرح کند. یعنی‎‎‎ مسأله موفقیت ادبیات پاورقی را (رمانهای ماجرائی؛ پلیسی؛ وحشتناک و غیره) در نفوذ بین توده‎‎‎های مردم؛موفقیتی که مرهون سینما و روزنامه هم هست. و

معذلک همین مطلب است که مهمترین بخش مسأله ادبیات نوین-به عنوان‎‎‎ تظاهر یک نوسازی فکری و اخلاقی-را تشکیل می‎‎‎دهد. زیرا که تنها از میان‎‎‎ خوانندگان رمانهای پاورقی است که می‎‎‎توان برای ایجاد پایه‎ی فرهنگی یک‎‎‎ ادبیات نوین؛ خوانندگان لازم و کافی را انتخاب کرد. به نظر من مسأله باید این‎‎‎طور باشد: چطور گروه نویسندگانی به وجود بیاوریم که از نظر هنری؛  برای رمان پاورقی همان باشد که داستایفسکی برای اوژن سو و سولیه  بود؛ یا برای رمان‎‎‎های پلیسی همان باشد که چسترتون‎‎‎  (Chesterton) برای کنان دویل  (Conan doyle) یا والاس  (Wallace) بود؟ از این دیدگاه باید بسیاری از افکار پیش‎‎‎ساخته را به دور ریخت. ولی‎‎‎ به خصوص باید فکر کرد که نه تنها نمی‎‎‎توان این ادبیات را به انحصار خود در آورد؛ بلکه در این راه باید با تشکیلات عظیم منافع مؤسسات انتشاراتی هم‎‎‎ مقابله کرد.

رایج‎‎‎ترین سابقه‎ی ذهنی در این مورد آنست که ادبیات نوین باید عین‎‎‎ فوتوریسم  (Futurisme) یک مکتب هنری با ریشه و مبدأ روشنفکری باشد.  مقدمه‎‎‎سازی ادبیات نوین باید الزاما تاریخی؛ سیاسی و توده‎‎‎ای باشد و باید آنچه را که فعلا وجود دارد؛ از راه جدل یا هر راه دیگری به پختگی برساند.  مهم اینست که ادبیات نوین؛ ریشه‎‎‎های خود را در خاک برگ فرهنگ توده فرو کند؛فرهنگ توده همانطور که هست؛ با ذوق‎‎‎ها و تمایلاتش؛ با دنیای اخلاقی و فکری‎‎‎اش. حتی اگر عقب‎‎‎افتاده و امل باشد.

پی نوشت:

(1)-دو سمبل از دو طرز فکر:  جغرافی‎‎‎دان یونان باستان که می‎‎‎گفت زمین؛  مرکز عالم وجود است و کپرنیک که اول‎‎‎بار اظهار داشت زمین تنها یکی از سیاراتی است که به‎‎‎ دور خورشید می‎‎‎گردد.  (م)

(2)-در متن ẓConformismesẒ آمده است.  (م)

(آرش)

نگاهی به زندگی و آرای آنتونیو گرامشی

ترجمه ی میثم بهروش/ آنتونیو گرامشی (1891-1937) نظریه پرداز مارکسیست ایتالیایی ست که بیش از هر چیز به خاطر تبیین مفهوم “هژمونی”(1) شهرت یافته است.او که یکی از بنیانگذاران حزب کمونیست ایتالیا بود(1921) در سال 1926 به دست فاشیست‌ها زندانی شد و باقی عمرش را در زندان گذراند.

وی با وجود وضع نامساعد جسمی در زندان نیز به مطالعه و نویسندگی ادامه داد. نتیجه پژوهش های او که پس از سقوط فاشیسم در کتابی با عنوان “یادداشت های زندان” (2)(1929-1935) منتشر شد، جوهره نظریات او را تشکیل می دهد که به نوبه خود سهم شایانی در تکامل نظریه مارکسیسم داشته است.

