سر در آوردن از کار سینما یا آنچه باید از سینما بدانید!

نگاهي به كتاب پيش در آمدي به فيلم/

«سينما چيست؟» شكي نيست اين سوال در طول سالهاي دور و نزديك بارها  به گوش شما خورده و در مقالات و كتاب‎هايي سينمايي به اشكال مختلف مطرح و مورد بررسي قرار گرفته است. مخصوصا آنكه  اين جمله يادآور عنوان كتاب معروفي‎ست از آندره بازن منتقد و نظريه‎پرداز معروف فرانسوي،كه امروز جزو يكي از متون كلاسيك و كليدي سينما به حساب مي‎آيد.  اما به راستي سينما چيست؟ آيا صرفا رسانه‎اي‎ست سرگمي‎ساز و فيلم‎ها ارزشي ديگري نداشته و به همين دليل قابل بررسي و مطالعه نيستند؟

بي‎ترديد همه ما مي‎دانيم كه اين‎گونه نيست، و هر فيلم از ابعاد و جزئيات گوناگون برخوردار است كه مي‎توان به آنها پرداخت و به درك اهداف، ايده‎ها و يا چگونگي طرح آن درفيلم‎ها نائل شد. « برخي مي‎ترسند از اين كه بررسي فيلم‎ها لذتي را كه از ديدن آن‎ها مي‎برند از بين ببرد. اما بررسي توام با راهنمايي و امكان رسيدن به نتيجه‎گيري خاص خود آنها، باعث مي‎شود كه تقريبا همه بينندگان دريابند كه بررسي لذت حاصل از ديدن آنها و درك و تحسين تلاش‎هاي بكار رفته در ساختن فيلم‎ها را افزون‎ترمي‎كند.» (مقدمه كتاب)

نوشتار سينمايي چه در قالب مقالات و چه در هيئت كتاب‎هاي تئوريك و … واسطه‎اي هستند براي نائل شدن به چنين دركي، با اين وصف، تاكيد برضرورت انتشار چنين كتاب‎هايي توضيح واضحات خواهد بود. به هرحال  در سالهاي پيش از انقلاب با يك خلاء جدي در اين زمينه روبرو بوديم، كتابهاي اساسي در اين زمينه به سختي تعداد از انگشتان يك دست مي‎رسيد، اما در سالهاي پس از انقلاب شاهد يك دگرگوني در توجه و پرداختن به اين زمينه  بوديم كه به  رويكردي جدي و پر رنگ در ترجمه و انتشار متون تئوريك گوناگون در حوزه سينما انجاميد. برخلاف گذشته، نسل‎ جوان علاقمند به سينما، در سال‎هاي اخير  با چنان تنوع و تعددي در اين كتاب‎ها روبروست كه گاه در گزينش و مطالعه آنها سردرگم مي‎ماند.

روايت است كه خواندن دقيق يك اساسي به مراتب بهتر است از خواندن سرسري كتابهاي متعدد؛ با اين فرض اگر بخواهيم در ميان خيل كتاب‎هاي منتشر شده در زمينه شناخت و درك فيلم و سينما به گزين كنيم، بي‎اغماض «پيش درآمدي به فيلم» يكي از بهترين و كارآمدترين آنها خواهد بود؛ كه حاوي تمام آن دانتستني‎هاي مقدماتي‎ست كه يك علاقه‎مند به سينما مي‎خواهد بداند.

شايد به ياد بياوريد كه در سالهاي مدرسه، معلم‎هايي بودندكه به دليل سالهاي طولاني تدريس به بچه‎هاي كلاس جزوه‎هايي مي‎گفتند كه با زباني ساده و قابل فهم و جامع كه آنها را ازخواندن كتاب درسي بي‎نياز مي‎ساخت. جزوه‎هايي كه رسما منتشر نشده و تنها خاص كلاس‎هاي همين معلمان بودند و حاصل سالها تجربه اندوزي آنها در تدريس بود.

