نگاهی به «کافکا در کرانه»، اثر هاروکی موراکامی

هاروكي موراكامي در يكي از مصاحبه‌هایش مي‌گويد: «به نظرم كساني كه در روياهاي من سهيمند، مي‌توانند از رمان‌هايم لذت ببرند.»

من اما از «كافكا در كرانه» لذت نبردم؛ لابد چون در روياهاي موراكامي سهيم نبودم.

نخستين برخورم با موراكامي بر مي‌گردد به خرداد ٨٤ كه داستان كوتاهي از او خواندم در ماهنامه فرهنگي هنري «هفت» با برگردان فرشيد عطايي: «توني تاكيتاني». سپس در حوالي اسفند ٨٧ بود كه دوستي «كجا ممكن است پيدايش كنم» را از روي لطف به من داد و بالاي صفحه سفيد عنوان كتاب، تقديم نامچه‌اي به‌زعم خود مرقوم فرمود: «اين كتاب فوق‌العاده است؛ چرا تو نخوانده‌اي؟!» كاملا حق با او بود. چون وقتي كتاب را خواندم، آن وقت خودم از خودم گله كردم كه چرا زودتر سروقت هاروكي موراكامي نرفته بودم. به نظرم نویسنده‌اي با استعداد آمد كه مواد و مصالح ايده‌اش را در قالب داستان كوتاه به خوبي ورز مي‌دهد. طبيعي بود كه همچون بسياري ديگر به او علاقه‌مند شوم و شايد حتي تا حدودي شيفته. از آن پس مطلبي نبود كه درباره اين نويسنده نوظهور ژاپني در جرايد ببينم اما به سادگي از كنارش بگذرم. بايد حتما مي‌خواندم بلكه نكته تازه‌اي درباره او دستگيرم شود؛ يا مبادا از دانستن موضوعي كه به وي مرتبط مي‌شد، غافل بمانم. بي‌اعتنايي به موراكامي جايز نبود. تا اين‌كه «كافكا»‎يش در‌آمد و خب، ترجمه مهدي غبرائي را ابتياع كردم. البته نه بلافاصله كه در فرصتي مقتضي بالاخره نشستم تا بخوانمش. مقدمه مترجم جاي چون و چرا باقي نمي‌گذاشت كه با شاهكاري بي‌بديل طرف هستم و كدام شاهكاري است كه از همان شروعش مرا مسحور خود نكرده و به ستايش از خويش برنينگخته باشد؟ با اين حال، پسري زاغي نام در همان ابتدا زد تو ذوقم؛ بدجوري هم زد. طوري كه ناگزير شدم به ذوق خودم شك كنم. به هر حال من داشتم رماني را مي‌خواندم كه چاپ اول آن با استقبال شديد جامعه ادبي ژاپن همراه بود و طي دو ماه نخست، دويست هزار نسخه از آن در همان زادگاه نویسنده به فروش رفته و موفقيتش تكان دهنده و بي‌نظير بود. حتي پس از ترجمه به انگليسي توسط فيليپ گابريل و انتشارش در آمريكا و متعاقب آن توزيع جهاني‌اش، فقط در طول يك ماه ٤٣٢ نقد در جرايد معتبر آمريكا و انگلستان برايش نوشته شد و نویسنده با ٧٤ درخواست گفت‌وگو مواجه شد كه فقط توانسته بود به ١٣ مورد پاسخ مثبت بدهد و …. اصلا در خود ايران هم كه کمتر كسي كتاب مي‌خواند، به فاصله كمي آن هم با سه ترجمه و چندين چاپ به بازار آمده و بسيار مورد توجه قرار گرفته بود! بدين ترتيب، جا داشت كه به ذوق – يا بهتر بگويم همان سرسوزن ذوق – خود شك كنم.

پيش خودم فكر كردم كه واقعا شايد رمان را نمي‌فهمم. اتفاقا موراكامي در مصاحبه كوتاهي كه در آغاز «كافكا در كرانه» درج شده، كليد فهم رمان تقريبا ٦٠٠ صفحه‌اي‌اش را در چندبار خواندن آن مي‌داند. هر چند كه البته اذعان مي‌كند: «اين شايد يك جور خودپسندي به نظر برسد، اما حقيقت دارد. مي‌دانم مردم گرفتارند – و تازه بسته به آن است كه دلشان بخواهد – اما اگر كسي وقت داشته باشد، پيشنهاد مي‌كنم رمان را بيش از يك بار بخواند. در بار دوم خواندن خيلي چيزيها روشن مي‌شود. البته من هنگام بازنويسي بارها آن را خوانده‌ام و هر بار نم نمك اما به‌طور قطع همه چيز برايم روشن‌تر شد.»

اين بود كه دو سه فصل آغازين كتاب را چند بار ديگر هم مي‌خوانم؛ اما تفاوتي نمي‌كند. نتيجه كماكان همان و شايد حتي بدتر از آن است. تا جايي که ترديد مي‌كنم چگونه 600 صفحه را با اين سبك و سياقي كه هيچ چنگي به دل من بي‌ذوق نمي‌زند، بخوانم؛ آن هم صرفا به خاطر اين‌كه «كافكا در كرانه» ‌به شكل فوق العاده‌اي در جهان گل كرده  و … اما به هر والزارياتي كه هست، مي‌خوانم و بالاخره تمامش مي‌كنم؛ راحت بگويم از شرش خلاص مي‌شوم!

