نگاهی به کتاب «همسر اول» نوشته فرانسوا شاندرناگور، ترجمه اصغر نوری

فرانسوا شاندرناگور با رمان «همسر اول» برای نخستین بار است که به خوانندگان فارسي‎زبان ادبیات داستانی معرفي شده، نويسنده‎اي كه مخاطب علاقمند به ادبيات در ایران با او ناآشناست، چرا كه عملا تا كنون منبعي براي شناخت او، در نه فضاي مجازي و نه (ظاهرا) در نشريات مكتوب وجود نداشته و بنابراين براي كساني كه با زباني خارجي آشنايي ندارند، تنها امكاني كه در شناخت سبك و سياق كار اين نويسنده دارند استفاده از  مقدمه‎ دوسه صفحه‎اي‎ست كه  مترجم همسر اول (اصغر نوري) نوشته است، مقدمه‎اي كه البته حاوي اطلاعات چندان بيشتري از آنچه ويكي پديا به انگليسي ارائه كرده نيست. آن    بنابراين مي‎ماند خود متن رمان نيز  از قضا جزو آن گونه از آثاري نيست كه فرانسوا شاندر ناگور به نوشتن آنها شهره‎ است.

فرانسوا شاندرناگور نويسنده‎اي‎ست كه هم رمانهايي تاريخي نوشته است: خيابان پادشاه در سال 1981 (شرح خاطرات خيالي همسر دوم لويي چهارم، مادام دومنتونون)، فرزند روشنگري در سال 1995 (ماجراي آن در قرن هجدهم مي‎گذرد و شرح زندگي زني‎ست متمول كه پس از مرگ شوهرش، خود بار  بزرگ كردن پسرش را بردوش مي‎كشد)، اتاق در سال 2002 (داستاني تلخ درباره كودكي لويي هفدهم)، رنگ زمان در سال 2004 (ماجراي زندگي يك نقاش درباري‎)؛ و هم رمانهايي كه در زمان معاصر مي‎گذرند، همانند تريلوژي درس‎هاي ظلمت: بي‎همتا، ملك مقرب و فرزند گرگ كه در دهه هشتاد نوشته شده‎اند (ماجراهاي اين سه رمان در سالهاي دهه شصت و هفتاد فرانسه مي‎گذرد)؛ همسراول در 1998 و آخرين رمان او مسافر شب در 2007 (ماجراي مرگ مادري‎ست كه پس از آن در خاطر چهار دخترش حضوري متداوم دارد).

فرانسواشاندر تاگور به سال 1945 در فرانسه به دنيا آمده است، اجدادش هندي تبار بودند، از نوجواني به پاريس رفت و هنوز هم در اين شهر زندگي مي‎كند، البته در رفت آمد به كرواز كه ناحيه آباء و اجدادي او به شمار مي‎رود. درسن بيست و سه سالگي، پس از گرفتن ليسانس حقوق و گذراندن دوره مدرسه ملي مديريت وارد شوراي دولتي شده و همچنين مسئوليت‌‎هايي را در بخش‎هاي فرهنگي و اقتصادي وزارت امور خارجه داشته است. در سال 1991 ظاهرا گزارشي را منتشر مي‎كند كه ناچار به ترك شوراي دولتي (در سال 1993) مي‎شود و پس از آن خود را وقف ادبيات مي‎كند و از دو سال بعد نيز به عضويت آكادمي جايزه گنكور در مي‎آيد و نخستين رمانش جايزه خوانندگان مجله Elle و همچنين جايزه آمباسادور را برايش به ارمغان آورده. آثار اين نويسنده به اغلب زبانهاي مطرح دنيا ترجمه شده است.

