نگاه خیره به منتقد! (1): علی شروقی

همیشه داستان‎نویسان و آثارشان، سوژه یادداشت ها، نقد ها و ازاین دست بوده‎اند؛ اما اینبار – و از این پس- قصد داریم به سراغ منتقدان هم برویم و به شکلی هرچند مختصر اشاره‎هایی به چند و چون کارشان داشته باشیم. در روزهایی که کمتر نقد ادبی خوبی می‎خوانیم و اغلب شاهد کلی‎گویی‎هایی شتابزده هستیم که اغلب تحت تاثیر بده بستان برون متنی ادبیات نوشته می‎شوند، گاه خواندن نقدهایی که نشان از بینش نقادانه و نگاه جزیی‎نگر منتقد در رهیافت به دنیای اثرو نقد و بررسی آن دارد، آدم را به سر شوق می‎آورد. پس چرا اینبار به جای داستان و داستان‎نویسی به نقد و منتقد نپردازیم. آنهم نقد یا یادداشتهایی که به آدم می آموزد و توجه ما را به نکاتی که از چشممان پنهان مانده، جلب می‎کند.

علی شروقی نمونه یکی از چهره‎های شاخص این سالهاست که نوشته‎هایش به درستی واجد جنبه‎های انتقادی‎ست، و خود نیز شایسته صفت منتقد. از شروقی نقدهای سنجیده و هوشمندانه بسیاری خوانده‎ایم که خوب هم نوشته شده‎اند با نثری مقبول و بیان و زبانی روشن. در اینجا اما تنها دو نقد کوتاه او را برگزیده‎ایم، اولی درباره «بگذارید میترا بخوابد» اثر کامران محمدی و دیگری «سنگ صبور» اثر صادق چوبک، دو نقد درباره دو اثر، یکی از ادبیات امروز ایران و دیگری از ادبیات دیروز(البته این گزینش به معنای هم نظر بودن با شروقی نسبت به این رمانها نیست، بلکه چون از نمونه کارهای خوب اخیر او هستند و انتخاب شده اند).

در نقد اول صرف نظر از جنبه‎های مختلف نقد او و نکاتی که از دل داستان بیرون کشیده و نتایج و تاثیرات آنها را بازگو می کند. بارز ترین نکته اشاره به یک حقیقت برون‎متنی که از دل جامعه امروز برآمده  (در برابر موضوعی مثل جنگ) و تعمیم دادن آن به دنیای متن است. هرچند که به زعم من آن تقلیل یافتن بحران از یك امر عمومی و غیرقابل كنترل و آشوب‌زا به یك امر خصوصی و قابل كنترل و برطرف شدنی، که از سوی شروقی مورد اشاره گرفته و نتیجه آن را تقلیل  وتنزل تجربه تاریخی بزرگ، به تجربه‌ای صرفا خصوصی و حذف عمده‌ترین سویه‌های حوزه عمومی از ادبیات و به تبع آن  رسیدن به نوعی گفتمان عامه‌پسند و ساده‌كننده هر نوع پیچیدگی دانسته؛ از منظری دیگر می‎تواند حسن رمان نیز فرض شود. چرا که اگر رمان اجتماعی را به عنوان بازتابی از دنیای بیرون از متن در ساحت متن بدانیم. رمان محمدی دقیقا همان چیزی را بازتاب می‎دهد که در جامعه سویه‎های آن را می‎توان دید.  اما فارغ از این بحث (چه موافق و چه مخالف)، بیرون کشیدن نکاتی از این دست، طرح آنها و جلب توجه مخاطب به آنها  از ارزش‎های کار شروقی محسوب می‎شود.

از دیگر سو اما او به درستی دست روی نکته ای می گذارد که مشکل بسیاری از رمانهای امروز است،ارجاع به متنی دیگر و یا نام بردن از آدمها، فیلمها، داستانها و… که در ادبیات امروز بسیار دیده می شود، و شاید از یک منظر راه حلی کار آمد و ساده برای خلق فضاهایی امروزین به حساب می آید، اما به دلیل وابستگی ای که در متن به وجود می آورد بدان لطمه می زند. حال فکر کنید در ترجمه یک رمان به زبانی دیگر تکلیف خواننده نا آشنا با بسیاری از این کد ها چیست، حتی خواننده نا آشنای داخلی.

