نگاهی به رمان «بادها خبر از تغییر فصل می‎دهند» اثر جمال میرصادقی/ به قلم حمید رضا امیدی سرور

نگاهی به رمان «بادها خبر از تغییر فصل می‎دهند» اثر جمال میرصادقی

در تلاش معاش

حمید رضا امیدی سرور

نام و آوازه جمال میرصادقی در ادبیات داستانی ایران، نه فقط حاصل آثار داستانی‎اش که توأمان دست‎آورد آثاری آموزشی‎‎ست که در طول سه دهه گذشته در زمینه داستان‎نویسی منتشر کرده و از این منظر بی‎اغماض باید سهمی ویژه برای او در پرورش داستان‎نویسان نسل‎های اخیر منظور کرد. با توجه به وزن و اهمیت این آثار چه‎بسا (در سال‎‎های اخیر) کفه تلاش‎های او در زمینه آموزش داستان‎نویسی، بر کفه قدر و قیمت ادبی و هنری فعالیت داستانی‎اش سنگینی کند، آن‎هم در شرایطی که عدم تجدید چاپ بسیاری از رمان‎ها و مجموعه داستان‎های میرصادقی آن‎ها را کم‎وبیش به آثاری فراموش شده بدل کرده است.

با این اوصاف به بیراهه نرفته‎ایم اگر میرصادقی را نویسنده‎ای بدانیم که کمتر اثر داستانی شاخص و بحث‎انگیزی ارائه کرده که علاقه‎مندان ادبیات داستانی را به خود جلب کند و در طول سالهای و دست به دست شود. از این جهت اعتبار او بیش از هرچیز ناشی از کمیت قریب به پنج دهه تداوم داستان‎نویسی‎ست و نه فی‎الواقع کیفیت آثاری شاخص که برذهن مخاطبان ادبیات داستانی نقشی ماندگار زده باشد.

در عین حال نباید از این نکته غافل شد که میرصادقی به‎عنوان استادی که به شکلی مستقیم و غیرمستقیم، برای شاگردان و خوانندگان کتاب‎هایش از اصول و قواعد داستان‎نویسی گفته، خود کمتر با شکستن یا آشنایی‎زدایی از این قواعد به خلق اثری نوآورانه موفق شده است، بهترین آثار کارنامه او یعنی «درازنای شب»، «چلچراغ» و نهایتا «باد‎ها خبر از تغییر فصل می‎دهند» نیز در همین چهارچوب قرار می‎گیرند.

به‎لحاظ محتوایی اما میرصادقی نویسنده‎ای با گرایش‎های آشکار اجتماعی‎گرایه‎ است. به همین دلیل بیشتر به مناسبات فرد با جامعه و نهایتا فرد با خانواده (اجتماع کوچکتر) توجه نشان داده، و کمتر سراغ دغدغه‎ها و درگیری‎های درونی شخصیت‎ها رفته که مهم‎ترین ویژگی مضمونی در داستان‎ها‎ی‎ متنفاوت و ساختارشکن محسوب می‎شود. در آثار پرشمار داستانی میرصادقی، مسائل طبقه متوسط جامعه، زندگی یک‎نواخت و ملال‎آور کارمندان، احساس بیهودگی و انفعال روشن‎فکران، نقب زدن به گذشته و شرح روز‎های رنگین کودکی و همچنین زندگی مردم محلات جنوب شهر و زیر بازارچه (و از این دست) بارزترین مضامینی هستند که در آثار او می‎توان سراغ گرفت. با این ترتیب او همواره به مدد داستان‎هایش کوشیده حرفی و بحثی را مطرح کند، و به‎عبارتی رسالتی را بر دوش گیرد، برای نشان دادن درد‎ها و رنج‎ها مردم فرودست جامعه و یا هنجار‎ها و ناهنجاری‎‎های زندگی طبقه متوسط و نهایتا بی‎عدالتی‎های اجتماعی و سیاسی، شاید این گرایش متعهدانه او به ادبیات و اهمیتی که برای رسالت مضمون آثارش قائل بوده، مانعی بوده که تا کمتر به جنبه‎‎های نوآورانه فرمی و یا غنای زبانی و نثر آثارش بپردازد.

