خوانشی از دفتر شعر «زمستان معشوق من است»

نام کتاب: زمستان معشوق من است،

شاعر: مانا آقایی،

ناشر: سیپرس،

جای نشر: استکهلم،

نوبت چاپ: چاپ نخست 1391،

ساعت ماه

بعضِ شب­ها

ماه ساعت گردی می­شود

با صحفه­ای نقره­ی رنگ ودرخشان

بعد پایین می­آید

آن­قدر که در درخت پشت پنجره گیر می­کند

صدای تیک تاک خواب­آورش را می­شنوم

دست­هایم را به شیشه می­چسپانم

و به شاخه­ی بلندی که در باد می­چرخد

چشم می­دوزم

من کودک کنجکاوی استم

که به راز ثانیه­ها پی­برده

و سعی می­کند عقربه­ها را

از حرکت باز دارد.

(11، ساعت ماه، زمستان معشوق من است)

اشیا، زمان و وجود؛ مُثُل (ایده)­های­ست که شعرهای «زمستان معشوق من است» با این ایده­ها به وحدت نوستالژیایی، دست می­یابد.

شاعر با رو در رویی زمان در جهان واقع، به حضور اشیا پی می­برد؛ اشیایی که از دست رفته است، فقط مظاهر اشیا است که برای شاعر از اشیا مانده است، وَ شاعر با این مظاهر اشیا به اشیا می­اندیشد. به نوعی، خواننده به ترا اشیا (فرا اشیا) در جهان شعرها رو به رو می­شود؛ یعنی به جهان میتافزیکی اشیا دست می­یابد که از مظاهر اشیا در ذهن شاعر، ساخته شده است. اشیای جهان واقع برای شاعر به عنوان نشانه، عمل می­کند، و اشیایی را که در جهان واقع برای شاعر نابود شده است؛ به صحنه می­آورد، نه خود اشیا را بلکه مظاهر اشیا را؛ با حضور این مظاهر اشیا، شاعر به جهان میتافزیکی اشیا پرتاب می­شود.

در شعر «زمستان»، زمستان که یک شی واقعی­ست به عنوان نشانه، عمل می­کند، وَ حضور مظاهر شی­ای را به صحنه می­آورد که از مردی با حافظه­ی سفید، جا مانده است. زمستان که یک شی واقعی­ست با مردی که حافظه­ی سفید دارد، در یک تبادل اساطیری، برای هم جا عوض می کند. آدم، نمی­تواند تشخیص بدهد که مرد، معشوق شاعر است یا زمستان؛ در نهایت زمستان و مرد باهم یکی می­شود. این جابجایی شی بی جان (زمستان) با شی جاندار (مرد)؛ در مظاهر میتافزیکی، وحدت می­یابد، و این وحدت؛ فضای شعر را می­سازد. این فضا، خواننده را از جهان واقع اشیا به جهان مظاهر اشیا می­برد. اگر جهانی هست؛ همین جهان مظاهر اشیا است که تصرف ناشدنی­ست؛ اگر بخواهی تصرف­ش کنی، غیب می­شود، می­ریزد، آب می­شود وُ می­رود به زمین، بخار می­شود وُ می­رود به هوا:

زمستان معشوق من است

مردی که حافظه­ی سفید دارد

و گردن بلندش را

با غرور بالا می­گیرد

زیر برف­ها به قوی زیبایی می­ماند

در آغوشش می­کشم

آب می­شود

کم کم

کم کم آب می­شود

و می­ریزد

انگار هیچ وقت نبوده

مرد مهاجری که قرار بود گرمم کند.

(7: زمستان، زمستان معشوق من است)

شعرها همه با اشیای واقعی آغاز می­شود؛ این اشیا در حقیقت، نشانه­هایی­ست که به مظاهر اشیا می­انجامد؛ یعنی ما از جهان واقع به جهان خیالی و مجازی می­رسیم که همان فروشی چیزهاست.

زمان در شعر، نه زمانِ تغییر اشیای جهان واقع، بلکه زمان در شعر، زمان مظاهر اشیاست؛ یعنی زمان، زمانِ ذهنی شاعر از اشیاست که این اشیا به مظاهر یا فروشی تبدیل شده است.

