گفت‌وگو با مشیت علایی؛ درباره کتاب زیبایی‌شناسی و نقد

در حالی که امروزه نقد ادبی بیشتر به بعد زیبایی‌شناسی توجه دارد، علایی در گفتار خود درباره نقد ادبی به روانشناسی و بیشتر به جامعه‌شناسی ادبیات پرداخته و بر ادبیات به عنوان نهادی اجتماعی تاکید می‌کند. به عقیده علایی درک زیباشناختی ما از درک معرفتی ما جدا نیست. زیرا وقوف بر چگونگی‏ تعین یک پدیده، که از رهگذر شناخت متقن علمی حاصل می‌شود، دامنه‏ ‏التذاذ زیباشناختی ما را وسعت می‏بخشد و فرزانگی پشتوانه‏ التذاذ است. مشیت علایی در کتاب جدید خود «زیبایی‏شناسی و نقد» با نگاهی به این مقوله چشم‌اندازهایی نو در برابر دوستداران ادبیات و نقد ادبی برای خوانش و درک بهتر مفاهیم ادبی می‌گشاید. با ایشان درباره این کتاب به گفت‌وگو نشستیم.
جریان نقد ادبی امروز را چگونه می ‏بینید؟ امروز چه جریان‏های مهم و مطرحی وجود دارد؟
جریان واحد و یکپارچه‏ای که بتوان آن را جریان غالب نامید وجود ندارد، مثل «نقد نو»، که در چند دهه‏ نخست سده‏ قبل، دست‌کم در محافل آکادمیک، جریان مسلط نقد به شمار می‌رفت. به جای یک جریان، بیشتر شاهد حضور جریان‏های مختلف نقد هستیم. اما در کل نقد نو، که از زیرمجموعه‌های نقد فرمالیستی است و نقد فمینیستی حضور پررنگ‏تری دارند. نقدنویس‏های جوان‏تر، که نقد جامعه‏شناسی را مغایر با مدعاهای مدرنیسم و پسامدرنیسم می‏بینند و از سویی ‏نتوانسته‏اند به درستی نظریه‌های انتقادی منبعث از جریان‏های‏ زیبایی‏شناسی اخیر را هضم و جذب کنند، به شدت دچار آشفته‏گویی‏ شده‏اند. نقدهای روانشناسانه و مارکسیستی، در قیاس با نقدهای زبان – محور، از سهم کمتری برخوردار بوده‏اند. در مجموع، اما، پیدایش فرهنگ ‏انتقادی از شکل‏گیری جریان مبارکی خبر می‌دهد، یعنی واکنش مدرنیته‏ در برابر سنت و برآمدن دورانی جدید که انقلاب مشروطه آغازگر آن ‏بود.
علت اقبال رویکرد زیباشناختی به نقد در سال‌های اخیر را چگونه‏ ارزیابی می‌کنید؟
زیبایی‏شناسی و نقد زیباشناختی پدیده‌های فرهنگی ملازم با شکل‏گیری بورژوازی‏اند و بورژوازی طبقه‏ اجتماعی تحقق‏ بخش‏ مدرنیته است. تاریخ سده‌های اخیر اروپا موید این نظریه است. زیبایی‏شناسی و به تبع آن نقد زیباشناختی، باز هم به گواهی تاریخ اروپا، در بستر رمانتیسم بهتر رشد می‌کند تا در زمینه‏ فلسفه‌های خرد ‏باور ‏تجربه – محور و البته جریان‏های غیرتجربی و خردگریز و بلکه‏ خردستیز در جوامع شرقی. نقد زیباشناختی همان نقد فرمالیستی است، یعنی اثر هنری را به اعتبار وجه‏صوری و زیباشناسانه‏ آن، منتزع از تاریخ و جامعه و سیاست، می‏نگرد. این جریان، که جریان مسلط نقد طی چند دهه در قرن گذشته بوده، به نقد «درون‏ذاتی» باور دارد، یعنی عناصر «درونی» اثر