«باد‎ها خبر از تغییر فصل می‎دهند» در سال 1363 منتشر شد، درست در دوره‎ای که با پیروزی انقلاب اسلامی و کنار رفتن اختناق حاکم بر فضای سیاسی اجتماعی، نویسندگان و هنرمندان این فرصت را پیدا کردند که به‎سراغ مضامینی بروند که پیش از آن یا امکان پرداختن به آن‎ها را نداشتند و یا اگر هم بدان می‎پرداختند، به شکلی بسیار پنهانی و پیچیده در لایه‎‎هایی از ایما و اشاره بود و بنابراین به همان نسبت که متولیان دستگاه سانسور رژیم پهلوی سر از آن در نمی‎آوردند، خواننده نیز چیز دندان‎گیری از این آثار دستگیرش نمی‎شد.

متاثر از شرایط مورد اشاره در ابتدا و میانه دهه شصت، شاهد انتشار آثاری بودیم که به قصد توصیف درد‎ها و رنج‎های مردم فرودست جامعه، ظلم و ستم سیاسی و اجتماعی حکومت پهلوی، فجایع ساواک و… نوشته می‎شدند، آثاری که وفور آن‎ها، خیلی زود این مضامین را در دام تکرار و کلیشه انداخت و مخصوصا آن‎چه که در گذشته در لابه‎‎های پایین آثار داستانی و به شکلی پوشیده مطرح می‎شد به لایه‎‎های رویین آمد و آگاهانه یا ناخودآگاه در اغلب موارد آمیخته به شعار شد.

جمال میرصادقی نیز از این قاعده مستثنی نبود، او در این سال‎ها با فاصله‎زمانی نه چندان زیادی از هم، چند اثر را منتشر کرد که تقریبا همه یک خط واحد را در زمینه ارائه تصویری از جو اختناق در رژیم گذشته و مصائب و ظالم سیاسی و اجتماعی رژیم پهلوی و جریان مبارزه در این سال‎‎ها را دنبال می‎کردند، با این تفاوت که تمرکز نویسنده در هر یک از این آثار، روی شخصیت‎‎هایی از طبقه‎‎های اجتماعی متفاوت بود، برای نمونه در «آتش از آتش» (1363) روشن‎فکران محور توجه میرصادقی هستند و در «باد‎ها خبر از تغییر فصل می‎دهند»، مردم عادی کوچه و بازار؛ و در هر دو رمان نیز بخش‎هایی وجود دارد که معضل شعارزدگی محسوس است، اما آن‎چه باعث می‎شود «بادها…» اثری پذیرفتنی‎تر جلوه کند، پیرنگ منسجم‎تر رمان و مهم‎تر از آن رفتن به‎سراغ دوره زمانی و فضایی‎ست که نویسنده همواره در توصیف آن توفیق بیشتری داشته؛ یعنی همان ایام کودکی و نوجوانی و همچنین توصیف زندگی مردم محلات پایین شهر و بازارچه‎‎های قدیمی.

 از منظر گونه‎شناسانه، «باد‎ها…»، در دسته رمان‎های «رشد و کمال» جای می‎گیرد، مضمونش اجتماعی و سیاسی‎ست (داستان در اواخر دهه سی می‎گذرد) و کانون روایت‎ در آن اول شخص است. رمان سرگذشت حمید (راوی رمان) پسر قصاب بازارچه است که پس از یک اتفاق از ایام سرخوشی و بی‎خبری نوجوانی وارد دنیای خشن و بی‎رحم آدم‎بزرگ‎ها می‎شود. البته میرصادقی در «بادها…» دوره‎ی‎ زمانی چندان طولانی‎ای را (همچون بسیاری از رمان‎های گونه رشد و کمال) در نظر نگرفته، در واقع رشد این شخصیت در سیر حوادث رمان، بیشتر درونی‎ست تا بیرونی، به‎عبارت دیگر و کمال موردنظر نویسنده، بیشتر از منظر فکری‎ست تا سنی. براین اساس نویسنده در طول رمان حوادثی را تدارک دیده که مرحله به مرحله آگاهی حمید را از دنیای پیرامونش افزایش داده و در نهایت او را در موضعی قرار می‎دهد که کنش و واکنش‎هایش در یک نظام علی و معلولی توجیه‎پذیر جلوه کند؛ هرچند که فرض به‎کارگیری این تمهیدات، به‎معنای توفیق تمام و کمال او در این زمینه نیست، اما به هر حال این نکته حکایت از آن دارد که میرصادقی با طرحی از پیش فکر شده و کم و بیش دارای ساختمانی منسجم، به این مهم پرداخته است.

