غلامحسین ساعدی؛ آخرین روزها

نوشته زیر یکی از تاثیر گذارترین و بهترین روایت هاست درباره روزهای آخر عمر غلامحسین ساعدی، سالها از نخستین انتشار آن در کلک می گذرد اما هنوز خواندنی ست، هر چند خواندن آن بیش از اینکه لذت بخش باشد، سرشار از اندوه است. چرا که ما را در حال و احوال روزهای آخر ساعدی شریک می کند.

***

روز یازدهم فروردین‏ماه سال 1361 (31 مارس 1982) با سبیل تراشیده و ریش نتراشیده، با چهره‏ای خسته و درهم “پای آبله و خسته، غریبه و دلمرده، با ترس کبود، راه گم کرده، متحیر و عاجز، خسته و ناتوان، آشنا به هویت خویش، ولی درمانده، اشکی به یک چشم و خونی به چشم دیگر، درحالی‏که نمی‏داند به کجا خواهد رسید؟ به زمهریر هاویه؟ یا به کنار حوض کوثر؟ “ با کیف دستی‏ کوچکی از فرودگاه “شارل دوگل” بیرون آمد.

در اتوبوسی که از فرودگاه به شهر می‏رفت، نگران و پریشان، در ردیف آخر نشسته بود. حرف‏ می‏زد اما لب‏هایش می‏لرزیدند. حال و حوصله هم نداشت. گاه ‏و بیگاه از شیشه‎ی اتوبوس جاده‎ی طولانی را ورانداز می‏کرد. اکنون “ غریبه‏ای است دلمرده، از راه رسیده‏ای راه گم کرده، خسته و ناتوان، حیران و ناآشنا، ناآشنا و متحیر و عاجز، با انبانی از اوهام و کابوس‏های غریب. “

 به یاد خانه‏اش در تهران می‏افتد. آپارتمانی در نزدیکی سفارت آمریکا با اتاقی بی‏قواره که‏ حوضی کوچک را در آن قرار داده‏اند. حوضی با ماهی‏هایی قرمز! ماهی‏هایی کابوس آفرین! از ماهی‏ها حرف می‏زند.  “تا من می‏آیم کتابی بدست بگیرم و کاری و نوشته‏ای را شروع کنم، این‏ ماهی‏ها رو به من صف می‏کشند. مدت‏ها بی‏حرکت می‏مانند و به من زل می‏زنند. نه می‏توانم‏ بخوانم و نه بنویسم. “ سرانجام به پاریس و خانه‎ی دوستان می‏رسد.  “خشمگین و عصبی، لرزان، یک پا بر سر یک چاه و پای دیگر بر چاه ویل، و متعجب از اینکه چرا سقط نمی‏شود، یا این‏که. . . اشک‏ به آستین نداشته را خشک می‏کند که چرا چنین شده است، چرا جا کن شده است، نمی‏داند چه خامی به سر کند. “ به مجردی که همه دورش جمع می‏شوند به آشپزخانه می‏رود و روی سه‏پایه‏ای‏ می‏نشیند و به تلخی و زاری می‏گرید.

 “او خاک وطن را دوست دارد، تکیه‏گاه او باد صبا نیست، گردباد است. افسار توسن زندگی‏اش‏ کاملاً بریده است‏.”

– “من اینجا چکار می‏کنم؟ چرا گذاشتید مرا بیاورند؟ مرا به زور فرستادند، نمی‏خواستم. . . ”

کنده شدن از خانه و کاشانه و رسیدن به پناهگاهی که خود انتخاب نکرده، او را گرفتار سرگیجه می‏کند.  عصرانه و نوشابه‏ای می‏آورند. همگی دور هم جمع می‏شوند تا با هم سهیم شوند. اندکی آرام می‏گیرد و از هر دری سخنی و خاطره‏ای می‏گوید.  “خاطره‏گویی، روده‏درازی‏های‏ بیهوده، خیره شدن از پنجره‏ها به کوچه‏های ناآشنا، خوردن و نوشیدن، خوردن و بلعیدن، اضطراب‏ و نوشیدن، ترس و هراس، “ و در میان لرزش لب و بازآفرینی داستان‏ها و خاطره‏هاست که زندگی‏ او در غربت آغاز می‏شود.