شاخصه های اصلی نظریات مارکسیستی گرامشی عبارتند از زیر سوال بردن جبر اقتصادی و رد ایده قوانین تاریخ. این نظریات به بهترین شکل در سخنان او درباره انقلاب روسیه تبلور یافته اند؛ به زعم وی روی دادن انقلاب در کشوری که عمدتاً مبتنی بر نظام ارباب رعیتی ست به منزله ابطال نظریه مارکس است هر چند انقلابیون از آرای مارکس و رهنمود های او بسیار الهام گرفته باشند.

آنچه برای گرامشی حائز اهمیت است قوانین شبه طبیعی ای نیستند که در تکوین انسان منشا اثرند، بلکه آگاهی انسان ها از خویش، جامعه و جایگاهشان در تاریخ است. انسان ها موجوداتی کاملا تاریخی تلقی می شوند که در نتیجه تجربه زندگی اجتماعی نه تنها قادرند تاریخ خود را بسازند بلکه می توانند طبیعت انسانی را نیز مدام شکل دهند.

این گفته ها دست کم به دو نکته مهم در نظریه گرامشی دلالت دارند:

اول اینکه اقتصاد نمی تواند به شکلی ساده و روشن سرنوشت سایر ابعاد جامعه را تعیین کند. انقلاب امری گریزناپذیر و محتوم نیست که صرفا بر اثر تضاد نیروها و روابط تولید به وجود آید، بلکه زمینه آن را باید از طریق گسترش آگاهی طبقات ستمدیده مهیا کرد.

به عقیده گرامشی، اعتقاد به جبر اقتصادی و محتوم بودگی انقلاب شبیه به اعتقاد دینی به رستگاری و تقدیر ازلی ست. (3)

اینکه ستمدیدگان نارضایتی خود را از شرایط حاکم بر زندگی شان ابراز می کنند حاکی از نوعی “معرفت عمومی” ست(4) اما این معرفت هنوز به محک پژوهش نقادانه گذارده نشده است. انقلاب مستلزم آزادی روحی طبقه ستمدیده است که آن را از مفعولیت صرف قدرت های تاریخی خارج کرده و به یک عامل اصیل تاریخ مبدل می سازد. بعلاوه، این پدیده پیش از تحقق واقعی و عینی آن قابل پیش بینی یا قابل فهم نیست.

انقلاب (و در واقع آینده تاریخ به طور کلی) تنها در بطن تحققش “پیش بینی” می شود [یعنی زمانیکه پیشاپیش شروع شده یا در حال وقوع باشد] چرا که این رویداد دربرگیرنده تغییری بنیادین در تجربه زندگی اجتماعی و اندیشه یا آگاهی [انسان ها]ست.

دوم اینکه گرامشی پایه های نظریه مارکسیسم و به ویژه ادعاهایی را که در جهت تشکیل “علم”(5) مارکسیستی مطرح می شوند، مورد تردید قرار می دهد. او احتمال دستیابی به هر نوع جایگاه غیرتاریخی “عینی” را که از فراز آن بتوان به جامعه بشری نگریست، رد می کند.

اگر نظریه ای به منزله “حقیقت” قلمداد می شود، بدین دلیل نیست که با وضع واقعی جهان-یعنی جهانی فارغ از ارزش ها و تعصب های منافع طبقاتی- مطابقت می کند(برای نمونه از طریق بازنمایی قوانین آهنین و تزلزل ناپذیر تاریخ)، بلکه از آن روست که به موثرترین شکل به نیاز های خاص سیاسی و اجتماعی آن برهه از تاریخ پاسخ می گوید.

هر نظریه ای ، خود الزاما فرآورده ای تاریخی و فرهنگی ست و از این رو “علم” مارکسیستی ای که مستقل از جایگاهش در بستر جامعه ای خاص اعتبار جهانی داشته باشد ، وجود ندارد.

بنابراین، گرامشی ادعاهای “حزب مردم”(6) را به چالش می کشد؛ ادعاهایی مبنی بر داشتن جایگاهی عینی یا علمی که برتر از آگاهی پرولتاریا بوده و از لحاظ سیاسی مقدم بر آن است (که در تباین آشکار با لنینیسم و دفاع گئورگ لوکاچ(7) از آن قرار دارد)[به گونه ای] که تحت تاثیر آن می توان پرولتاریا را به اقدام انقلابی واداشت.