براساس این طرح در «بادها…» پس از تصادف و از کار افتادگی آقا علاء، پسرش حمید به‎عنوان نان‎آور خانه مجبور به ر‎ها کردن درس و مدرسه شده و شغل پدر (قصابی) را در بازارچه دنبال می‎کند، این تغییر شرایط بستری فراهم می‎آورد تا حمید از منظری دیگر به محله، بازارچه و آدم‎هایش نگریسته و پی به مناسبات جاری در آن ببرد، از دشواری‎‎های زندگی و کار مردم محله گرفته تا شرایط بد مالی برخی از مشتریان، باج‎گیری از کسبه، همراهی مأموران با باج‎گیران و… این آگاهی بستری‎ست برای درک و احساس بی‎عدالتی‎‎های سیاسی و اجتماعی. حمید خود نیز قربانی بی‎عدالتی‎ست، شکایت از راننده‎ای پدرش را زیر گرفته به‎جایی نمی‎برد، چراکه او کاندیدای نمایندگی‎ست و دارای ثروت و قدرت، آن‎ها مشخصات ماشین و راننده آن را در اختیار دارند، اما دست‎شان از همه‎جا کوتاه است و مأموران کلانتری علنا به آن‎ها می‎گویند که به نفع‎شان است که از شکایت خود صرف‎نظر کنند. قرار گرفتن در چنین شرایطی‎ست که او را مستعد همراهی با مخالفان رژیم برای مبارزه (در فصول بعد رمان) می‎سازد. تدارک دیدن چنین خط سیری آن‎هم به شکل تدریجی، از جمله امتیاز‎های رمان به حساب می‎آید که حکایت از ساختار منسجم و فکر شده پیرنگ «بادها…» دارد. اما با این‎حال وقتی پای بررسی اجزاء و جزییات آن به میان می‎آید، ضعف‎‎های کار به‎تدریج خودنمایی می‎کنند. به‎خصوص این‎که میرصادقی در جزییات روایت به‎سراغ ایده‎‎هایی رفته که اغلب تکراری‎اند؛ از این منظر اهمیت چندانی ندارد که این ایده‎‎‎ها به‎عنوان عناصری که روایت را می‎سازند، چقدر در واقعیت امکان وقوع داشته باشند، بلکه مهم چگونگی به‎کار رفتن آن‎ها در رمان است که در این‎جا فاقد طراوت و تازگی‎‎ست. این مشکل از یک‎سو حاصل نگاه سیاه و سفید میرصادقی به آدم‎هاست برای نمونه: راننده اتومبیل (جان نثار) که از صحنه تصادف فرار کرده، طبق کلیشه‎‎های مرسوم، واجد مجموعه رذایل اخلاقی و انسانی‎ست، درست نقطه مقابل او آقا علا قرار دارد که به‎عنوان پهلوان قدیمی محله دارای مجموعه‎ای از صفات نیکوست.

این نمونه‎‎ها در کتاب فراوانند، حال به‎صورتی ‎کمرنگ‎تر و یا پررنگ‎تر؛ بنابراین از آن‎جا که نگاه میرصادقی در کتاب مبتنی‎ست بر یک‎سری مفروضات یک‎بعدی و از پیش تعیین‎شده که دلالت بر همان رویکرد سیاه و سفید نسبت به آدم‎های رمان دارد، کمتر می‎توان شخصیت‎های خاکستری و چندبعدی در این رمان پیدا کرد. خاصه آن‎جا که بحث ثروت مطرح می‎شود، ثروتمندان بدند و فقرا خوب؛ البته اگر استثناهایی هم در میان ثروتمندان پیدا شود، با الطاف بی‎جای خود غرور فقرا را جریحه‎دار می‎کنند! از این منظر «بادها…» همانند اغلب رمان‎های ایرانی، هنگامی‎که می‎خواهد به فقر و بی‎عدالتی‎‎های روزگار خود بپردازد، آگاهانه یا ناخودآگاه بیشتر به  تجلیل از فقر می‎پردازد!