اشیای واقعی به عنوان نشانه، سبب می­شود تا شاعر به جهان حضور مظاهر اشیا در ذهن­ش پرتاب شود، وَ خود شاعر، نیز با دانایی یا مظاهر اشیا عوض شود وُ، حرکت مظاهر اشیا را احساس می­کند. این حرکت مظاهر اشیا، زمان جهان شعر را می­آفریند که با زمان جهان بیرون یا جهان واقع، تفاوت دارد؛ زمان جهان واقع، بُعدی­ست از تغییر و تحول مادی اشیا. زمان مظاهر اشیا، بُعدی­ست از آگاهی و دانایی که از اشیا بر ذهن انسان به عنوان یک ارزش، می­ماند.

در شعر «بندر آفتابی»، مانند هر شعرهای دیگر این کتاب، تصور می­کنیم با اشیای واقعی رو به رو ایم اما این اشیا واقعی نیست؛ نشانه­های­ست برای حضور مظاهر اشیا؛ که فضای خیالی جهان شعر را ساخته است.

شاعر نگران گذشت زمان است، می­خواهد زمان را توقف بدهد:

….

 من از ساعتِ بزرگِ طلایی رنگی

 که روی سر ساحل لنگر انداخته بود پرسیدم

 و او از بندری خوشبخت و آفتابی گفت

 که زمان در آن ایستاده بود

…. (16: بندر آفتابی، زمستان معشوق من است)

اما، خود شاعر، پدرش، صدای رفت وآمد امواج، وَ ساعتِ بزرگِ طلایی رنگ که استعاره­ی آفتاب است؛ همه نشانی­ست برای گذشت زمان و تغییر اشیا؛ که این تغییر و گذشت، شاعر را نومید می­کند. وَ شاعر به عنوان یک آگاهی، از اشیا، مظاهر اشیا را می­گیرد؛ زیرا همیشه می­تواند به مظاهر اشیا، رجعت کند، وَ با این رجعت، زمان را با دانایی که از اشیا برداشته است، توقف بدهد؛ با آنکه نمی­تواند زمان جهان مظاهر اشیا و مظاهر اشیا را تصرف کند؛ اما می­تواند به عنوان امر دانا، برود وسط زمان جهان مظاهر اشیا، و با دانایی که پس از نابودی اشیای واقعی، جا مانده است؛ بنشیند، قصه کند، کنار شان بایستد، دست­شان را بگیرد و باهاشان قدم بزند.

در شعرهای «زمستان معشوق من است» کم­تر می­توان اسم­های معنا را یافت؛ همه اسم­ها در شعرها، اسم­های ذات اند: ملموس، محسوس و واقعی به نظر می­رسند. اما همه­ی این اسم­های ملموس، به عنوان یک شی واقعی وجود ندارند؛ فقط در دانایی شاعر وجود دارند؛ فروشی و ارزش اند تا ماده و چیز. با دانایی­ست که شاعر، اشیای شعر  را به مظاهر اشیا و فروشی تبدیل می­کند، وَ جهان شعر را در یک فضای خیالی می­آفریند:

….

هنوز به آسمان صاف وآبی آن روز فکر می­کنم

و به خنده­های پدرم

که با دود سیگارش ابرهای خیالی می­ساخت.

(16: بندر آفتابی، زمستان معشوق من است)

زمان در شعرها، زمان اشیای واقعی نیست؛ زمان مظاهر اشیا یعنی زمان دانایی­ست. دانایی که از اشیا در ذهن انسان، مانده است، و از انسان با اشیا رفته است. این دانایی، چی می­تواند باشد! برداشت من این است که این دانایی، امر وجودی­ست. در ظاهر، وجود، یک واقعیت بیولوژیک و مادی­ست؛ که به عنوان یک وضعیت، قابل اندازه­گیری و سنجش است. یعنی یک شی بیجان، با صورتِ وجودی مادی­ای که دارد؛ می­توانیم بگوییم: در صورتِ وضعیتی که است وجود دارد؛ در صورتی که از صورتِ وضعیت­ش به هم بخورد؛ دیگر در آن صورتِ وضعیت وجود ندارد؛ نیست می­شود. یک واقعیت بیولوژیک هم، همین­طور است؛ در صورتِ وضعیتِ بیولوژیکی­ای که است، وجود دارد اما با مردن، دیگر در آن صورتِ وضعیتِ بیولوژیکی، وجود ندارد (برداشت از «صورت»، فهمی­ست ارسطویی).

