Share This Article
گفتگو با گابریل گارسیا مارکز
ریتا گیبرت
ترجمه: نازی عظیما
نیویورک ۳ ژوئن ۱۹۷۱
همه این در و آن در زدن های من در پی گارسیا مارکز – یعنی مسافرتم از پاریس به بارسلونا و دو هفته در هتلی در کاتولونیا ماندن و تلفن های دور و نزدیک و نامه نگاری های پی در پی از نیویورک به اسپانیا – از وقتی شروع شد که در دومین و آخرین باری که گارسیا مارکز را در بارسلونا دیدم، پرسشنامه ای را که با نظر خود او تنظیم کرده بودم به دستش دادم. سنگرگیری گارسیا مارکز در مقابل خبرنگاران شهره ی آفاق است و در آن لحظه تنها با مصاحبه ی کتبی می شد به تورش انداخت. ضمن نوشیدن چای، قول داد که ظرف چند روز جواب هایش را حاضر کند و حتی پیشنهاد کرد که اگر باز هم بخواهم می توانم سوال های تازه ای بر پایه ی جواب هایی که داده است طرح کنم و به مصاحبه بیفزایم اما از آن وقت دیگر دستم به دامانش نرسید.
اگر چه که قبل از عزیمتم به توسط همسرش برایم پیغام فرستاد که دستنویس آن را برایم خواهد فرستاد – اما هنوز که هنوز است چیزی به دست من نرسیده است.
شش ماه بعد که گارسیا مارکز برای گرفتن درجه ی دکترای افتخاری ادبیات از دانشگاه کلمبیا به نیویورک آمد، بیدرنگ به تلفن من جواب داد. فردای آن روز در هتل پلازا که محل اقامتش بود به سراغش رفتم و پس از چک و چانه ی بسیار با مدیر هتل – که بهانه گیریش به خاطر بی کراوات بودن گارسیا مارکز بود نه سبیل کلفتش – راضیش کردیم به سالن رستوران را همان بدهد. صبحانه مان را زودتر از معمول خوردیم و بعد غرفه ی ایرانی هتل را که خالی از اغیار بود، در اختیار گرفتیم و این بار با یک نوار چرخان و در مدت سه ساعت مصاحبه ای را که آن همه منتظرش بودم، انجام دادیم.
از کی به نویسندگی دست زدید؟
از وقتی که یادم می آید. دورترین خاطره من به کشیدن «تصاویر مضحک» بر می گردد و حالا خیال می کنم شاید به این علت بوده که نوشتن نمی دانسته ام. من همیشه خواسته ام راه هایی برای قصه گفتن بیابم و ادبیات بهترین و دستیافتنی ترین راهی است که می شناسم. اما خیال می کنم که بیشتر قصه گو باشم تا نویسنده.
شاید به این دلیل است که کلام گفتاری را به نوشتاری ترجیح می دهید؟
حتماً چه چیزی با شکوه تر از آن که قصه بگویی و در گفتن آن از جانت مایه بگذاری؟ کمال مطلوب من آن است که داستان رمانی را که در دست نوشتن دارم برای شما تعریف کنم و یقین دارم که همان تأثیری را در شما خواهد گذاشت که نوشتنش. با این تفاوت که رنج نوشتنش را برخودم هموار نکردهام. در خانه که هستم، هر وقت روز که می خواهد باشد، رویاهایم را، هر آن چه را که بر من رخ داده یا نداده، برای خودم مرور می کنم. هرگز برای بچه هایم قصه های من درآوردی نمی گویم؛ برایشان از ماجراهایی که رخ داده می گویم و بچه ها از آن واقعاً لذت می برند. بارگاس یوسا در کتاب خود به نام گارسیا مارکز، سرگذشت یک خداشکن از کار من مثال می آورد و مرا تخم خاطره گویی معرفی میکند… آرزوی واقعی من این است که مرا به خاطر گفتن یک قصه ی خوب دوست بدارند.
جایی خواندم که خیال دارید پس از پایان رمان خزان پیشوا از رمان نویسی دست بکشید و به قصه نویسی بپردازید.