ادبی – وزن و قافیه و موسیقی و شکل و ساختار – ارزش یا به تعبیر بارت «ادبیت» آن را تعیین می‌کنند. در این منظر، عوامل «بیرونی» – مولف، تاریخ، جامعه، روانشناسی، نظام افکار و عقاید – اگر هم در شکل گرفتن اثر دخالت‏داشته باشند، محل اعتنا نیستند. ایدئولوژی‏ستیزی وجه بارز نقد فرمالیستی و زیرشاخه‌های آن است و مراد طرفداران این جریان از ایدئولوژی نظام بسته‏ای از عقاید و آموزه‌های متصلب است. ایدئولوژی، به زعم فرمالیست‏ها، مترادف و ملازم با بنیادگرایی و اصولگرایی، به‌ویژه ‏به شکل سیاسی و متحزب آن است. در مصطلحات رایج سال‌های اخیر، نظام‌های تمامت‏خواه مصادیق تفکر ایدئولوژیک معرفی شده‏اند. اسطوره‏ تفکر غیرایدئولوژیک از دستاوردهای انکارناپذیر نظام‏سوداگری غرب و به گفته‏ بارت، نمونه‏ تمام و کمال توهم‏زایی ‏لیبرالیسم بوده است.
دلیل تاکید شما بر نقد از منظر جامعه‏ شناسی و تاریخ چیست؟ و به ‏نظر شما این رویکرد چرا مغفول مانده است؟
تنها رویکردی که راه‏حل معقول و انسان – محور پیش‌پایمان می‌گذارد، رویکرد تاریخی است. همه‏ روش‌های غیرتاریخی لامحاله متافیزیکی به بن‏بست می‌رسند. از منظر تاریخ باوری، هیچ پدیده یا جریان یا ارزش‏ فراتاریخی وجود ندارد. چیزی به نام هویت جهانشمول یا ذاتی یاجوهری، فارغ از قانونمندی تاریخی، در کار نیست. تاریخ – باوری نقدنگرش مطلق‏اندیش یا قضا و قدری به ارزش‌ها و معرفت انسانی است و باوجود احتجاجات پوپر، که «تاریخی‌گری» را فقیر و جبری مآب‏ می‌خواند، مطمئن‏ترین راه برای کشف تعارضات و پیچیدگی‏های هستی‏فردی و اجتماعی انسان است. به گفته‏ فوکو، هیچ چیز از تاثیر و دخالت ‏تاریخ در امان نیست. مفاهیم و مقولاتی که در گذشته «ذاتی» و «طبیعی» و «مقدر» و «محتوم» قلمداد می‏شدند، از جمله جنسیت، نژاد، طبقه، قومیت و جز آن، همه تاریخ – مبنا و تاریخ‏مندند. پژوهشگران ادبی، به‏ویژه استیون‌گریل بلات، نشان داده‏اند که هویت، بر ساخته‏ای تاریخی ‏است و مقولاتی نظیر ذات ابدی ازلی و جهانشمول انسان از مجعولات ‏فرهنگ‌های واپسگراست. قرائت غیرتاریخی به استمرار و استقرار سلطه‏ می‏انجامد، که نمونه‌های آن را در دعاوی مردسالاری، نژادپرستی، دیگرآزاری، فاشیسم، نازیسم و صهیونیسم می‌توان دید و البته خاطرنشان می‌کنم قرائت ‏مارکسیست‏هایی همچون بنیامین و آلتوسر از تاریخ – باوری، در عین‏ اعتقاد به ماتریالیسم تاریخی داستان دیگری است.
مغفول ماندن یا در واقع مغفول گذاشتن رویکرد تاریخی و توسل به‏بدیل آن یعنی نقد فرمالیستی و زیبایی – انگاری، تمهید بورژوازی است ‏برای تحقق اهدافش: آزادی، مشروعیت، استقلال و فردیت وخودبسندگی، یعنی مقولاتی که طبقه‏ متوسط از آن‌ها برای به دست‏آوردن هژمونی سیاسی هزینه می‌کند.