با كارنامه‎اي كه نيمي از آن را رمان‎هايي تاريخي و نيمي را رمانهايي با مضامين  معاصر تشكيل مي‎دهند، شاندرناگور اگرچه به شخصه اشاره دارد كه براي او گونه تاريخي و يا معاصر چندان فرقي نمي‎كند و درواقع هر دو زمينه‎اي هستند براي بازتاب دغدغه‎ها و ايده‎هاي مورد نظرش، ولي منتقدان و صاحب‎نظران آثار تاريخي‎اش او را بيشتر پسنديده و مورد تاييد قرار دادند، جوايزي را هم كه اين نويسنده به خود اختصاص داده، براي نوشتن همين رمانهاي تاريخي بوده است. از همين رو برخي براين باورند كه اين زن نويسنده، جايگزيني‎ست براي چهره‎هاي شاخصي چون مارگريت يورسنار. او در آفرينش رمانهاي تاريخي رويكردي چندان وفادارانه به تاريخ ندارد، موقعيت‎هاي زماني و جغرافيايي و همچنين شخصيت‎هايي كم و بيش واقعي را از تاريخ وام گرفته و درآميختن آنها با تخيل خود، داستانهايي را ارائه مي‎كند كه صفت تاريخي بودن آنها باعث جدايي‎شان از اين روزگار نمي‎شود و رنگ و وي كهنگي به خود نمي‎گيرند. درواقع نويسنده مي‎كوشد بارفتن به دوره‎هاي تاريخي، به لحاظ دروني پلی میان گذشته و حال بزند، او بن مايه‎هايي را پرورش دهد كه به‎واسطه پرداختن به وجوه انساني پرنگ هستند و همچنین  فارغ از زمان مكان بوده و تنها خاص آن دوره تاریخی نباشند، براي نمونه پرداختن به مرگ و تنهايي كه مسائل مبتلا به انسانهاي امروز است، یکی از مایه‎هایی‎ست که در آثار او حتی در آنها که در گونه تاریخی جای می‎گیرند، مورد استفاده قرار گرفته است.

همچنين دلمشغولي‎هاي او به عنوان يك زن و البته يك مادر و رابطه‎اي كه يك مادر مي‎تواند با فرزندانش (دختر و به ويژه پسر) داشته باشد، انعكاس پر رنگي در رمانهايش داشته است؛ هم در آثار تاريخي و هم در نمونه‎هاي معاصر. و اين نكته‎اي‎ست كه در همسر اول نيز مورد اشاره و تاکید قرار گرفته است. البته نبايد نا گفته گذاشت كه نكته مورد اشاره در رمان حاضر به مراتب بيش از آثار ديگر او برجسته شده، چرا كه از كيفيت شخصي‎تري نيز برخوردار است.

همسر اول همچون ديگر آثار شاندر ناگور واجد، حال و هوايي زنانه است. رماني كه نه فقط به دليل اينكه توسط يك زن نوشته شده و يا از زبان يك زن روايت مي‎شود و يا اينكه از مشكلات و مسائل يك زن مي‎گويد، بلكه بدان سبب كه روحي زنامه در آن دميده شده است و دغدغه‎ها و دلمشغولي‎هاي دروني و عاطفي يك زن در آن به شكل مؤثري ترسيم شده و بدين ترتيب رمان حكايت تقابل تلخ و اندوه‎بار اين زن با دنياي پيرامون خود است، دست به گريبان بودن با موقعيتي كه سرشت رنجبار زندگي را (به واسطه زن بودن) براي او به ارمغان آورده است. زني ميان‎سال همچون خود نويسنده، يكباره خود را تنها و سوگوار شوهري از دست داده مي‎يابد، شوهري كه از دست رفته، اما نمرده است و همين ويژگي‎ست كه به رمان كيفيتي منحصر به فرد و تازه مي‎دهد. چرا كه زن (شخصيت اصلي رمان) در سنيني كه برخي زنان با تنهايي حاصل از مرگ شوهر خود روبرو مي‎شوند، مرگ شوهر در زندگي خود را به شيوه‎اي ديگر تجربه مي‎كند و مي‎كوشد دنياي پيرامون خود و رابطه‎اش با ديگران را در اين موقعيت تازه، از نو تعریف کند؛ تعريفي كه رسيدن به آن و برقراري تعادلي تازه در چنين شرايطي عامل محركه ماجراهاي داستان است، ماجراهايي كه بيشتر از آنكه از كيفيتي بيروني برخوردار باشند، دروني شده و در احساسات، تصورات و عواطف او در اين موقعيت بازتاب مي‎يابد.