اما در شعر، ادبیات و هنر، وجود یک دلهره است که با دانایی ارتباط دارد. دانایی به وجود؛ امری­ست فرا وجود که ما با این فراوجود می­آییم وجود واقعی ما را ارزش­گذاری می­کنیم. بنابر این، پرسش از وجود، پرسش از واقعیت نه پرسش از دانایی­ست که از برقراری روابط ما با جهان و اشیا به جا مانده است. این وجود، قابل اندازه­گیری و سنجش نیست، در هر فرد، درکی از وجود به عنوان دلهره و دانایی، متفاوت است (برداشت از «وجود» فهمی­ست هایدگری).

حرکت مظاهر اشیا، زمان مظاهر اشیا را می­آفریند، وَ این زمان مظاهر اشیا، وجود را به یاد ما می­آورد که از اشیا در ما مانده است وُ از ما در اشیا. انگار، گُم گشته ایم وُ هرجایی، در هرچیزی جا مانده ایم، وَ با هرکسی رفته ایم. همین­طور، از هرکسی، هرچیزی و هرجایی؛ خاطری در ما مانده است؛ این است وجود. که با خاطره و یادآوری می­توانیم به آن پی ببریم. ناگزیریم تا وجود خودمان را با مظاهر اشیا به یاد آوریم وَ با حضور اشیا، زمان را در ذهن خویش خلق کنیم که وجود ما در آن دارد، حرکت می­کند.

شاعر در شعر «رهنمای فصل­ها» می­خواهد در درون زمان مظاهر اشیا سفر کند برای یافتن پاییز. این سفر؛ سفری­ست در دانایی ذهن، که شاعر می­خواهد، وجودش را به یاد آورد. وجودی که از او در خاطر برگ­های پاییزی مانده است؛ آن را با قدم زدن در وسط برگ­ها، از حضور هر برگ دریابد وُ، لحظه­ای کنار وجودش که با برگ­ها، زرد شده و ریخته است، بنشیند. از این ریخته­گی و زردشده­گی، سهمی از لذت/ اندوه­ی وجودی به عنوان امر دانا با خودش بردارد وُ، راه­ش را بگیرد و برود؛ نمی­شود کنار وجود همیشه ایستاد شد؛ هر لحظه، وجودی از ما جدا می­شود وُ می­ماند؛ ما فقط دانایی را از آن برمی­داریم.

زمستان، تابستان، بهار و پاییز، نام فصل­ها نه بلکه ماهیت وجودی دارند؛ وجود شاعر، در آنها مانده است که شاعر می­تواند آن را به یاد آورد:

….

این روزها هرکس از کنار من رد می­شود

تو را به خاطر فراموش کاری­ات سرزنش می­کند

آخر هیچ زنی دوست ندارد آن­قدر منتظر بماند

که زمین زیر پایش زرد شود

حتی اگر اسم مردی که با او قرار گذاشته پاییز باشد.

(29: کوچ، زمستان معشوق من است)

زمستان معشوق من است

مردی که حافظه­ی سفید دارد

و گردن بلندش را

با غرور بالا می­گیرد

زیر برف­ها به قوی زیبایی می­ماند

….

(7: زمستان، زمستان معشوق من است)

فصل­ها به ویژه زمستان و پاییز، معشوق شاعرند؛ زمستان و پاییز، می­تواند مظاهر شی­ای باشد جا مانده از موجودی بنام مرد. مرد- معشوق، با زمستان و پاییز جا عوض می­کند، وَ مظاهر یک­دیگر می­شوند. این جا عوض­کردن­ها، خواننده را به عقلانیت اساطیری وارد می­کند که شاعر در تبادل اشیا از یک­دیگر شان در شعر ارایه کرده است. انگار، در ناخودآگاه شعر، کهن­الگوِ مرد و زن یونگی، زیر نام اشیا و رویدادها، تبارز می­کند. کهن­الگوِ آنیما زیر نام زمستان و پاییز، تبارز می­یابد. کهن­الگوِ آنیموس زیر نام ماه:

….