دفترچه ای دارم که قصه هایی را که به فکرم می رسند در آن می نویسم. تا به حال به شصت تا رسیده اند. گمان می کنم به صد تا برسند. چیزی که برای من خیلی جالب است مرحله ی ساخته و پرداخته شدن این داستان ها در ذهن من است. قصه، که گاه از یک جمله یا واقعه الهام می گیرد، در کم تر از یک ثانیه به تمام و کمال در ذهن من ساخته و پرداخته می شود. هیچ نقطه ی شروعی ندارد. شخصیت ها فقط می آیند و می روند. برایتان قطعه ای بگویم که شما را تا حدی به کار جاودانه ی ساخته شدن داستان در ذهن من آشنا کند. شبی در بارسلونا عده ای مهمان داشتم. ناگهان برق رفت. چون علت خاموشی از محل بود یک تعمیرکار برق را خبر کردم و همچنان که او مشغول تعمیر بود و من شمعی برایش گرفته بودم، از او پرسیدم: «معلوم هست چه به سر برق آمده؟» جواب داد: «برق هم مثل آب است. شیرش را باز کنی راه می افتد و کنتور هم مقدارش را اندازه می گیرد.» آناً داستان کاملی در ذهن من نقش بست:
د ر شهری دور از دریا، شاید پاریس، شاید مادرید، یا بوگاتا، در طبقه ی پنجم یک آپارتمان زن و شوهر جوانی با دو بچه هفت و ده ساله شان زندگی می کردند. یکی از روزها بچه ها از پد ر و مادرشان یک قایق پارویی خواستند. پدر گفت: «چه طور می شود برای شما قایق پارویی خرید. توی شهر چه فایده ای دارد؟ بهتر است هر وقت رفتیم کنار دریا یکی کرایه کنیم.» اما بچه ها پایشان را در یک کفش کرده بودند. بالاخره پدرشان شرط کرد که: «اگر امسال در مدرسه شاگرد اول شدید یک قایق برایتان می خرم.» بچه ها شاگرد اول شدن و پدرشان به ناچار قایق را خرید و وقتی که بچه ها داشتند قایق را به طبقه ی پنجم میآوردند پدرشان پرسید: «آخر این قایق را می خواهید چه کار؟» بچه ها گفتند: «هیچ، فقط دلمان می خواست یک قایق داشته باشیم. می گذاریمش توی اتاق خودمان.» یک شب که پدر و مادر به سینما رفته بودند، بچه ها لامپ برق را شکستند و نور مثل آب از آن روان شد و روان شد تا به ارتفاع یک متر بالا آمد. بعد بچه ها قایق را آوردند و سوارش شدند و در اتاق ها و آشپزخانه به پارو زدن پرداختند. نزدیک موقع آمدن پدر و مادر که شد، دوشاخه ها را از پریزها بیرون کشیدند تا نور از طریق آنها خارج شود و قایق را سرجایش گذاشتند و لامپ را دوباره وصل کردند و خلاصه همه چیز را چنان مرتب کردند که انگار هیچ اتفاقی نیفتاده است. این بازی دیگر چنان لذت بخش و پرشکوه شده بود که رفته رفته مقدار نور را بیشتر می کردند و با عینک و باله ی غواصی مانند ماهیگیران زیر دریا، در زیر تختخواب ها و میزها غواصی می کردند…. شبی، رهگذرانی که از خیابان می گذشتند، دیدند که از پنجره های خانه ای سیل نور به سوی خیابان جاریست، و ماموران آتش نشانی را خبر کردند. وقتی که ماموران در خانه را باز کردند با اجساد غرق شده بچه ها که در نور شناور بود روبه رو شدند. بچه ها چنان محو و مجذوب بازی لذت بخششان شده بودند که گذاشته بودند نور تا سقف اتاق ها بالا بیاید.
حالا بگوئید ببینم چه طور تمام این داستان کامل در یک آن به فکر من رسیده است؟ البته چون بارها تکرارش کرده ام، هر بار زاویه تازهای در آن کشف می کنم – چیزی را با چیز دیگر عوض می کنم. یا جزء تازهای به آن می افزایم – اما در اصل حکایت تغییری پیش نمی آید. در تمام ماجرا هیچ قصد و تصمیم قبلی وجود نداشته و اصلاً نمی دانم که داستان کی می خواهد بر من «ظاهر» بشود. من عبد و عبید تخیلم هستم و در واقع مرا هر جا که خاطرخواهش است می کشاند.