اما آنچه در نقد او بر رمان بگذارید میترا بخوابد قابل توجه به نظر می رسد اشاره به پژواک جامعه امروز و مناسبات آن و چگونگی انعکاس آن در دنیای درونی اثر است، آن هم با بیانی ساده و فشرده.

و اما نقد شروقی بر چوبک و سنگ صبور، از این رو واجد اهمیت می‎نماید که برخلاف شیوه‎های معمول، منتقد به جای نقب زدن به زمان نوشته شدن اثر، از افق زمانه خود بدان می‎نگرد و درواقع به جای بازگویی اهمیت این رمان در زمان نگارش آن، می‎کوشد به ما نشان بدهد که آیا این رمان با نگاه این زمانه و امروز هم واجد ارزش و اهمیت هست یا نه. و دقیقا چنین نقدی‎ست که به سهم خود، تکلیف مخاطب را با میزان ماندگاری یک اثر روشن می‎کند، چرا که این نکته برای هر خواننده آشنا با ادبیاتی روشن است که سنگ صبور در زمان انتشار خود اثر قابل اعتنایی بوده.

و سرانجام اینکه باوجود کوتاهی این دو نوشته علی شروقی و انتشار آنها به عنوان نمونه‎هایی از نقد روزنامه ای که درواقع نقد ادبی ژورنالیستی را نمایندگی می کند، حکایت از این واقعیت دارد که در در همان حجم اندکی که در روزنامه‎ها در اختیار منتقد قرار می‎گیرد و با همان بیان ساده و به‎دور از پیچیدگی‎های فنی که لازمه یادداشت های و نقد‎های روزنامه‎ای‎ست می‎توان با رعایت ایجاز و رویکردی سنجیده نه تنها در دام کلی‎گویی و تکرا نیفتاد که جزیی‎نگرانه نکات بسیاری را مطرح کرد.

این را هم اشاره کنیم اشاره منتقد به وجوه مختلف یک اثر و تمام کردن حجت درباره آن، در یک یادداشت کوتاه، از آن دست که اغلب شروقی می نویسد، ممکن نیست. بلکه به زعم در این شیوه از نگارش چه بهتر که به جای افتادن منتقد در کلی گویی و تکرار، که با کنار هم گذاشتن نقدهای مختلف به روشنی خودش را نشان می دهد، بهتر آن است که منتقد یکی از وجوه مهم اثر را که به نظرش نقش تعیین کننده ای داشته بگیرد و به همان بپردازد.

اگر وقتی بود و حوصله ای اشاره گذرا به نقدها و منتقدان موفق را در آینده نیز ادامه خواهیم داد!

***

درباره «بگذارید میترا بخوابد» نوشته كامران محمدی

دخمه لو رفته ایوب

علی شروقی

دومین رمان كامران محمدی، ادامه همان ایده‌ای است كه رمان قبلی محمدی – آنجا كه برف‌ها آب نمی‌شوند – حول محور آن شكل گرفته بود. ایوب و ماریا، در یكی از لحظه‌های بمباران، شاهد صحنه‌ای هولناك بوده‌اند. صحنه كشته‌شدن پدرشان در بمباران خانه و تجاوز به مادر مقابل چشمان خواهر و برادر. سال‌ها از این واقعه گذشته و اكنون شوك آن صحنه، زندگی خانوادگی ایوب و ماریا را مختل كرده است گرچه درپایان هردو شخصیت یكی با كشف عشق خالص و وفاداری شوهر و آن یكی با خجالت‌زده شدن بابت لو رفتنش نزد هر دو معشوق در خانه‌ای مخفی كه به آن دخمه می‌گوید، به همسران قانونی خود رو می‌كنند. ماریا، به دلیل فداكاری فوق تصورش و البته عشق خالص به شوهرش، با آغوش باز از طرف همسر قانونی‌اش پذیرفته می‌شود و در عوض ایوب جزای خیانت‌پیشگی خود را می‌بیند و تنها می‌ماند و رمان بدین‌ترتیب با نوعی نتیجه‌گیری اخلاقی به پایان می‌رسد و پیشاپیش توفیق خود را در تبدیل شدن به یك سریال تلویزیونی به نمایش می‌گذارد و نشان می‌دهد كه اگر دستمایه اقتباس برای سریال‌سازی قرار بگیرد، از این امتحان سربلند بیرون خواهد آمد. به‌ویژه كه سطرسطر رمان نشان می‌دهد كه نویسنده بیشتر به ریشه‌های روانشناختی رفتار شخصیت‌های داستانش اهمیت داده تا به خود ادبیات و ادبیت متن و با توجه به فقدان ادبیات در متن، طبیعتا در انتقال محتوای كتاب از رسانه‌ای نوشتاری به رسانه‌ای تصویری، خللی به متن وارد نمی‌آید و این، یكی از مشكلات اساسی «بگذارید میترا بخوابد» به عنوان یك رمان است.