البته هنوز امکانات غربت را نمی‏شناسد. هنوز راه را از چاه تمیز نمی‏دهد. هنوز زبان‏ نمی‏داند.

– “ مشکلات زبان مرا به شدت فلج کرده است. “

 “ حالا دیگر در سرزمین از ما بهتران است. طعم حقارت را می‏چشد. حس می‏کند تمام مناعت طبعش را از دست داده است. لبخند یک پیرمرد دائم الخمر یا چشمک یک سبزی‏فروش یا جواب‏ سلام سرایدار یک خانه، وضع روحی او را از این‏رو به آن‏رو می‏کند، از پاسبانی که کنار گل‏فروشی‏ ایستاده و سیگار دود می‏کند می‏ترسد، از مأمور بی‏آزاری که وارد قطار می‏شود، از گریه‎ی بچه‎ی همسایه‏ می‏ترسد، بیمارگونه می‏ترسد. ”

***

ساعدی در فرانسه زیست ولی هرگز با محیط غربت و جامعه‎ی فرانسه اُخت نشد. نمی‏خواست‏ زبان فرانسه را بیاموزد.

– “ از روی لج حاضر نشدم زبان فرانسه را یاد بگیرم و این حالت را یک نوع مکانیسم دفاعی‏ می‏دانم. حالت کسی که بی‏قرار است و هر لحظه ممکن است به خانه‏اش برگردد. ”

ساعدی نمایشنامه نویسی بود که در طول مدت اقامتش در فرانسه پا به یک سالن تأتر برای‏ دیدن یک نمایش نگذاشت. سناریستی بود که سناریوی فیلم می‏نوشت ولی در پاریس هرگز به‏ سینما نرفت تا فیلم‏های جدید را ببیند. حس می‏کرد که چه ضرورتی دارد که در این سن و سال زبان‏ دیگری را یاد بگیرد. کنده شدن از میهن در کار ادبی او نیز دو نوع تأثیر داشته است.

– “ نخست اینکه به شدت به زبان فارسی می‏اندیشم و سعی می‏کنم نوشته‏هایم تمام ظرایف‏ زبان فارسی را داشته باشد. دوم: اینکه جنبه‎ی تمثیلی بیشتری پیدا کرده است. ”

در ماه ششم اقامتش در پاریس، در نامه‏ای خطاب به دوستی می‏نویسد:

 “ در پاریس هستم. شهر خودکشی و ملال. شهر فاحشه‏ها و دلال‏ها. جان آدم را به لب‏ می‏رساند. مطلقاً جایی نمی‏روم و ابداً نیز حوصله ندارم. از همه‏چیز نگرانم. میزان‏ گریه‏هایی که در کوچه‏های تاریک و زیر درخت‏ها کرده‏ام اندازه ندارد. روزهای اول ورود تمام حضرات به سراغم آمدند. از بختیار بگیر تا گروه‏های عجیب و غریب. آب پاکی روی‏ دستشان ریختم. سر پیری دیگر نمی‏شود با ریش امثال ماها بازی کرد. با وجود این ول کُن‏ نبودند و نیستند. ”

تا مدت‏ها دست راست و چپ خویش را نمی‏شناسد. چرا که جا نیفتاده، بخود نیامده، برهوت‏ برزخ را سرایی نیست که طول و عرضش را بشود سنجید و چندین فرسنگ در فرسنگ به حسابش‏ آورد. این دنیا را مرزی نیست. پایانی نیست.