آیا این قصه را نوشته اید؟
فقط یادداشت کرده ام: قصه شماره ۰۷ «بچه هایی که در نور غرق شدند». همین و همین. اما این قصه را مثل بقیه قصه هایم در حافظه ام نگه می دارم و هرازگاه در آن دستکاری می کنم. مثلاً ضمن این که در تاکسی نشسته ام، داستان شماره ۵۷ به یادم می آید. آن را به تمام و کمال می خوانم و متوجه می شوم که درواقعه ای که بر من گذشته بود، گل سرخ هایی که دیده بودم و در واقع گل بنفشه بوده اند نه گل سرخ. این تغییر را در قصه ام وارد می کنم و یک یادداشت ذهنی از آن برمی دارم.
عجب حافظه ای!
چندان قوی نیست. سنتها فقط چیزهایی را که ارزش ادبی ندارند فراموش می کند.
چرا همان بار اول که قصه به فکرتان می رسد، آن را نمی نویسید؟
وقتی که دارم رمان می نویسم، چه طور می توانم چیزهای دیگر هم بنویسم. باید فقط روی آن یک کتاب کار کنم، حتی اگر ده سال طول بکشد.
آیا به طور ناخودآگاه این قصه ها را در زمانی که می نویسید، جا نمی دهید؟
این قصه ها تماماً بافتی جداگانه دارند و هرگز ربطی به سرگذشت یک دیکتاتور ندارند. البته این بلا، موقع نوشتن تشییع جنازه ی مادربزرگ، ساحت نحس، و کسی به سرهنگ نامه نمی نویسد، به سرم آمد. چون عملاً داشتم همه شان را با هم می نوشتم.
هیچوقت به فکرتان رسیده که هنرپیشه شوید؟
در برابر دوربین یا میکروفون به شدت احساس بی دست و پایی می کنم. اما می توانستم نویسنده یا کارگردان بشوم.
یک بار گفته بودید: «از بس کم رو بودم نویسنده شدم. آرزوی قلبی من آن بود که شعبده باز شوم. اما به هنگام نمایش ترفندهای تردستی چنان دستم و پایم را گم می کنم که راهی جز پناه جستن در خلوت ادبیات نیافتهام. برای من، نویسندگی، کاری بس شگفت آور است، زیرا در نوشتن کند و کودنم.»
چه چیز خوبی خواندید.آن قسمت مربوط به شعبده باز شدنم درست در تأیید همان چیزی است که تا به حال گفته ام. من وقتی داستانی را برای جمعی تعریف می کنم لذت می برم. درست مثل شعبده بازی که از کلاهش خرگوش درمی آورد.
آیا نوشتن برای شما کار سختی است؟
فوق العاده سخت است، همیشه. وقتی که می گویم از بس کم رو بودم نویسنده شدم، از آن روست که تنها کاری که باید بکنم این است که همه را در این اتاق جمع کنم و برایشان قصه بگویم. اما کم رویی مانعم می شود. اگر جز من و شما دو نفر دیگر هم در این اتاق بودند هرگز نمی توانستم این گفت و گویی را که الان داریم، داشته باشیم. زیرا حس می کنم که نمی توانم نبض همه شان را در دست داشته باشم. پس بهترین راه برای بیان قصه ام آن است که آن را بنویسم یعنی در اتاقم تنها بنشینم و جان بکنم. عرق آدم را در می آورد اما شور و هیجان زیادی دارد. غلبه بر مشکل نوشتن چنان لذتبخش و مهیج است که به زحمتش می ارزد مثل زایمان است.
به خاطر تماس هایی که در سال ۱۹۴۰ با سینمای تجربی رم داشتید سناریوهایی نوشته اید و فیلم هایی کارگردانی کرده اید آیا دیگر تعلق خاطری به این وسیله بیان ندارید؟
نه. زیرا تجربه ی من در سینما به من نشان داد که نقش نویسنده در فیلم سازی تا چه حد ناچیز است. سرمایه ی کلان، تسلیم و کنار آمدن و زد و بندهای فراوان، دیگر جایی برای داستان اصلی باقی نمی گذارد. حال آن که اگر در اتاق را برخودم ببندم قطعاً می توانم هر چه می خواهم، و همان ا که می خواهم، بنویسم. دیگر لازم نیست زیر بار ادیتوری بروم که مدام به من بگوید: «فلان شخصیت یا واقعه را بزن و به جایش بهمان چیز را بگذار.»