از برخی جزییات تكنیكی كه نویسنده در این كار دومش بهتر از قبل از عهده اجرایشان بر آمده كه بگذریم، در غالب صفحات كتاب، ادبیات غایب است و در عوض راوی مدام به زبانی ساده از علل روانشناختی بحران شخصیت‌های داستان سخن می‌گوید. دلیل غیاب ادبیات، تقلیل یافتن بحران از یك امر عمومی و غیرقابل كنترل و آشوب‌زا به یك امر خصوصی و قابل كنترل و برطرف شدنی است. كنترل آشوب، استراتژی اغلب آثار داستانی نوشته شده در سال‌های اخیر است. آثاری كه با تقلیل بحران و حتی شوك‌های تاریخی‌ای نظیر تجربه جنگ و… بحران و شوك را در حد تجربه‌هایی خصوصی نگه می‌دارند و از ارایه سویه‌های عمومی‌تر بحران، تن می‌زنند. این‌گونه است كه تجربه تاریخی بزرگ، به تجربه‌ای صرفا خصوصی تنزل می‌یابد و عمده‌ترین سویه‌های حوزه عمومی از ادبیات حذف می‌شود و به تبع آن خود ادبیات به عنوان گفتمانی مساله‌ساز و تفكر‌انگیز، جای خود را به نوعی گفتمان عامه‌پسند و ساده‌كننده هر نوع پیچیدگی می‌دهد. اتاق‌های دربسته شیك و‌تر و تمیز و آدم‌هایی همیشه معطر و انگار آماده برای پذیرایی از میهمان در بسیاری از داستان‌های امروز و از جمله همین رمان «بگذارید میترا بخوابد»، نشانه‌ای است از بلعیده شدن حوزه عمومی در محدوده زندگی خصوصی. بلعیده شدن و نه تلفیق و آمیختنی كه هر دو قلمرو را دچار آشوب كند. چراكه حوزه عمومی در این‌گونه رمان‌ها تنها با در وضعیت میهماندار بودن صاحبخانه مرتب، حضور خود را اعلام می‌كند و میهمانی، جنبه منظم و بدون آشوب حوزه عمومی است. در «بگذارید میترا بخوابد»، خانه‌ها به ندرت در وضعیت به هم ریخته و شلوغ هستند و لباس آدم‌ها هم همیشه مرتب است. بدین‌سان از یك سو تصویری خیالی و ناقص و كنترل شده از حوزه عمومی در روابط خصوصی آدم‌ها منعكس می‌شود و از سوی دیگر، بحران از حوزه عمومی به حوزه خصوصی انتقال می‌یابد و با كوچك شدنش در حوزه خصوصی امری قابل حل جلوه می‌كند. بی‌دلیل نیست كه در «بگذارید میترا بخوابد»، ماریا وقتی می‌خواهد درخصوصی‌ترین مكان خانه خود به استقبال شوهرش برود، لباس شب به تن می‌كند كه لباسی است مخصوص بیرون و بدین‌سان حوزه خصوصی به جز میهمانی و شب نشینی دیگر جنبه‌های حوزه عمومی را می‌پوشاند و رمان به یك شب نشینی طولانی و پایان‌ناپذیر بدل می‌شود كه در آن از زندگی روزانه آدم‌ها رد و اثری نیست و به همه اینها باید اضافه كرد سیل ارجاعات هنری از جمله موسیقی و شعر و… را كه دست و دلبازانه به درون متن سرازیر شده‌اند. از سمفونی پنج بتهوون گرفته تا دوتارحاج قربان و موسیقی لس‌آنجلسی و موسیقی فیلم و شعر شاملو و فروغ. ارجاعاتی از این دست كه بیشتر جنبه‌ای دكوری دارد و فهرست وار، علقه‌های فرهنگی طبقه متوسط را معرفی می‌كند، ویژگی بسیاری از داستان‌های نوشته شده در سال‌های اخیر است و این، ویژگی‌ای است كه رمان ایرانی را بیشتر به وبلاگ‌ها و سررسیدهای شخصی شبیه كرده است. در همین فرآیند است كه ادبیات استقلال خود را از دست می‌دهد و از مقاومت در برابر هرآنچه بدیهی و مسلم فرض شده باز می‌ماند و می‌شود ادبیاتی بدون مخفیگاه و نقطه كور كه در آن مخفیگاهی هم اگر هست این مخفیگاه خیلی زود به سود امر از پیش تثبیت شده و بازگشت به وضعیت آرام و بدون تنش، لو می‌رود مثل دخمه ایوب در رمان «بگذارید…»