پيش در آمدي بر سينما دقيقا چنين حكايتي دارد، اين كتاب حاصل ربع قرن تحقيق و تدريس در زمينه سينماست. نويسنده كتاب ويليام اچ فيليپس،  داراي مدرك دكترا در رشته ادبيات دراماتيك و و مطلعات فيلم است. در كارنامه خود تجربه  سال‎ها تحقيق و مطالعه در حوزه سينما را داشته، همچنين در دانشگاه‎هاي معتبر امريكا به تدريس سينما پرداخته است و تاليفاتي نيز در زمينه سينما دارد كه مهمترين آنها را كتاب حاضر به حسا ب آورد. به اين ترتيب نويسنده تجربه سالها تدريس خود و يادداشتهاي خود را در اين زمينه مبناي نوشتن كتابي قرار داده كه مهمترين هدفش آموزش سينماست: « اين كتاب را به اين اميد شروع كردم و نوشتم كه خوانندگان‎اش فيلم را بهتر درك كنند و ارج نهند و به درك كامل‎تري از تنوع ، دستاوردها و امكانات اين رسانه‎ نائل شوند.» اين كتاب  در دوره‎هاي آموزشي به عنوان كتاب آموزشي مورد استفاده قرار گرفته و بازخورد و اظهار نظرهايي كه پيرامون آن صورت گرفته باعث شده نويسنده پس از مدتي ويراستي تازه از كتاب ارائه دهد كه حاوي اصطاحات و البته افزوده‎هاي بسياري بر آن است؛ به گونه‎اي كه بي‎اغماض مي توان در شرايط فعلي كتاب را منبع بسيار خوبي براي آموزش و يادگيري سينما به حساب آورد.

به نظر مهمترين ويژگي كتاب را بايد زبان راحت و قابل فهم آن محسوب كرد، نكته‎اي كه در ترجمه كتاب به فارسي نيز به خوبي كيفيت خود را حفظ كرده است، مخصوصا كه مترجم(فتاح محمدي) پيش از اين تجربه كار روي چنين متوني را داراست و يكي از بهترين كتاب‎هاي ترجمه شده به زبان فارسي يعني هنر سينما اثر كريستين تامسون و ديويد بوردول را در كارنامه خود دارد.

از ديگر ويژگي‎هاي مهم كتاب كه آن را از ديگر نمونه‎ها مخصوصا آثار برگردانده شده به زبان فارسي ممتاز مي‎كند، ارجاعات و مثالهايي‎ست كه نويسنده كتاب براي فهم بهتر مطالب در لابلاي بخث‎ها مطرح مي‎كند. نمونه‎هايي كه در كنار آثار شاخص سينما در بردارنده فيلم‎هاي مهم سال‎هاي اخير است كه احيانا مخاطبان و علاقمندان كتاب تعداد بيشتري از آنها را تماشا كرده اند و همين مسئله خود به خود كتاب را به اثري به روز بدل كرده است كه مخاطبان به راحتي با آن ارتباط برقرار كرده و مثال‎هاي كتاب را نيز به دليل در دسترس بودن، بهتردرك مي‎كنند.

از ديگر ويژگي‎هاي قابل اعتناي كتاب بايد به  پيوست‎هاي كتاب اشاره داشت كه هريك به جاي خود امكاناتي را در اختيار مخاطب قرار مي‎دهد كه اهداف كتاب به خوبي محقق شوند.اصلي ترين پيوست كتاب بخش برسي فيلم‎هاست كه به خواندن ، انديشيدن، تحقيق و نوشتن درباره فيلم و سينما اختصاص دارد. در وافع در اين پيوست با تمركر روز ابعاد مختلف اين مسئله زمينه يك جمع‎بندي از بحث‎هايي كه از ابتداي كتاب در فصول مختلف مطرح شده را فراهم مي‎آورد و اين فرصت را به مخاطب مي‎دهد تا به صورت كاربردي از آنها براي انديشيدن و نوشتن در مورد فيلم‎ها بهره برداري كند.

پيش درآمدي به فيلم داراي پيوست مهمي تخت عنوان گاه شماري فيلم و زمينه آن است كه از سال 1895 آغاز شده و تا سال 2000 را در بر مي‎گيرد. اين گاه شمار از چهار ستون تشكيل شده كه به ترتيب در بردارنده رويدادهاي گوناكون، هنرها ديگر، رسانه‎هاي جمعي و در نهايت فيلمها و ويدئوها. به اين ترتيب نويسنده در يك بستر زماني و به شكلي متوالي نشان مي‎دهد كه تغيير و تحولات حوزه سينما با چه رويدادها و دگرگوني‎هايي در حوزه‎هاي فرهنگي و هنري، اجتماعي  و تكنولوژيك  همزماني داشته است. اين رويكرد به بررسي سينما و فيلم يكي از بخث‎هاي تازه كتاب است كه در فصل 11 مطرح شده در اين فصل نشان داده مي‎شود كه چگونه ديگر حوزه‎هاي كه به ظاهر ربطي به سينما ندارند در ساخته شدن فيلم‎ها دخالت دارند و نقش تاثير آنها را مي‎توان رد يابي كرد.