– “ بنده مدتی است که مات متحیرم که عاقبت ما چه خواهد شد؟ یعنی همه‏اش عُمرکشی و در زاویه‏ای نشستن و انگشت تحیر به دندان گرفتن؟ “

 “ آواره اگر زنده هم باشد مرده است. مثل مرده‏ای که می‏رود و می‏آید. آه و خمیازه‏اش با هم‏ مخلوط شده، بی‏دلیل و علت انتظار می‏کشد. انتظار نامه یا ندای آشنایی، یا انتظار خوابی که مادر و پدر، یا زن و بچه‏اش را در عالم رؤیا ببیند. “

در نامه‏ای به تاریخ بهمن 1361 خطاب به برادرش و همسر او می‏نویسد:

 “ اگر ممکن شد عکس بچه‏ها را برای من بفرستید تا در دخمه‎ی دو متر در دومتری از تماشای صورتشان احساس کنم که هنوز زنده‏ام. “

و یا در نامه‏ای دیگر به دوستی نزدیک:

 “ من در یک طاق دو متر در دو متر زندگی می‏کنم. اندازه‎ی سلول اوین. هروقت وارد اطاقم‏ می‏شوم، احساس می‏کنم بجای پالتو اطاق پوشیده‏ام. “

پس از دو سال زندگی در پاریس، احساس می‏کند که از ریشه کنده شده است. دیگر هیچ‏چیز را واقعی نمی‏بیند.

– “ تمام ساختمان‏های پاریس را عین دکور تأتر می‏بینم. “

– “ خیال می‏کنم که داخل کارت پستال زندگی می‏کنم. “

از دو چیز می‏ترسد: از خوابیدن و از بیدار شدن. سعی می‏کند تمام شب را بیدار بماند و نزدیک‏ صبح بخوابد. در فاصله‎ی چند ساعت خواب هم مرتب کابوس‏های رنگی می‏بیند. مدام به فکر وطن‏ است و خواب وطن را می‏بیند.

– “ تمام شب‏ها را تقریباً می‏نویسم و صبح‏ها افقی می‏شوم و بعد کابوس‏های رنگی می‏بینم. تازگی علاوه بر هیکل‏های عجیب و غریب، توده‏ای‏ها و سگ‏های پاریس هم در خواب من ظاهر می‏شوند. “

مواقع تنهایی، نام کوچه پس کوچه‏های شهرهای ایران را با صدای بلند تکرار می‏کند که مبادا فراموش کند.  “ تا مدت‏ها به هویت گذشته خویش، به هویت جسمی و روحی خویش آویزان است. و این آویختگی، یکی از حالات تدافعی در مقابل مرگ محتوم در برزخ است. آویختگی به یاد وطن، آویختگی به خاطره‎ی یاران و دوستان. . . به چند بیتی از حافظ. . . و گاه گُداری چند ضرب المثل عامیانه را چاشنی صحبت‏ها کردن یا مزه ریختن و دیگران را به خنده واداشتن. “

– “ پاریس از روبرو که نگاه می‏کنی ماتیک زن است و از پائین گه سگ. “

یا- “ من از مترو می‏ترسم. درست مثل جارو برقی آدم‏ها را تو می‏کشد و در ایستگاه دیگر خالی‏ می‏کند. “

 “ عدم تحمل، زود رنجی، قهر و آشتی، تغییر خُلق، گریه‎ی آمیخته به خنده، ولخرجی همراه با خست، ندیدن دنیای خارج، آواره‎ی ول گشتن در کوچه‏های خلوت، گریستن و دور افتاده‏ها را به اسم‏ صدا کردن، مدام در فکر و هوای وطن بودن، پناه بردن به خویشتن خویش که آخر منجر می‏شود به‏ نفرت آواره از آواره. “

در نامه‏ای به دوستی می‏نویسد:

 “اینجا هر گوشه را نگاه می‏کنم مدعیان نجات ایران جمع شده‏اند و همه از همگان و یکی از یکان ابله‏تر و کثافت‏تر. راستش را بخواهی از همه بریده‏ام و در خانه‏ای که مثلاً مُردگی می‏کنم مدام با نفرت دست به گریبانم. فکر می‏کنی چندین خروار به من توهین‏ شده؟ “