علي‌رغم همه آن ستايش‌ها و تعريف و تمجيد‌هايي كه درباره اين «شاهكار» موراكامي خوانده و شنيده‌ام، به‌ تصور من نه تنها كتابي خواندني، جذاب و پركشش نيست، بلكه اتفاقا رمان بدي هم هست. اگر محض كنجكاوي و يا به هر علت ديگري، فصول افتتاحيه «كافكا در كرانه» را چندبار خواندم، اما يقين دارم كه ديگر هرگز رغبت نمي‌كنم اين رمان قطور را دوباره بخوانم و با جان آپدايك هم كه فراوان دوستش دارم، موافق نيستم كه معتقد است: «همه جذابيت رمان كافكا در كرانه به اين بر‌مي‌گردد كه نويسنده در پس خلق يك ترانه زيبا به تقبيح جنگ مي‎پردازد؛ اثر لايه‌به‌لايه كه نياز چندباره خواني را در خواننده زنده نگه مي‌دارد.»

من به اين نتيجه رسيده‌ام كه موراكامي در داستان‌هاي كوتاه و ايضا مصاحبه‌هاي خواندني‌اش فوق‌العاده ظاهر مي‎شود؛ اما به گمانم در رمان‌نويسي به گونه‌اي باور نكردني كاملا ناشيانه و سردستي عمل مي‌كند. طوري كه انگار مي‌خواهد بچه گول بزند. «كافكا در كرانه» ‌تمثيل‌واره‌اي است آبكي كه جا نمي‌افتد؛ استعاره‌اي بغايت ضعيف.

هاروكي موراكامي ظاهرا يكي از تخصص‌هايش اين است كه از كيسه ديگران خرج كند و اين كارش را نه تنها پنهان نمي‌كند، بلكه حتي بسيار مصر است آن را مؤكد سازد.

مي‌گويند ردپا يا تأثير بسياری همچون فرويد، يونگ، سوفوكل، سلينجر، فرانتس كافكا و نيز هزار و يك شب را مي‌توان در «كافكا در كرانه» ‌ديد يا مثلا از ايده لابيرنت (هزار تو) و ايده غيبت (فقدان) صحبت به ميان مي‌آيد.

بله، او نويسنده‌اي است كه از عناصر غربي به‌عنوان بخشي از مصالح كارش سود مي‌جويد. ارجاعات فراوان به موسيقي و ادبيات و كلا مظاهر تمدن غرب – مثلا همچنان كه كنزا بورواوئه به شدت بر او خرده مي‌گيرد: نفوذ فرهنگ پاپ آمريكايي و نمادهاي آن همچون مك دونالد- باعث مي‌شود، نوشته‌هاي او از ديگر قلمزنان ژاپني متمايز و متفاوت باشد و … خب، بله، در اين باره ترديد نيست. اما اين‌ها صرفا وجوه مشخصه يك نويسنده است كه هنوز كمترين ربطي به جايگاه ادبي وي ندارد.

آن‌چه كه عيان است در انبان ادبي موراكامي به ندرت ممكن است با كشف تازه‌اي مواجه شويم. در مقابل اما اطلاعات كامل و نه لزوما دست اولي به ما مي‌دهد و اين چيزي است كه خودش هم بدان اشاره دارد: «وقتي رماني مي‌نويسم، همه اطلاعات درونم را به نمايش مي‌گذارم.»

وفور اطلاعات هنري، تاريخي، اجتماعي و… شايد حتي دغدغه انطباق عملي آن با واقعيت بيروني اتفاقا موضوعي است كه اگرچه از دانش و اشراف اطلاعاتي نويسنده حكايت دارد، اما من به شخصه ديگر است احساس خوشايند را ندارم كه مثلا دارم رماني را مي‌خوانم كه در حقيقت قرار است با دروغ‌هايي بغايت زيبا مرا مجاب كند. گيرم كه در اين رمان حتي مردي هم باشد كه زبان گربه‌ها را مي‎فهمد، باران‌سازي مي‌كند و از آسمان نيز ماهي مي بارد ووو…. با اين همه، موراكامي خود صادقانه و در عين فروتني درباره خودش مي‎گويد: «راستش چندان از معناي پست مدرنيسم سر در نمي‌آورم، اما اين احساس را دارم كه كاري كه درصدد انجام دادن آنم كمي با ديگران فرق دارد. به هر حال دوست دارم نويسنده‌اي يكتا باشم كه با همه فرق دارد. مي‌خواهم نويسنده‌اي باشم كه داستان‌هايي بي‌شباهت به ديگران تعريف مي‌كند.»

از طرفي، مدافع پروپا قرصش جان آپدايك هم نويسنده «كافكا در كرانه» را يكي از قوي‌ترين نويسندگان جهان مي‌دانست كه مي‌تواند براي تقويت حس بدگماني خواننده دست به هر كاري بزند؛ مؤلفي كه قادر است در هر پيچ، داستاني ديگر خلق كند، بي‌آن‌كه تسلسل داستان از ميان برود. همو درباره «كافكار در كرانه» نوشته‎است: «داستان اين رمان را بايد از نظر جذاب بودن با داستان‌هاي نويسنده بزرگ ژاپن – كوبه‌آبه – مقايسه كنیم؛ نويسنده‌اي كه تصويرگر سورئاليسم بود، اما هميشه به فرم‌هاي رئاليستي فكر مي‌كرد.»

بله، اين‌ها و بيش از اين‌ها را خود موراكامي يا جان آپدايك و ديگران و امثالهم گفته‌اند و همچنان هم مي‌گويند. من اما نمي‌دانم، به راستی نمي‌دانم كه چرا با كافكاي به‌زعم موراكامي، كه در نظرم صرفا رئاليسمي نچسب و سورئاليسمي نازيبا جلوه مي‌كند، نمي‌توانم ارتباط برقرار سازم. من نمي‎توانم در رؤياهاي موراكامي سهيم باشم. شايد چون شم موراكامي خواني ندارم: شايد اصلا ديگر از درك ذوق زمانه عاجزم: نمي‎دانم!