در یکی از نظریه‌های پرسروصدای این عصر می‌خوانیم که مولف ‏مُرده است. به نظر شما آیا چنین است؟
منظورتان نظریه‏ «مرگ مولف» رولان بارت است. اگر به کلمه‏ «مولف» در زبان‏های انگلیسی و فرانسوی، یعنی «اُتور»، توجه کنید ارتباط صریح آن را با «اُتوریته» (قدرت و اقتدار و شیخوخیت) پیدا می‌کنید (بر خلاف کلمه‏ مولف در فارسی، که به دلیل همریشه بودن با تالیف و الفت تداعی مثبت دارد). به این ترتیب، نفی مولف، وجه ادبی ‏نفی مرجعیت و اقتدار است که مولفه‌های بنیادین گفتمان مدرنیته را تشکیل می‌دهد. قصد بارت آن است که از مولف به منزله‏ پدیدآورنده‏ مقتدر و مطلق معنای متن اقتدارزدایی کند و یک‏سویه بودن آمرانه‏ متنیت را به فرآیندی دوسویه و متعامل تبدیل‏کند. برای بارت، مرگ مولف به معنای تولد خواننده است. و او سعی‏ می‌کند نسبت پدرفرزندی میان نویسنده و خواننده را درهم بریزد، اما او با این کار قدرت یا مرجعیت را صرفا از قطبی به قطب دیگر منتقل می‌کند. او با عزل مولف از قدرت، خواننده را نصب می‌کند. تلاش بارت در چارچوب چیزی است که می‌توان از آن به «زیبایی‏شناسی رهایی» تعبیر کرد.
در برابر رویکردی که ارزش را تنها به لذت ادبی یک متن می‌دهد چه نظری دارید؟
آنچه اصحاب فرمالیسم و هنر برای هنر از آن غفلت می‏ورزند آن است که‏ قیاس میان زیبایی طبیعی و زیبایی ادبی مغالطه‏آمیز است. شاید چنین است که‏ معرفت علمی و دخالت مفاهیم در افزایش لذت ما از امر زیبا نه‏تنها بی‏حاصل، بلکه مخل باشد اما برخورداری از دانش‏های گوناگون دریافت‏ زیباشناختی ما از یک پدیده‏ ادبی را نه‌‌تنها کاهش نمی‌دهد، که افزایش ‏می‏بخشد. درک آثار دشوار فهم، مثلا قصیده‏ «ترساییه» خاقانی یا مرثیه‌های ‏دویینوی ریلکه یا سرزمین ویران الیوت یا اویس جویس، به دانش معتنابهی، دست‌کم در واژه‏شناسی و اسطوره‏شناسی نیاز دارد. در واقع، دلیل مراجعه‏ ادب‏دوستان به منابع گوناگون برای کسب اطلاعات بیشتر پیرامون فلان اثر گسترده‏تر کردن دامنه‏ التذاذ است. فهم اشارات و کنایات و اشراف بر پاره‏ای ‏مفاهیم فلسفی و فکری و رویدادهای تاریخی و اجتماعی صرفا به‏منظور انباشتن بر بار دانش مجرد فرد نیست، بلکه به کار التذاذ بیشتر از اثر ادبی ‏می‏آید.
