داستانِ داستان در ایران(2):عباس میرزا و مبارزه با انحطاط ایران

چندی پیش بخش نخست این نوشته که به سرچشمه‎های رمان فارسی می‎پردازد، در «مد و مه» منتشر شد و از نظر شما گذشت، نوشته‎ای که می‎کوشد به دلایل، زمینه‎ها و چگونگی تولد رمان‎نویسی در ایران بپردازد و اگر عمری بود رواِیتگر داستان داستان‎نویسی در این دیار باشد، البته به شکلی موجز و برای مخاطبی که به تاریخ ادبیات داستانی نگاهی غیر تخصصی دارد.

بخش نخست نوشته را در اینجا می‎توانید بخوانید.

***

تقريبا همزمان با تغيير تحولات ادبي در ايران كه با دوران مشروطه مصادف بود، در كشورها و فرهنگ‎هاي همسايه نيز چنين دگرگوني‎هايي را شاهد هستيم و جالب اينكه آنها نيز معلول شرايطي همانند به لحاظ سياسي، نظامي و اقتصادي هستند. در همين روزگار در عثماني به دنبال موفقيت‎هاي نهضت اصلاحي شاهد اعلام مشروطيت در سال 1871 هستيم، در مصر هم در انقلاب اعرابي‎پاشا درسال1881، از ماهيتي مشابه برخوردار است. به اين ترتيب در شرايطي كه عباس ميرزا در ايران بر آن شد تا از پيشرفت‎هاي علمي و صنعتي اروپائيان الگوبرداری کرده و راهی را آغاز کند که جبران عقب ماندگي‎هاي دوران احطاط سياسي و انحطاط سياسي و اقتصادي را كرده و از فاصله‎اي كه غرب در سالهاي پس از رنسانس از ايران گرفته بود بكاهد. اين تقريبا همان اتفاقي بود كه يكي دو سال زودتر يا ديرتر در فرهنگ‎ها و كشورهاي همسايه نيز افتاد. نمونه‎اش عثماني، مصر، سوريه، پنجاب و… كه با جنبش هايي تحت عنوان تنظيمات، النهضه و… گام هايي براي تجديد حيات و اصلاحات برداشتند اتفاقا آنها نيز از شرايط اقتصادي سياسي مشابهي برخورداربودند و در راستاي واردات پيشرفت‎هاي صنعتي و  نظامي و سیاسی غرب، از تاثيرات فرهنگي و هنري مصون نمي‎مانند به‎ويژه ادبي مصون نمي‎مانند.

رمان و داستان‎كوتاه شكل‎هاي تحول يافته داستان‎گويي در كشورهاي اروپايي است كه در گذر قرنهاي متمادي (روزگاری به شکل رمانس و روزگاری دیگر به شکل پیکارسک و… نمود داشت) در يك دگرگوني تدريجي به صورت امروز در آمده است، اما در ايران مصنوع ادبي وارداتي است كه از مقطع زمانی خاصی به بعد مي‎رود تا جايگزين شكل‎هاي سنتي داستانگويي شود، شكل‎هايي كه در ادبيات ايران سابقه‎اي ديرينه اما اساسا متفاوت با رمان غربي دارد كه نمونه هاي آن را در داستان‎هاي منظوم شاهنامه يا حكايت‎هاي منثور و اخلاقي سعدي و… مي‎توان ديد. بنابراين رمان براي انطباق با ادبيات اين ديار و جايگزيني يكباره و غير تدريجي مجبور است با عنايت به شكلهاي سنتي داستان‎گويي تفسيري تازه از آن را ارايه كند. و اين اتفاقي است كه در ادبيات ديگر كشورها كه تقريبا همزمان با ايران با چنين دگرگوني‎هايي در زمينه ادبيات روبه‎رو هستند نيز ديده مي‎شود. از همين رو رمان فارسي نيز يك شبه بروز و ظهور نمي‎كند و در ابتدا به صورت داستانهايي تاريخي، عشقي، اخلاقي و پند آموز است كه نسبت‎هايي به شيوه‎هاي سنتي و كهن ادبيات فارسي دارد.

و جالب آنكه اين تفسيرهاي دوباره  كه به الگوهاي سنتي وكهن نظر دارد و متناسب با جريان‎هاي تحول خواه و اصلاحي آن روزگاراست در ديگر حوزه ها نيز ديده مي شود. براي نمونه چهره‎هايي چون ميرزا ملكم خان و مستشار الدوله مي‎كوشند تا به اتكاي تجربه‎هاي دموكراتيك حكومت‎هاي پارلماني غرب تفسيري تازه از احكام فقهي اسلام در راستاي مسايل سياسي ارايه كنند كه كاملا منطبق بر قوانين دموكراسي‎هاي اروپايي است. آنها با آگاهي از قدرت و نفوذ مذهب در ميان توده مردم ايران براي آنكه نظرياتشان حساسيت و مخالفتي را به دنبال نداشته باشند، به گونه‎اي حكومت پارلماني و قوانين اروپايي را تفسير مي كنند كه نه تنها مغايرتي با قوانين فقهي نداشته باشد، بلكه تا آنجا پيش مي‎روند كه گويي اين اروپائيان بوده اند كه قوانين خود را از فقه اسلامي استخراج كرده‎اند و خود ما از آن غافل مانده‎ايم! طالبوف تبريزي نيز در آثار خود چنين اشاراتي را دارد كه چربش مذهبي بيشتري دارند. مجمو عه اين نظريات نشان از استفاده اين چهره‎ها از تجربيات ناكام روشنفكران قبلي همچون ميرزا فتحعلي آخوندزاده و ميرزا آقا خان كرماني، دارد كه با رويكردي تند و اسلام ستيزانه خواهان چنين تغيير و تحولات سياسي، اجتماعي و فرهنگي بودند و  بدون در نظر گرفتن پيوند مردم با مذهب اسلام، با ناكامي روبه‎رو شدند و آثار بنابراین آنان جز به شكل مخفيانه و تعداد محدود امكان انتشار پيدا نكرد و به همین دلیل نیز دایره تاثیر کستردهای نیافتند.

از سوي ديگر شكل گيري سنت رمان نويسي در ايران،  وابستگي بسياري با ديگر تحولات فرهنگي و حتي سياسي و اقتصادي اين دوران داردكه به طور مشخص صنعت چاپ مهمترين آن است. عباس ميرزا كه فرمان وارد كردن چاپخانه و داير كردن آن را مي دهد دو كاربرد، بيش از بقيه مد نظر اوست. نخست چاپ روزنامه كه از جمله مصاديق مهم تمدن پيشرفته غرب محسوب مي‎شد و دانشجوايان اعزامي به فرنگ نمونهايش را در آن ديار ديده بودند و از قضا يكي از همانها (ميزا صالح شيرازي) اولين روزنامه را در ايران به نام كاغذ اخبار منتشر كرد و ديگري چاپ كتاب هاي علمي و درسي براي آشنايي با علوم و فنون و صنعت غربي است. با داير شدن اولين چاپخانه در تبريز كه آن هم با ماموريتي كه عباس ميرزا به ميرزا صالح داد محقق شد، به اين ترتيب به چاپ كتاب سرعت گرفت و عناوين كتاب هاي منتشر شده رو به فزوني گذاشت كه در ميان آنها  به رمان‎هايي ترجمه شده نيز بر مي‎خوريم. اين چنين زمينه‎هاي شكل‎گيري نهضت ترجمه در سالهاي بعد صورت پذيرفت كه سنگ بناي آشنايي با گونه ادبي تازه‎اي بنام رمان.

ادامه دارد…