اتهام یکی از عوارض عمده و یکی از جوانه‏های سرطان آوارگی است و این‏چنین است که‏ همه در غربت گوری خیالی برای همدیگر می‏کنند. در غربت آدم “ می‏میرد و نمی‏میرد. پس برای‏ رودررویی با مرگ به حالت تدافعی تهاجم دست می‏زند. حمله می‏کند، مشت می‏زند، مشت به‏ تاریکی و مشت به روشنایی، نعره می‏کشد، نعره در خلوت، نعره در جمع، به مهمان می‏رود و نمی‏نشیند، پُرخُور می‏شود و نمی‏خورد، با دست به جلو می‏کشد و با پا عقب می‏زند، عاشق می‏شود و عاشق نمی‏شود، بی‏دلیل اظهار عشق می‏کند و پشیمان می‏شود، و گرفتار خودخوری می‏شود. ”

در نامه‏ای دیگر به دوستی نزدیک می‏نویسد:  “ تصورش را هم نمی‏توانی بکنی. معلق و آویزان‏ در هوا- اگر سراغم نیایند کاری با آنها ندارم. ولی تازه به من پیرمرد می‏گویند درباره‎ی خلق قهرمان‏ ایران باید حماسه نوشت. “

زندگی در غربت برایش بدترین شکنجه‏هاست. هیچ‏چیزش متعلق به او نیست و او نیز خودش را متعلق به آنها نمی‏داند.

– “ این‏چنین زندگی کردن برای من بدتر از سال‏هایی بود که در سلول انفرادی زندان بسر بردم. ”

دلش می‏خواهد پای آبله، از هر در و دروازه‏ای شده، وارد دیار خویش شود و با اشک و مژه‏های خود سرتاسر وطن را آب و جارو کند. ولی دلهره، بله دلهره مزمن باعث می‏شود که در مکانی به ظاهر امن خود را در ناامنی ببیند. زنگ دری که زده می‏شود، یا بوق آمبولانسی که از خیابان رد می‏شود، نگاه پلیس غیرِ مُسلحی که گوشه‎ی خیابان ساکت و آرام ایستاده، وحشتی به جانش‏ می‏اندازد و دچار ترس می‏شود. یک نوع ترس و واهمه‎ی درونی، وقتی که دوستانش از او می‏خواهند تا به آمریکا سفر کند.

– “ می‏ترسم. از مأمور گمرک، از متصدی مترو، از مهماندار هواپیما، آژان، از سرباز. . . “ در پاریس است که به شکلی ناگهانی استحاله پیدا می‏کند. یکدفعه پیر و چاق می‏شود و پس از سالها مجرد زیستن، سرانجام تصمیم به ازدواج می‏گیرد. بالاخره با دوستی قدیمی، یک طراح مد، خانم‏ بدری لنکرانی ازدواج می‏کند. به آپارتمانی در حومه‎ی پاریس، به آن سوی جاده‎ی کمربندی، به شهرکی‏ مهاجر و کارگرنشین، به محله‎ی غمگین و بی‏هویت “ با نیوله “ نقل مکان می‏کند؛ با این همه، غرق در توهمات الکلیسم، همواره دلش برای وطن سوخته می‏طپد. “ خیال می‏کند که نعش‏کشی آواره‏ها قدغن است و حاضر نیست قبول کند که وقتی مُردی، مُردی، بِدَرک! ”

اضطراب و ترس مزمن رهایش نمی‏کند.  “ از کنار سگ‏های جلیقه‏پوش با احترام و لبخند رد می‏شود که مبادا کارت اقامتش را بگیرند. “  “ همیشه ارتفاعات را نگاه می‏کند. عمق رودخانه‏ها را در نظر می‏گیرد. لاشه‎ی متلاشی شده‎ی خود را می‏بیند که چگونه زیر امواج رودخانه‏ای هم چون سایه‎ی شبحی بالا و پائین می‏رود، از زیر کشتی‏ها رد می‏شود، به تخته سنگ‏ها می‏خورد و غیر آواره‏ها به‏ زیبائی ساحل نگاه می‏کنند و از زیبائی آسمان و شادابی درختان تعریف می‏کنند. “ مُدام در فکر است. در فکر خودکشی. با وجود این دم دنیا دراز است. روزها تمام نمی‏شود. کم‏کم افسردگی با حس‏ خودکشی جا عوض می‏کند و نیت خودکشی آرام‏آرام از سرش می‏افتد، چرا که آرام‏آرام می‏میرد.