از سوی دیگر شکل و منطق برخی اتفاقات سطحی در حد پاورقی‎‎های مجلات و یا فیلمفارسی‎هاست و در این طیف آثار هم به کرات مورد استفاده قرار گرفته‎اند؛ برای مثال رعنا که شوهرش معتاد است، در بیمارستان کار می‎کند، او رفته رفته توسط مردانی که در پیرامونش کار می‎کنند، از راه به‎در شده و سرانجام به‎دلیل بدهی مالی به یکی از زنان همسایه، به راحتی توسط او فریب خورده و کارش به محله بدنام و فحشا می‎کشد. در میانه رمان قرار می‎شود با مردی ازدواج کند، اما کمی‎بعد مرد پول‎های رعنا را دزدیده و غیبش می‎زند، سرانجام اما حمید او را از محله بدنام نجات داده و راهی شهر خود می‎کند تا در آنجا با پسرخاله‎اش که خواستگار قدیمی اوست ازدواج کند! وضعیت رعنا، دلایل کشیده شدن او به محله بدنام و اتفاقاتی که از سر می‎گذراند، باجزییات مشابه پیش از این در فیلمفارسی‎‎های بسیاری به‎کار رفته است.

با توجه به آن‎چه در بالا گفته شد، پربیراه نیست اگر بگوییم بزرگ‎ترین معضل «بادها…» (از نگاه امروز) کهنگی درونمایه‎ آن است. قریب به بیست و هفت سال از انتشار این رمان می‎گذرد، گذر همین مقطع زمانی  نه چندان طولانی (لااقل برای یک اثر ادبی)، حکایت عدم توفیق این رمان در محک زمان دارد.

بی‎شک موفق‎ترین فصول رمان همان بخش‎هایی‎ست که به زندگی توصیف زندگی مردم بازارچه و روابط کسبه می‎پردازد و همزمان گذر راوی از یک مرحله از زندگی به مرحله‎ای دیگر را اتفاق می‎افتد. داستان در فضایی برفی و توام با سرخوشی از بی‎خبری نوجوانانه آغاز می‎شود، سرخوشی‎ای که با از راه رسیدن یک اتفاق پایان می‎یابد، و این مقدمه ورود راوی به دنیای آدم بزرگ‎هاست. فصلی که با نمایش برهم خوردن تعادل زندگی شخصیت اصلی رمان، براساس الگو‎های کلاسیک داستان‎گویی، متضمن آغازی موثر برای جذب خواننده‎است. اما بعد از این شروع موفق که از سوی دیگر جذابیت خود را مدیون توانایی میرصادقی در توصیف فضا‎ها و روابط روزگار کودکی و نوجوانی‎ست، رمان هرچه به جلو می‎رود با افتادن در وادی اتفاقات کلیشه‎ای و تا اندازه‎ای شعاری لطف و طراوت خود را از دست می‎دهد و سرانجام با تدارک یک پایان‎بندی خوش تیر خلاص به رمان شلیک می‎شود!

در زمینه کهنگی رمان برای خواننده امروز صرف‎نظر از رویکرد شعاری نویسنده به مبارزات سیاسی در اواخر دهه سی، باید به نوع رویکرد و دغدغه‎‎های نویسنده اشاره کرد. رسالتی که او با طرح مسأله عدالت اجتماعی، عصیان توده‎‎های فقیر در برابر قدرت حاکم و… آن مطرح می‎کند، و حتی ویژگی‎های که از زبان شخصیت‎های رمانش برای یک نویسنده برمی‎شمرد آرمان‎هایی رنگ و رو باخته‎اند که امروز از سکه افتاده‎اند و خریداران چندانی هم ندارند.  