اگر آني‎حال را ديده باشيد حتما به ياد داريد كه در صحنه‎اي از فيلم وودي آلن با آني بحث مي‎كند كه نمي‎خواهد به تماشاي فيلمي برود كه عنوان بندي آن شروع شده، اما آني عقيده دارد كه هنوز خود فيلم شروع نشده و عنوان بندي اهميت چنداني ندارد! سومين پيوست كتاب مي‎خواهد به ما بگويد كه حق با وودي آلن بوده و از رماني كه فيلم روي پرده مي‎افتد حتي اگر عنوانبندي روي زمينه‎اي بدون تصوير باشد فيلم شروع شده  در اين ضميمه به ما آموخته مي‎شود كه چگونه عنوانبندي را بخوانيم و چه اطلاعاتي به ما داده مي شود.ضميمه چهارم كتاب لغتنامه‎اي‎ست در حدود بيست صفحه  كه براي آشنايي كساني كه احيانا آشنايي كمتري با اصطلاحات سينمايي دارند،  در بر گيرنده  رايج‎ترين لغات و اصطلاخات سينمايي‎ست.كتاب علاوه برنمايه نام فيلم‎ها، ضميمه‎اي در رابطه با برابر نهاد نام فيلمه به زبان فارسي‎ست.

اما متن اصلي كتاب از سه بخش و سيزده فصل تشكيل شده‎است كه همانند هر كتاب جامعي درباره مباحث تئوريك سينمايي داراي سرفصل‎هايي‎ست كه نا گزير عناوين مشابه آنها را در ديگر كتابها نيز شاهد هستيم.  اما آنچه اين كتاب را متفاوت مي‎سازد نخست در نحوه رويكرد به اين مباحث است كه با توجه به عنوان كتاب قرار است پيش درآمدي بر آنها باشد و آشنايي‎هاي اويه را به مخاطب بدهد هر چند كه سطح كتاب فراتر از سطوح مقدماتي بوده و اگرچه از ساده تيرن مباحث آغاز مي‎كند اما آن را تاسطح مطلوبي بالا مي‎برد. ديگري آن بخش‎هايي‎ست كه در نوشتار سينمايي داخلي كمتر بدان پرداخته شده و بايك تغافل روبرو بوده است و ر كتابهاي ترجمه شده به فارسي نيز تاكنون به ندرت اشاره هايي به آنها شده است. براي نمونه درك فيلمها از طرقي غير از نشانه شناسي‎هاي صرفا رايج زمينه‎هايي كه شايد برخي چندان مهم فرض نكنند، و  همانند جامعه و اقتصاد و … و يا توجه به كار بازيگر به عنوان عاملي موتر در درك فيلم.بخش اول (قدرت بيان تكنيك‎هاي فيلم) مشتمل است از فصولي تحت عنوان ميزانسن، فيلمبرداري، تدوين، صدا ، تكنيك‎هاي معني دار در مرد سوم . در بخش دوم( انواع فيلم‎ها) منابع فيلمهاي داستاني، انواع فيلم داستاني، مولفه‎هاي روايي فيلمهاي داستاني، بديل‎هاي فيلمهاي داستاني نما، انواع فيلمها و قلب تاريكي و سرانجام در بخش سوم (درك فيلمها): درك فيلم‎ها از طريق زمبنه‎ها، انديشيدن درباره فيلم و درك بازيگر.

پيش درآمدي بر فيلم، بي‎شك يكي از بهترين و كارآمدترين متون ترجمه شده به فارسي براي درك و انديشيدن درباره سينماست. اين كتاب را كه انتشارات فارابي به بهايي بسيار مناسب ( 7000 تومان براي كتابي در 616 صفحه قطع وزيري و برخوردار از صفحاتي گلاسه با عكس‎هاي رنگي ) به بازار آمده و متاسفانه كمتر ديده شده! خواندن اين كتاب را به هرخواننده علاقمند سينما بايد توصيه كرد.

* اين نوشته در مرداد 1389 در روزنامه همشهري منتشر شده است.