ناامید است. می‏داند و می‏فهمد که در حال پوسیدن است. می‏داند که مثله شده، نه تکه‏ای از بدنش که تکه‏ای از روحش را بریده‏اند و می‏بیند که ریشه‎ی کنده‏اش چگونه می‏پوسد. درست مثل‏ قانقاریا، که پا را سیاه می‏کند و آرام‏آرام بالا می‏آید و آخر سر اگر آدمیزاد را نکشد، زمین‏گیرش‏ می‏کند. “ او مرگ خود را با چشم باز می‏بیند.

***

در دو سال آخر عمرش ساعدی بیمار بود. پیر و افسرده شده بود. کبدش درست کار نمی‏کرد. با وجودی که خودش پزشک بود، از بیمارستان می‏ترسید. در تهران هم دوستان به زور او را جهت‏ معالجه‎ی سنگ مثانه‏اش به بیمارستان برده بودند وگرنه با پای خود که نمی‏رفت، این اواخر دیگر می‏دانست که رفتنی است.

گاه می‏گفت: “من سرطان دارم. ”

با موهای انبوه و پریشان جوگندمی و سبیل پرپشت و ریش نتراشیده‏اش بیشتر از سن‏ واقعی‏اش نشان می‏داد. ولی کافی بود تا کمی از زاد و بوم و هم‏ولایتی‏ها، آن هم به زبان آذربایجانی‏ برایش بگویند. تا آن خطوط رنج از چهره‏اش ناپدید بشود و چشم‏هایش از پشت عینک ذره‏بینی‏ بدرخشند.

در طی همین سال‏هاست که علیرغم تمام مشکلات موجود، اقدام به انتشار دوره‎ی جدید “الفبا” می‏کند. در تابستان سال 1362 (1983) همه‎ی دل‏مشغولی او انتشار مجله‎ی “الفبا” است.

– “ کسی نمی‏داند این مجله در چه شرایط وحشتناکی منتشر شده است و من که زبان نمی‏دانم و حتی متروی پاریس را یاد نگرفته‏ام چه زجری کشیده‏ام که کاری انجام شود. ”

– “ فراوان قصه نوشته‏ام. مشغول تدوین دو کتاب هستم. فقط جا ندارم. زندگی ندارم. آرامش‏ ندارم. پول ندارم. تعلق خاطر ندارم. ولی به درک! “

 “ من نویسنده‎ی متوسطی هستم و هیچ وقت کار خوب ننوشته‏ام. ممکن است بعضی‏ها با من‏ هم‏ عقیده نباشند ولی مدام، هر شب و روز صدها سوژه‎ی ناب مغز مرا پر می‏کند فعلا شبیه چاه‏ آرتیزین هستم که هنوز به منبع اصلی نرسیده، امیدوارم چنین شود و یک مرتبه موادی بیرون‏ بریزد. ”

غافل از این که، دنیا با کسی نمی‏ماند و مرگ بزودی و ناگاه درآید، آرزویش این بود- شاید هم‏ شوخی می‏کرد-که اگر روزی در غربت مرد بر سر مزارش بنوازند و برقصند و بیاشامند. همانگونه‏ که خود دو سال قبل از مرگش همه حاضران بر سر مزار هدایت را خندانده بود و گورستان را به‏ صحنه‎ی نمایش تبدیل کرده بود. در سخن‏رانی خود، در گورستان پرلاشز، بر سر مزار هدایت (9 آوریل 1983) می‏گوید:

– “ هدایت “ شهامت و شجاعتش تا بدان حد بود که نقطه‎ی پایان زندگیش را، عزرائیل نه که‏ خود گذاشت . و بدان‏سان که مشت بر سینه‎ی زندگی نکبت‏بار آلوده‎ی طبقه‎ی خویش زد، مشت محکم‏تری‏ نیز بر سینه‎ی مرگ اجباری زد. و مردن را به اختیار خویش برگزید. “

در مراسم خاک‏سپاری “ ایلماز گونی “ در پرلاشز، همان گورستانی که امروز خودش در آنجا دفن شده است؛ بر سر گور سیاه و مرمرینی نشسته بود. می‏گفت:

– “راستش را بخواهی از این دنیای مادر. . . خلاص شد. دست راستش رو سر آدم‏های احمقی چون من! “ می‏خندید و می‏گفت:  “ این‏که قبر نیست، این میز کار است، من پیشنهاد می‏کنم “الفبا” را همین‏جا مندرج بفرمائیم که میز صفحه‏بندی هم دارد. “

در نامه‏ای خطاب به دوستی که سخت نگران اوست می‏نویسد: “خیالت آسوده. رفیق درب و داغونت اگر طبیعی بمیرد خودکار بدست خواهد مرد. این را باور کن! . . . مدام قصه می‏نویسم. “

وقتی “ داستان اسماعیل “ را برای دوست جوانی تعریف می‏کند ( اسماعیل کارگر نانوانی است‏ که در تبریز زندگی می‏کرده و ساعدی در زمانی که دانشجوی پزشکی بوده، او را می‏شناخته است. اسماعیل وصیت می‏کند که او را با بیلش به خاک بسپارند ) ساعدی اضافه می‏کند:  “ تو هم باید خودکار منو با من توی گور بگذاری. . . ولی حالا بیا خودت یک خودکار به دست بگیر! من می‏گم. تو بنویس! “

حتی در روزهای آخر، در بستر مرگ، در میان هذیانات می‏پرسید:

– “ کار اصلی من چیست؟ نویسندگی است؟ – نه! کار اصلی من مبارزه با مرگ است. من‏ ژورنالیست و مقاله‏نویس نیستم. کار اصلی نویسندگی من تازه شروع می‏شود. درگیری سیاسی تا به‏ حال نگذاشته است که به این کار بپردازم. کار اصلی من مبارزه با مرگ است. من نمی‏خواهم بمیرم. من می‏خواهم بمانم و. . . “

در آبان‏ماه سال 1346 (نوامبر سال 1985) بود که حالش وخیم شد و خون استفراغ کرد. بر اثر این خونریزی داخلی به بیمارستان سنت آنتوان پاریس منتقل شد. در بیمارستان، در یکی از آخرین‏ روزها که شب قبلش را با التهاب گذرانیده بود، دست و پایش را به تخت بسته بودند.

– “ بگو دست‏های مرا باز کنند، آل احمد آمده است و در اتاق بغلی منتظر است، مرا هم ببرید پیش خودتان بنشینیم و حرف بزنیم. “

همان روز مُسکن به خوردش دادند و دیگر کمتر بیدار شد.

شب آخر، به زور دستگاه اکسیژن، نفس می‏کشید. هنوز به پنجاه سالگی نرسیده بود. پدرس و همسرش بدری بر بالین او حضور داشتند. با این همه، حوالی سحرگاه، دیده از جهان فرو بست.