لطفا درباره تاکیدتان بر اجتماعی بودن ادبیات کمی توضیح دهید؟
التذاذ همراه با ادراک دست می‌دهد پس منطقا و ناخواسته پای ارزیابی و داوری به میان می‏آید: آنجا که پای تجربه‏ حسی ‏محض در میان است، همچون تجربه‏ حاصل از تماشای یک چیز زیبا، به ‏قضاوت نیازی نمی‏بینیم، زیرا عمدتا به انگیزه‏ ذوق عمل می‌کنیم. اما فرارفتن از مرحله‏ حسیات، که به یاری مفاهیم صورت می‏پذیرد و درک و شناخت را به دنبال دارد، برپایه‏ پیش‌داوری‌های ما، که هیچ‌کسی از دخالت‏ آن‌ها مصون نیست، ما را به ارزیابی سوق می‌دهد. به این ترتیب، به جای آن‌که ‏اثر ادبی را مقوله‏ای منتزع به شمار آوریم، به آن به منزله‏ وسیله‏ تبادل میان ‏نویسنده و خواننده می‏نگریم، پس اثر ادبی، مثل هر فرآورده‏ دیگر، بر دو مولفه مبتنی است: تولیدکننده ‏و مصرف‏کننده: و مآلا ادبیات به منزله‏ یک عامل ارتباطی دوسویه عمل‏ می‌کند. پس ادبیات فرآورده یا پدیده‏‌ای اجتماعی یا به تعبیر متداول نزد جامعه‏شناسان، نهادی اجتماعی است، همچنان که ابزار ارتباطی آن، یعنی ‏زبان، پدیده‏‌ای اجتماعی است.
برای درک بهتر ادبیات، روانشناسی چه کمکی به ما می‌کند؟
روانشناسی در گام اول، با بهره‏ گیری از شیوه‏ سنتی، ویژگی‌های ‏ساختاری و صوری اثر را مشخص می‌کند: در گام بعدی، عنصری روانشناختی‏ را در آن می‏یابد و آن تصور یا خیالی ناآگاه است که معنای ادبی یافته است و در مرحله‏ پایانی در پی درک فرآیند جذب شدن در اثر است و ‏درآمیختن با اثر ادبی و همچون درآمیختن با عاملی حیات‌بخش، ترس‏ها و اضطراب‌های ما را به چیزی معنادار متحول می‏سازد. نگرش فروید سبب شده است در بسیاری از چیزها، که پیش از او به‏جد گرفته نمی‏شدند، تامل کنیم. زیرا مقوله‌هایی نظیر بازی، التذاذ، داستان‏پردازی، خیالبافی و خواب، که در تصور سنتی بخش روبنایی و کم‏اهمیت و بلکه‏ بی‏اهمیت حیات انسان انگاشته می‏شدند، در این نگرش در ژرف‏ترین‏ لایه‌های وجودی جا دارند. کنش‏های ضمیر ناهوشیار، که بر تمام جوانب‏ زندگی فرد اثر می‌گذارند، بیش از آن‌که عقلانی و نظم‏یافته باشند، غریزی و خودجوشند و بیش از آن‌که منطقی و حساب‏شده باشند، بدوی و نامدونند و انسان عرصه جنگ انگیزه‌های متعارض و محل تلاقی نیروهای کور. پس هنر هم محصول همین نیروهای ناشناخته است. با توجه به این توهم‌زدایی فروید از تصورات اشرافی و سنتی از هنر که تمام میراث زیبایی‌شناسی کلاسیک از گوته تا شیلر و ماتیو آرنولد را زیر سوال می‌برد، همین خاستگاه بدوی هنر است که آن را مایه‏ التذاذ قرار می‌دهد و پاسخ انسان به هنر، اساسا پاسخ کودک به‏ چیزهای لذت‏بخش است. آنچه در طفولیت مایه‏ التذاذ می‌شود، در بزرگسالی به قالب هنر درمی‏آید. مکانیسم‏ التذاذ، از آنجا که در هر حال با غرایز مرتبط است، ناشناخته و بعضا نامطبوع‏ است. جست‌وجوی ذهن برای یافتن الگوهای بزرگ در هنر پیشین خود از همین ماهیت بدوی هنر سرچشمه می‏گیرد: و این چیزی است که در علم‏ جهت کاملا مخالف را طی می‌کند. و درنهایت این‌که برخورداری از نگرش هنری الزاما ما را در برابر رنج‏های زندگی حفاظت نمی‌کند، اما دست‌کم اثر جبرانی دارد.