مارکسیسم عمدتا یک “فلسفه کنش”(8) است که مراحل فکری و عملی مبارزه ستمدیدگان برای دستیابی به خودآگاهی و خویش فهمی را در هم می آمیزد.

گرامشی در مخالفت با نظریه پردازان حزب لنین از “روشنفکران ارگانیک”(9) دفاع می کند. هر طبقه ای زمانیکه به قدرت می رسد پیکره ای از روشنفکران را پرورش می دهد که تجربه واقعی آن طبقه را(هم در فلسفه و هم در هنر) اعلام کرده و از این طریق با ایده ها و ارزش های روشنفکران دیگر طبقات مقابله می کنند. به زعم گرامشی، مارکسیسم این اصل محوری را فراموش کرده است.

در چنین بستری ست که گرامشی به تحلیل و واکاوی مفهوم هژمونی می پردازد. طبقه غالب سرمایه دار نه صرفا از طریق تهدید به خشونت ( یعنی با بهره گیری از پلیس و نیروهای مسلح) بلکه با ارائه منسجم و قانع کننده افکار و تجربیاتش به مثابه اصول متعارف و معتبر، بر جامعه حکومت می کند.این کار از طریق نهادهای جامعه مدنی نظیر رسانه های گروهی، کلیسا، مدرسا و خانواده صورت می گیرد.

لیکن، دقیقا بدین دلیل که این شکل هژمونیک از کنترل سیاسی جامعه با رضایت و موافقت طبقات فرودست همراه است، افکار مذکور را صرفا نمی توان بر این طبقات تحمیل کرد. [چرا که] طبقه ستمدیده اندیشه هایی را که بر آن تحمیل می شود منفعلانه نخواهد پذیرفت.[از این رو] طبقه غالب باید افکار و اندیشه هایش را با تجربیات و نیازهای طبقات فرودست تطبیق دهد.

به علاوه، طبقات فرودست نیز این افکار را به گفتگو گذاشته و آنها را به منظور تطبیق دادن با تجربیات روزمره شان که کاملا متفاوت با این افکارند مجددا تفسیر می کنند. روشنفکر مارکسیست می تواند این هژمونی غالب را به چالش بکشد.

برای این کار او باید تنش هایی را که میان اندیشه های مذکور و تجربه [واقعی موجود] و بنابراین میان عقایدی که مردم پذیرفته اند و رفتار عملی جامعه به وجود می آید آشکار کند، رفتاری که از نظر گرامشی بیانگر آگاهی واقعی مردم است.

بنابراین بنیان یک فلسفه ناظر به عمل نه در روایت های بزرگ تاریخی بلکه در توجه [آگاهانه] به تجربه عینی ستمدیدگان شکل می گیرد.

پی نوشت‌ها(توضیحات از مترجم است):

1- hegemony : نوعی سلطه پنهان است که از طریق فرهنگ و بدون توسل به نیروهای قهریه اعمال می شود. این مفهوم در پایان مقاله به تفصیل شرح داده شده.

2- ” The Prison Notebooks”

3- گرامشی با بیان این نکته به نظری مارکس ایراد می گیرد. مارکس معتقد بود که جبر اقتصادی که بر اثر تضاد نیروها و روابط تولید (میان کارگر و کارفرما) به وجود می آید و موجب استثمار طبقه کارگر و ارتقای طبقه سرمایه دار می شود، طغیان طبقه کارگر و بدین ترتتب وقوع انقلاب را ضروری می کند.

گرامشی با طرح نظریه هژمونی ، حتمیت انقلاب را رد می کند یعنی زمانیکه هژمونی حاکم است طبقات ستمدیده و ستمگر بدون تضاد چشمگیری در کنار هم زندگی خواهند کرد. از این رو وی بر گسترش آگاهی طبقات ستمدیده تاکید می کند.

4- common sense

5- science

6- Community Party : منظور نویسنده حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی ست که که در سال 1917 (انقلاب اکتبر روسیه) به رهبری لنین تاسیس شد.

7- Georg Lukács فیلسوف ، نظریه پرداز و زیبایی شناس مجار(1885-1971)

8- Philosophy of praxis

9- organic intellectuals