رمان با اين جمله آغاز مي‎شود:«من سوگوارم، سوگوار شوهر زنده‎ام. من از مدتها پيش لباس سياه مي‎پوشم…» جمله‎اي كه به صورت ترجيع‎بندي تأثيرگذار در لابلاي صفحات آغازين داستان تكرار مي‎شود، جايي كه نويسنده به تدريج پرده از راز از دست دادن شوهرش براي خواننده برمي‎دارد، و با تكرار اين جمله در تلاش است  اين از دست دادن شوهر و مرگ يك رابطه عاطفي را با به نوعي با مرگ همسان‎سازي كند و در واقع نشان‎دهنده، مرگ شوهر از ديد زني باشد كه او را ترك كرده تا با زني جوان زندگي تازه‎اي را آغاز كند. از همين منظر نويسنده با خلق حال و هوايي تلخ، دست روي نوع ديگري از مرگ مي‎گذارد كه در رمانهاي ديگرش نيز به شكلي متفاوت با اين بدان پرداخته، چه رمان تاريخي اتاق در قالب حكايت زندگي پسري در حال احتضار و بعد از اين رمان  نيز مسافر شب در قالب مرگ مادري بدان پرداخته است.

«كلماتي هستند كه من ديگر حق ندارم از آنها استفاده كنم، كلماتي كه كسي ديگري به‎كار مي‎بردشان، براي نشان دادن رشته‎اي كه بافته بوديم و عشقي كه من به آنها داشتم، لغت‎نامه معادلي به‎دست نمي‎دهد. بايد باز هم همه چيز را با استفاده از زبان تنهايي ابداع كنم…»  (از متن رمان) به نظر اين جملات رمان جملاتي كليدي هستند براي درك و برقراري ارتباط با رماني كه شرح بازيابي تنهايي پس از يك دوره زندگي مشترك است. با خاطراتي مشترك و حتي داشتن فرزنداني مشترك، در هجوم عشقي تازه كه ميان شوهر راوي و زني جوان شكل گرفته، به فروپاشي مي‎رسد. رمان از بهترين جاي ممكن شروع مي‎شود و خواننده از همان ابتدا خود را در دل شرايط می‎بیند و با آن درگير مي‎شود، از زماني كه زن به موقعيت تازه خود آگاهي يافته، شوهرش او را ترك كرده و او در تلاش است كه با درك و هضم موقعيت تازه، همه چيز را در رابطه با اين وضعيت دوباره معنا و بازتعريف كند. حتي زن آرزو مي‎كند که اي‎كاش همسرش مرده بود، زیرا مرگش نيز نمي‎توانست اين چنين ارتباط او را با بخشي از گذشته خود، منقطع كند و همه چيز را چنان دگرگون سازدكه نياز باشد، دوباره از نو شروع كند و رابطه‎اش را با دنياي پيرامون خود دوباره تعريف و تنظيم كند. اما شوهر زنده‎است و رابطه عاطفي منقطع شده او و همسرش، شرايط جديدي را رقم زده چنانكه گويي همه ابعاد زندگي اين زن را تحت‎الشعاع خود قرار داده است، چه در مورد فرزندان، چه در مورد فاميل شوهرش كه در گذشته بدان‎ها بسیار نزديك بوده و حالا اين نزديكي به خاطره‎اي دور مي‎ماند كه از دست رفته و دوستاني داشته‎اند… با استفاده از چنين شيوه‎اي در حین تلاش زن براي درك شرايط جديد، آنچه بايد از گذشته و حال اين شخصيت دانست، روايت مي‎شود، از احساسات عاطفي دروني‎اش گرفته، تا شكل رابطه او با فرزندانش، فاميل شوهرش و دوستاني كه داشته‎اند.

تم اصلي و بن مايه همسر اول را مي‎توان تنهايي و مرگ دانست، مرگي كه الزاما قرار نيست جسمي باشد و تنهايي‎اي كه الزاما قرار نيست در انزوا شكل گيرد. مرگ يك رابطه و يك عشق، كه براي زن قصه در سن و سالي كه جواني و زيبايي‎اش را از دست داده يك پايان فرض مي‎شود، اما براي شوهر او مصادف است با تولدي ديگر، تولد يك رابطه عشقي با زني ديگر. شايد تنها بتوان از يك زن، به خصوص اينكه از تجربه‎اي مشابه برخوردار بوده باشد، انتظار داشت كه توانايي خلق داستاني را با چنين جزيياتي داشته داشته باشد، جزيياتي در خور اعتنا از ريزترين احساسات يا افكار زني كه در چنين شرايطي با آن روبرو شده است. همسر اول از جمله رمانهايي است كه ترجمه آنها كاري دشوار به حساب مي‎آيدكه اصغر نوري  آن را به شكلي روان و شايسته به فارسي برگردانده است.