برای نگاه به متون ادبی چه اسلوبی را پیشنهاد می‌کنید و مهم‌ترین‏ ابزار این اسلوب را چه می ‏دانید؟
بخشی از پرسش و پاسخ‏های پیشین متضمن این بحث است. بر متن‏های ادبی یک دوره هیچ وحدت و انسجامی حاکم نیست، هرچند آثار ادبی متعلق به یک یا مکتب مشترکاتی دارند. جست‌وجوی یک روح‏ واحد و فراگیر، تایید گفتمان قدرت حاکم است. به تاریخ‏زدایی و نتیجتا سیاست‏زدایی متن، که اساس نقدهای فرمالیستی را می‏سازد، عقیده ‏ندارم بلکه به رابطه دیالکتیکی زیرساخت و روساخت و نه ارتباط سلسله‏‌مراتبی و مکانیکی میان آن دو باور دارم.
بحث شکل و محتوا از مباحث اساسی نظریه‌های ادبی است. درباره‏ رویکرد محتواگرا با توجه به اهمیت صوری آثار هنری توضیح‏ دهید.
بحث شکل و محتوا داستانی قدیمی است که کهنه نمی‌شود. مولوی ‏این بحث را با استفاده از صناعت تجاهل‏العارف پیش کشیده است تا کیفیت نمایشی تمثیل او ماندنی‏تر و تاثیرگذارتر باشد. می‏پرسد آیا خطاط‏ خط را «بهر عین خط» می‏نویسد و آیا برای کاسه‏گر و کوزه‏گر صرف ‏ساختن کاسه و کوزه مهم است؟ و بعد پاسخ می‌دهد که خط برای خواندن ‏است، همچنان که کوزه و کاسه هم «بر بوی آب» و «بهر طعام» ساخته‏ می‌شوند، یعنی آنچه مهم است مظروف و پیام است نه ظرف و رسانه. از منظر عقل سلیم هم این شکل یا قالب یا ساختار است که در خدمت ‏موضوع و مضمون و محتواست. عکس این گزاره، یعنی به خدمت‏درآوردن محتوا برای ارائه‏ یک شکل یا قالب حرف مهملی است. تصور کنید که هدف فردوسی از نگارش شاهنامه بحر متقارب بوده باشد! از سوی دیگر، همه دوست دارند طعام و آب را در کاسه و کوزه‏‏ شکیل‏تری بخورند و پیام را در خطی زیبا دریافت کنند. نسبت میان شکل‏ و محتوا نسبت میان مهم و اهم است. مهم این است که شما اثر هنری را مقدمتا منشاء التذاذ بدانید یا حامل پیام. نگاه محتواگرا به هیچ‏وجه ارزش و اهمیت شکل را نفی نمی‌کند اما آن را در حکم ابزار یا رسانه قلمداد می‌کند. صورت‏گرایان «ادبیت» و نه ادبی بودن، را در گرو خلق‏ قابلیت‏های زبانی می‌دانند زیرا به عقیده‏ آن‌ها زبان واجد چنین ‏قابلیت‏هایی‏ است و مرادشان همان مفاهیم «آشنایی‏زدایی» و «برجسته‏سازی» است. حالا می‌توان پرسید که فرمالیست‏ها از این‏ تمهیدات چه هدفی دارند. آن‌ها جواب می‌دهند که هدف زدودن ‏زنگارهای عادت و روزمر‏گی یا به تعبیر آشناتر جور دیگر دیدن است. ملاحظه می‌کنید که از هدف و پیام‏ گزیری نیست. نظریه‏ موسوم به «فاصله‏گذاری» برشت که معادل بهتر آن «بیگانگی‏زدایی» است، بر همین ‏مفروض استوار است. یعنی عادت‏شکنی و متحول ساختن ادراک و بازهم به قول سپهری «تازه شدن». تفاوت بنیادین نگاه برشت با فرمالیست‏ها این است که برای او «جور دیگر دیدن» مقدمه «جور دیگر ساختن» است. در اشکلوفسکی، «آشنایی‏زدایی» یک مفهوم زیباشناختی ‏محض است که صرفا به نو شدن ادراک نظر دارد. می‌خواهد کاری کند که «احساس هوایی بخورد». هدف برشت اما اجتماعی و سیاسی است. اگر می‌توان دنیا را «جور دیگر» دید، شاید بتوان آن را «جور دیگر» ساخت. به عبارت دیگر، برشت می‏کوشد دگرگونی را از ادراک به آگاهی تسری دهد. اهمیتی که فرمالیسم برای شکل قائل است از یک جهت حائز اهمیت ‏است و آن نقش مادی اثر است. شکل همیشه بروز یا تعین مادی ‏محتواست: کلمات، صدا، موسیقی همه عناصر مادی و محسوس‏اند، در برابر محتوا که امری انتزاعی است.