در سردخانه، زیر نور چراغی کم‏سو، آرام و بی‏خیال خوابیده بود. ملافه‎ی سفیدی بدنش را تا گردن می‏پوشاند. موهای خاکستری‏اش را روی شانه ریخته بودند. صورت سردش را غرق‏ چسبناکی پوشانده بود. لبخندی آرامش‏بخش به لب داشت و قطره‎ی خونی-که نشانه‎ی آخرین‏ خونریزی بود- بر کنج لبش نقش بسته بود. با آرامش کامل، عاری از همهه‎ی دلهره‏ها و سراسیمگی‏هایی‏ که سرشت‏اش را می‏ساختند، به دور از همه‎ی صحنه‏های سیاست و بازی‏های نمایشی آن آرامیده بود، حالا دیگر زندگی با همه‎ی هراس‏ها و کابوس‏هایش برای همیشه از او گریخته بود. چهره‏اش جوان‏تر می‏نمود و گویی به چیزی می‏خندید. طوری که یکی از دوستان آذربایجانی که جهت آخرین دیدار با ساعدی به سردخانه آمده بود، بی‏اختیار گفت:

– “ دارد قصه‎ی تنهائی ما را می‏نویسد و به ریش ما می‏خندد. “

***

غلامحسین ساعدی در سحرگاه دوّم آذرماه سال 1364 شمسی مطابق با 23 نوامبر 1985 میلادی، پس از یک خونریزی داخلی در بیمارستان سنت آنتوان پاریس درگذشت و روز جمعه‏ هشتم آذر ماه مطابق با 29 نوامبر در گورستان پرلاشز، در نزدیکی آرامگاه صادق هدایت به خاک‏ سپرده شد.

 لازم به تذکر است که تمام نوشته‏های داخل گیومه از نوشته‏های ساعدی و یا نقل‏قول‏هایی از او توسط دیگران در منابع ذیل آمده است. .

فهرست منابع به ترتیب حروف الفبا:

1-پاکدامن ناصر، “ بر مزار دوست “ ، ماهنامه‎ی میزگرد، دوره‎ی دوم، شماره 11، کلن فررودین ماه 1372،

ص 28.

2-پویانفر، اکبر “ چند نکته درباره‎ی پسیکوپاتولژی مهاجران ایرانی “ خبرنامه شماره 1 انجمن‏ پزشکان و دندان‏پزشکان و داروسازان ایرانی در فرانسه، اردیبهشت 1370، ص 6-3

3- ساعدی، اکبر، گفتگویی با دکتر اکبر ساعدی به تاریخ شهریورماه 1371 در تهران

4- ساعدی، غلامحسین،  “ شرح احوال “ ، الفبا دوره‎ی جدید، شماره 7، پاییز 1365، ص 6-3

5- ساعدی، غلامحسین “ داستان اسماعیل “ الفبا، دوره‎ی جدید، شماره 7، پائیز 1365، ص 68

 6-ساعدی، غلامحسین، “ رهایی و دگردیسی آواره‏ها “ الفبا، دوره‎ی جدید، شماره 2، بهار 1362، ص‏ 5-1

7- ساعدی، غلامحسین،  “ شرح حال “ چشم‏انداز، شماره 2، 1366 و ص 15-13

8- ساعدی، غلامحسین،  “ بر مزار هدایت “ ، الفبا، دوره‎ی جدید، شماره 6، بهار 1362، ص 167.

9-ساعدی، غلامحسین،  “ سه نامه از غلامحسین ساعدی “ ماهنامه‎ی کلک، شماره‎ی 9، تهران، 1369 ،

ص‏ 116

10- ساعدی، غلامحسین، ترس و لرز، قصه‎ی سوم، تهران، 1347، ص 73

11- ساعدی، غلامحسین، یادداشتی در یکی از دفترهایش به تاریخ 20 ژوئیه 1363اقتباس از “ قصه‎ی الفبا “ به قلم هما ناطق در زمان نو

12- سرایی، مرتضی، “ زمستانی دیگر “ ، زمان نو، شماره‎ی 2، پاریس، 1366، ص 34

13- رامین،  “ غلامحسین ساعدی “ ، چشم‏انداز، شماره‎ی 2، پاریس، 1366، ص 12-16

14- ناطق، هما، “ قصه‎ی الفبا “ ، زمان نو، شماره‎ی 2، پاریس، 1366، ص 17-8

ماهنامه ی کِلک شماره 45 –                                                 1372

انتشار در مد و مه: بهمن 1391.