ماهی­ها آسوده­تر از همیشه خوابیده­اند

و ماه به جای من

دور دریاچه قدم می­زند.

(36: شب چهاردهم، زمستان معشوق من است)

من یک شب تاریک شاعر شدم

شبی که ماه

در چاه عمیق فراموشی افتاده بود

– خیلی آسان-

طناب نازک خیالم را پایین انداختم

و او را بیرون آوردم.

(12: شاعر، زمستان معشوق من است)

در شعرهای «زمستان معشوق من است» زن بودن و مردن بودن، اهمیت خاص انسانی دارد؛ به نوعی فهم مظاهر اشیا در وسط جهان مرد بودن و زن بودن، درک­شدنی می­شود اما زن بودن و مردن بود در این شعرها، اساطیری، کلی­گرایانه، و نامتشخص است؛ یعنی زن، چشم، ابرو، عشوه­گری، اغوا، پستان، کمر، باسن و… ندارد؛ مردم هم همین­طور. حضور زن و مردها در شعرها چشمگیر است اما این حضور، در یک کلیت اساطیری و میتافزیکی ارایه شده است.

متن ادبی به ویژه شعر، دارای جهانی با نشانه­های سو تفاهم­برانگیز است؛ این نشانه­ها از سویی، تاویل­های ممکن را سبب می­شود، وَ سویی رمز و راز جهان شعر را نگه می­دارد تا هرکسی بتواند به برداشت­های روانی و ذهنی­ش از جهان شعر، تاویل ارایه کند؛ که این تاویل­های ممکن را می­توان به فهم یاس از افق انتظارت آدمی از متن ادبی دانست. بنابر این، این نوشتار نیز، یک چشم­انداز از چشم­اندازهای ممکن از شعرهای «زمستان معشوق من است) است وُ بس.

 من بر دو مجموعه شعر قبلی مانا آقایی نیز نوشته­ام وَ یکی از خواننده­های شعرهای این شاعر استم؛ بنابر این، اگر بخواهم دیدگاه کلی­ای از فرایند شعری این شاعر ارایه کنم، می­توانم بگویم که شعرهای این کتاب نسبت به شعرهای دو کتاب دیگر، این ویژه­گی وَ امتیازها را دارد.

شاعر در این دفتر شعر به یک زبان شعری دست یافته که انسجام، استواری و بلاغت این زبان در ساده­گی و صمیمیت­ش، است.

تصاویر در شعر خیلی راحت و زیبا اتفاق افتاده؛ زحمتی در ارایه­ی تصاویر، به نظر نمی­رسد.

نوستالژیایی وجودی­ای که در شعرهای دو کتاب به عنوان جرقه تبازر کرده بود، در این کتاب فهم از زمان و وجود، عمق یافته، تکامل می­یابد.

ساختار شعرها یک­سان شده، با شعر وحدت یافته؛ خواننده به تصنوع و تکلفی برنمی­خورد که احساس تصنوعی از ارایه­ی ساختار  شعر،کند.

 

صدف شکسته

چه به دریا نزدیک بودم

آن شب که نمکِ دهانت

زیر زبانم می­لغزد

صخره­ها دندان­هایشان را

با چاقوی باد تیز می­کردند

و من مزه­ی شور مرد را با حرص فرو می­بردم

تا تشنه­تر شوم

به گمانم توفان گوش­های تو را از بیخ بریده بود

زیرا بی­صدا روی امواج سفر می­کردی

مرا نمی­شنیدی

که خونم را می­تکاندم روی ماسه­ها

اکنون ردم را بگیر و بیا

در دامنم صدفِ شکسته بینداز

من هنوز همان زنی هستم

که می­خواست برایت

اقیانوسی از مروارید به دنیا بیاورد

پارو بزن

و رختخوابت را نزدیک­تر بیاور

در این تاریکی بی­فانوس.

(23: صدف شکسته، زمستان معشوق من است)

انتشار در مد و مه: بهمن 1391