میرصادقی در «بادها…»  ویژگی‎های ممتاز یک نویسنده را (از زبان یکی از شخصیت‎ها) این چنین عنوان می‎کند: «نرفته تو اتاقش بشینه و قصه‎های آه و ناله‎ای چاپ بزنه. راه افتاده میون مردم بدبختی‎ها رو دیده و دردهارو تجربه کرده و کتابشو نوشته.» با این اوصاف خود نیز تا آن‎جا که می‎تواند به گوشه‎‎های مختلف اجتماع -لااقل آن‎ها که به طبقات پایین جامعه مربوط می‎شود – از  محله و بازارچه گرفته تا خانه‎های بدنام در قلعه و… سرک بکشد.

«بادها…» همانند بسیاری از رمان‎های همدوره خود به نیت طرح مسأله مبارزه سیاسی با رژیم گذشته نوشته شده است. نکته‎ای که گاه به شکل غیرمستقیم و هم به‎گونه‎ای مستقیم در کتاب مطرح می‎شود. برای نمونه آقا علاء در واقع نمادی‎ست از جامعه ایران که توسط امثال جان‎نثار که رژیم شاه را نمایندگی می‎کنند، زمین‎گیر شده و زندگی‎اش از هم پاشیده است، در واقع با این نمادها نویسنده اشاره دارد که رژیم شاه این سرزمین را به تباهی کشیده است. با این فرض حمید را نیز می‎توان نمونه‎ای از جوانان ایرانی در نظر گرفت که به‎واسطه شرایطی که برای پدرش (جامعه پیش آمده) امکان ادامه تحصیل (پیشرفت) را از دست می‎دهد، پا در زندگی دشوار و پر از بی‎عدالتی می‎گذارد و در نهایت، راهی جز مبارزه در پیش روی خود نمی‎بیند.

شاید اگر میرصادقی این تلاش برای ارائه فضایی رئالیستی را به رویکردی شعارزده نمی‎آمیخت و از عهده ‎توصیف زنده و پذیرفتنی این فصل از مبارزات سیاسی و اجتماعی مردم این دیار برمی‎آمد، می‎توانست صرف نظر از جنبه‎‎های ادبی، به‎عنوان سندی از دوره‎ای خاص در تاریخ معاصر ایران دارای ارزش باشد؛ اما متأسفانه رمان به این ‎لحاظ توفیق چندانی کسب نکرده؛ یکی از مهمترین دلایل  این ناکامی را می‎توان خلأ‎ و غفلت آگاهانه یا ناخودآگاه از نقش و حضور مذهب در این فصل از نتریخ مبارزات مردمی ایران است؛ نکته‎ای که صرف‎نظر از رویکرد‎های ایدئولوژیک، نمی‎توان منکر نقش آن در جامعه ایرانی و سهم آن در مبارزات سیاسی در سال‎های پیش از انقلاب شد.

درست است که در جریان مبارزه علیه رژیم گذشته بعد از سال 1342 بود که نقش مذهب پرنگ‎تر از پیش شد و  گروه‎های مذهبی به تدریج در میان گروه های مخالف رژیم به مراتب جدی تر از گذشته مطرح شدند و زمان وقوع اتفاقات رمان «بادها…» نیز به پیش از این تاریخ (اواخر دهه سی) برمی‎گردد. اما با وجود این بازهم نمی‎توان از کنار آن چنان به سکوت گذشت، چنان‎که گویی مذهب نه‎تنها در جریان مبارزه ، بلکه درحیات اجتماعی مردم  نقش خاصی نداشته است.

این درست که میرصادقی در این رمان طیفی از مبارزان سیاسی را برگزیده که کم و بیش از گرایش‎هاش‎‎های چپ و یا نهایتا ملی‎گرایانه برخوردارند، اما کم توجهی به نقش مذهب و کانون‎‎های مذهبی در این مبارزات به رمان لطمه جدی زده است. میرصادقی حتی او در موفق‎ترین فصل‎‎های رمانش که به زندگی مردم بازارچه، یعنی همان مردم جنوب شهر (که از قضا گرایش‎‎های مذهبی در زندگی آن‎ها پررنگ است) پرداخته، عملا وزن چندانی به آن در زندگی و مناسبات میان اهالی محله و بازارچه نداده است؛ و این برای رمانی که بارزترین وجوه آن به عنوان رمانی رئالیستی در بازتاب دادن حقایق یک دوره زمانی ارزیابی می شود، چندان موجه به نظر نمی رسد.