فکر نمی کنید که تأثیر بصری سینما از ادبیات بیشتر است؟
مدتی چنین فکر می کردم. اما بعد متوجه ی محدودیت های کار سینما شدم. همان تأثیر بصری که به آن اشاره کردید در مقایسه با ادبیات خود نوعی نقیصه است. زیرا چنان فوری و چنان شدید است که بیننده نمی تواند به ماورای آن دست یابد. در عرصه ی ادبیات می توان بسا دورتر تاخت و در ضمن هر تأثیری را، چه بصری، چه سمعی، یا هر نوع دیگر، آفرید.
آیا به نظر شما قالب رمان رو به زوال دارد؟
اگر رو به زوال دارد از آن روست که رمان نویسان رو به زوال دارند. در هیچ دوره ای از تاریخ بشریت مانند زمانه ی ما این همه رمان خوانده نشده است. رمان ها به طور کامل در تاریخ مجلات اعم از زنانه و مردانه، و روزنامه ها منتشر می شوند، حال آن که توده ی نسبتاً بی سواد یا کم سواد مردم اوج الوهیت ادبیات را در قصه های مضحک مصور متجسم می دانند. البته ما می توانیم برسر کیفیت رمان هایی که خوانده می شوند داد سخن بدهیم. اما این کاری به جماعت خواننده ندارد و تنها به سطح فرهنگی که از طرف دولت در اختیار مردم قرار گرفته، مربوط می شود. اگر به پدیده ی صد سال تنهایی برگردیم – و این را بگویم که در حال حاضر به هیچ وجه خیال یافتن علت، یا تجزیه و تحلیل آن را، چه شخصاً و چه توسط دیگران ندارم – خوانندگانی را می شناسم که از هیچ ترتیب و آداب روشنفکرانه بویی نبرده بودند اما یک راست از مضحکه ای قلمی به این کتاب روی آوردند. و با همان شور و علاقه ای آن را خواندند که قبلاً آثار دیگری را که به خوردشان داده شده بود، می خواندند. چرا که محتوای فکری آن را سهل الوصول می یافتند. این ناشرانند که با دست کم گرفتن سطح جامعه، کتاب های کم ارزش ادبی منتشر می کنند و شگفت آن که حتی در همین سطح نیز، کتاب هایی چون صد سال تنهایی، با اقبال و علاقه روب ه رو میشود. از همین روست که به گمان من تعداد رمان خوان ها ترقی فاحش کرده است. رمان همه جا، همیشه، و در تمام جهان خوانده می شود؛ و داستانسرایی همیشه جالب و شیرین خواهد بود. شوهر به خانه می آید و برای زنش از کارهایی که کرده، یا نکرده، می گوید، چنان که زنش همه را باور می کند.
در مصاحبه تان با لوئیس، آرس می گویید: «عقاید سیاسی من ثابت اند…. اما عقاید ادبیم همراه با دریافت ها و برداشت هایم مدام تغییر می یابند»، بگوئید ببینم، هم اکنون در ساعت هشت صبح امروز عقاید ادبی شما چیست؟
همیشه گفته ام که هر کس بر خودش خرده نگیرد متحجر است، و هر متحجری، مرتجع، من دائماً و به خصوص در مورد کار ادبیم، از خودم عیب جویی می کنم. روش کار من طوری است که اگر دائماً خودم را نقادی نکنم، خودم را اصلاح نکنم و مرتکب اشتباه نشوم هرگز قادر به خلق ادبی نخواهم شد. اگر غیر از این بود باید در همان اولین کتاب درجا می زدم. من هیچ نسخه و دستورالعملی برای خودم قائل نیستم.
آیا در رمان نویسی شیوه ی خاصی دارید؟
شیوه ام همیشه به یکسان نیست. و برای جمع آوری مطالب رمانم هم شیوه ای ندارم. کار نوشتن کم ترین مشکل من است. مشکل اساسی من به هم آوردن و جا انداختن رمان است. به طوری که با دید من جور در آید.
هفت صدا