تلقی شما از ادبیات در حکم پدیده‏ ای اجتماعی، در دورانی که ‏فردگرایی تک‏مضراب اندیشه‏ غالب است، گزینه متفاوتی به نظر می‏ آید. به نظر شما جایگاه فرد در آفرینش اثر ادبی چیست؟
فردگرایی و تلقی جامعه‏شناختی ادبیات الزاما مانع‌الجمع نیستند. خلاقیت ادبی، همچون دیگر رفتارهای فردی، درنهایت کنشی اجتماعی و تاریخ – بنیاد است. هیچ کنشی و از جمله خلق ادبیات، در خلأ صورت ‏نمی‏پذیرد. راست است که نقش فردیت در خلاقیت هنری، در قیاس با دیگر فعالیت‌های انسان، بسیار تعیین‏کننده است، اما این سبب نمی‌شود که فردیت را امری غیرتاریخی محسوب کنیم. فردیت خود تعیین‏ فرآیندهای پیچیده‏ای است که مآلا عنصر جامعه و تاریخ در آن‌ها دخیل ‏است. ادبیات و کلا هنر زیرمجموعه‌های فرهنگ‏اند. و تصور فرهنگی ‏منتزع از جامعه و تاریخ محال است. تلقی جامعه‏شناختی از ادبیات – اما نه عقیده به جامعه‏شناسی‏گرایی (سوسیولوژیسم) – روش کار منتقد را از ابهامات متافیزیکی حفظ می‌کند. به علاوه، تصور ادبیات به منزله‏ ‏نهادی اجتماعی بر منزلت انسانی آن می‏افزاید.

بحث شکل و محتوا داستانی قدیمی است که کهنه نمی‌شود. مولوی ‏این بحث را با استفاده از صناعت تجاهل‏العارف پیش کشیده است تا کیفیت نمایشی تمثیل او ماندنی‏تر و تاثیرگذارتر باشد. می‏پرسد آیا خطاط‏ خط را «بهر عین خط» می‏نویسد و آیا برای کاسه‏گر و کوزه‏گر صرف ‏ساختن کاسه و کوزه مهم است؟ و بعد پاسخ می‌دهد که خط برای خواندن ‏است، همچنان که کوزه و کاسه هم «بر بوی آب» و «بهر طعام» ساخته‏ می‌شوند، یعنی آنچه مهم است مظروف و پیام است نه ظرف و رسانه. از منظر عقل سلیم هم این شکل یا قالب یا ساختار است که در خدمت ‏موضوع و مضمون و محتواست. عکس این گزاره، یعنی به خدمت‏درآوردن محتوا برای ارائه‏ یک شکل یا قالب حرف مهملی است.

گفت‌وگو با مشیت علایی درباره کتاب زیبایی‌شناسی و نقد

بهار/ مد و مه / پانزدهم تیر 1392