***

سنگ‌صبور چوبك و رمان امروز

زباله‌ها زیر فرش جمع شده‌اند

علی شروقی

«حالا دیگه عوض همه چی زلزله میاد.» این جمله، آغاز «سنگ‌صبور» صادق چوبك – یكی از بهترین رمان‌های ایرانی معاصر – است. «سنگ‌صبور» با مونولوگ احمدآقا درباره زلزله آغاز می‌شود، اما رمانی درباره زلزله و با هدف درشت كردن یك حادثه طبیعی به عنوان یك وضعیت موقت، غیرعادی و در عین حال برطرف شدنی نیست، بلكه بسط این وضعیت و تكثیر آن تا آنجاست كه پایه‌های مستقر را در لرزشی دایمی قرار دهد. تاكید احمدآقا در «سنگ‌صبور»، وقتی از زلزله سخن می‌گوید، بر تداوم زلزله است، نه بر یك آن لرزش شدید و بعد دوباره آرام شدن و كنترل همه چیز و برگرداندن وضعیت به لحظه پیش از بحران. چوبك در «سنگ‌صبور» در پی آشوبناك كردن ادبیات است، نه درصدد كنترل آشوب آن‌گونه كه در جریان غالب رمان‌نویسی امروز ایران شاهد هستیم. بنابراین اگر در «سنگ‌صبور»، زلزله نه با درشت شدن كه برعكس با لرزش‌های ریز اما مداوم، بدنه رمان را متلاشی می‌كند، رمان امروز ما در پی هرچه درشت‌تر كردن بحران به قصد كوچك كردنش تا حد یك امر موقتی و بیرون از سازوكارهای مستقر است. چوبك به سراغ ساخت بحران می‌رود و ادبیات امروز ما در وجه غالب، رونوشتی از یك اتفاق مشخص ارایه می‌دهد و در حد و حدود همان اتفاق هم می‌ماند بی‌اینكه بتواند ساخت برسازنده حادثه را به ساخت نوشتار ادبی تغییر شكل دهد. درك بحران به مثابه یك «موضوع موقت» از طرف نویسنده امروز، نوعی جدا كردن آن از حوزه عمومی و تبعید و محصور نگه داشتن آن در حوزه خصوصی است. كاری از جنس مخفی كردن زباله‌ها در زیر فرش.

در اغلب آثار داستانی نوشته‌شده در سال‌های اخیر انگار زباله‌ها در زیر فرش مخفی نگه داشته شده‌اند تا خانه همیشه تمیز و مرتب و برق‌انداخته جلوه كند. این برق‌انداختگی نوعی انعكاس تصویر خیالی بیرون به درون چهاردیواری آپارتمان‌های شیك رمان‌های ایرانی است و به عكس نظم بیرون انعكاس برق‌انداختگی درون آپارتمان. این‌گونه است كه بی‌نظمی و عرصه‌های آشوبناك از هر دو قلمرو حذف می‌شود و جای آن را یك «شب‌نشینی» ابدی می‌گیرد. شب‌نشینی‌ای كه برخلاف شب‌نشینی بی‌پایان شخصیت‌های فیلم «ملك‌الموت» لوییس بونوئل، نه از فرط طولانی شدن به تنش و آشوب می‌انجامد و نه هیچ تمهیدی می‌تواند به آن پایان دهد. به عكس، این تمهیدها هستند كه مقابل شب‌نشینی دوستانه پایان‌ناپذیر و عاری از بحران، از رو می‌روند. وقتی همه چیز روبه‌راه است البته نیازی به تمهید نیست. دراز شدن شب‌نشینی در رمان معاصر ایرانی نه به عنوان یك امر آشوبزا كه به عنوان یك تصویر خیالی ایده‌آل ارایه می‌شود. تصویری كه همه عوامل تنش‌آفرین از آن حذف شده است تا آنچه به‌جا می‌ماند شكل به شدت رسمی و تقلیل‌یافته‌ای از زندگی عمومی باشد. شكلی كه در آن بحران، یك غده سرطانی خوش‌خیم است كه به آسانی می‌توان آن را برداشت و سلامتی را به بیمار بازگرداند. كنترل آشوب، سیاست اصلی ادبیات داستانی ما در سال‌های اخیر بوده است و این، طبیعتا با هرچه خصوصی‌تر كردن ادبیات، ممكن‌تر می‌شود. به میهمانی‌های خصوصی و شب‌نشینی‌های رمان‌های معاصر نگاه كنید و حتی به خانه‌های بدون میهمان كه در آنها شخصیت‌ها حتی درخصوصی‌ترین لحظه‌ها و مكان‌ها چنان آراسته‌اند كه انگار هر لحظه ممكن است میهمانی سر برسد. محیط‌های كار هم كه اغلب روزنامه یا محیط‌هایی فرهنگی – هنری‌اند، كمتر از بحث‌هایی كه ختم‌به‌خیر می‌شوند فراتر می‌روند. در این میان البته برخی هم به سراغ زندگی‌هایی از نوع دیگر رفته‌اند اما در آن زندگی‌ها هم چیزی فراتر از دغدغه‌های خصوصی آدم‌ها با چاشنی‌ای از بزن و بكش و ماجراجویی نیافته‌اند. به «سنگ‌صبور» باز می‌گردم كه با بیش از 40 سال تقدم زمانی بر رمان‌های سال‌های اخیر، انگار بدیل هنوز نوشته نشده اوضاع امروز ادبیات ماست. كار رمان‌نویس راستین، دورخیز به عقب برای پرتاب به آینده‌ای هنوز نیامده است. شخصیت‌های «سنگ‌صبور»، همه در اتاق‌های دربسته چهاردیواری‌شان محبوس‌اند. اما چوبك درست از عمق تاریك همین چهاردیواری‌هاست كه به تصویر رسمی و خیالی عصرش می‌تازد و این تصویر را آشوبناك می‌كند. استثنا كردن «گوهر» از میان همه قربانیان «سیف‌القلم» به معنای تقلیل یافتن یك حادثه جمعی به یك امر خصوصی نیست بلكه به عكس به معنای فشردن عصاره یك ساخت تاریخی، فرهنگی و سیاسی در یك تن و تعمیم آن تن به یك تن عمومی است. اگر در رمان معاصر، زلزله از حدود قلمرو چند خانواده و روابط خصوصی‌شان فراتر نمی‌رود و قابلیت تعمیم پیدا نمی‌كند، زلزله‌های پی‌درپی سنگ‌صبور، كل زباله‌های به دقت مخفی نگه داشته شده را از زیر فرش، از زیرزمین، از اعماق ناخودآگاه و فرهنگ و تاریخ جمعی بیرون می‌كشد و زندگی چند نفر در خانه‌هایی تنگ را به ساخت‌های بنیادین تاریخ و اسطوره و باورهای عام متصل می‌كند.

منبع نقدها: روزنامه شرق