ادبیات داستانی پس از جنگ آلمان و «بیلیارد در ساعت نه و نیم» اثر هاینریش بل

‘

معرفی کتاب / «بیلیارد در ساعت نه و نیم»؛ هاینریش بل؛ ترجمه کیکاووس جهانداری؛ ماهی

برخاستن از ویرانه‌های جنگ

حمیدرضا امیدی سرور

آلمان شکست خورده بعد از جنگ جهانی دوم، تنها نیازمندِ احیای اقتصاد و متأثر از آن صنعت، کشاورزی و… نبود؛ بلکه همپای آن و چه بسا مهمتر از آن نیازمند احیای فرهنگی نیز بود. چرا ملتی زمین خورده تا هویت جمعی و اعتماد به نفس ملی و فرهنگی خود را پیدا نکرده و احیاء نسازد، نمی تواند خود را از گردباد های بنیان کَنِ تاریخی نجات دهد.

شکست آلمانها در جنگ جهانی تنها از جنبه نظامی نبود، بلکه مهمتر از آن، شکست در آرمانهایی دروغین بود که توسط هیتلر و دستگاه تبلیغاتی اش در قلب و روح این مردم نفوذ کرده بود. آلمانها پیشتر نیز در جنگ جهانی اول طعم تلخ شکست را چشیده بودند، اما این بار علاوه بر چنین شکستی، شکست در ابعاد روحی و فرهنگی را نیز تجربه می کردند. ملتی که در این برهه به واسطه گفتمان ترویج شده توسط ناسیونال سوسیالیست ها (نازی ها) دچار انحطاط فرهنگی نیز شده بود، بنابراین کار دشواری را در پیش رو داشت. (البته آلمانها این بار نیز همانند گذشته این دوران افول را پشت سر گذاشته و چند دهه بعد دوباره به قدرتی جهانی بدل شدند)

از کتابسوزان نازی ها می توان به عنوان یکی از جلوه های انحطاط فرهنگی و افول روح جمعی این ملت یاد کرد که نه تنها با حضور نیروهای نظامی که حتی با شرکت مردم  و  گاه در سردر دانشگاه ها برگزار می شد.

در چنین احوالی اهمیت کار هنرمندان، نویسندگان و روشنفکران به هیچ وجه کمتر از دیگران (سیاستمداران، اقتصاددانان و …) نبود و چه بسا به دلیل ابعاد فکری این مسئله مسیری دشوارتر را نیز پیش رو داشتند. از این جهت سال ۱۹۴۵ بی دلیل در ادبیات آلمان سال صفر نام نگرفته بود، ادبیات این کشور باید از خرابه های برجای مانده از فرهنگ فاشیستی نازی ها، از نقطه صفر دوباره برپا می خواستد. در حوزه فرهنگی و خاصه ادبیات نسل نویسندگان جوانی که بعد از جنگ کار خود را آغاز کردند نقش مهمی در این زمینه داشتند.در چنین احوالی دور از ذهن نبود که نوشتن درباره جنگ یکی از دغدغه های نسل جدید باشد، واقعیتی هولناک که برای گذر کردن از آن باید خوب در فرهنگ جمعی مردم این سرزمین حل و فصل و نهایتا هضم می شد.

هاینریش بل که خود سابقه حضور در جبهه های جنگ را نیز داشت از این منظر یکی از بهترین گزینه های محسوب می شد. او که در ابتدای جنگ علیرقم مخالفت های خانواده‌اش با جنگ همدلی می کرد، رفته رفته به منتقد و مخالف سیاست های فاشیستی رایش سوم بدل شد که به بهانه مختلف، از حضور در جبهه های جنگ سرباز زده و می گریخت.

این تجربه ها بعدها در داستان‌نویسی بسیار به کارش آمد و هاینریش بل مصالح مورد نیاز داستانهایش را از دل این تجربه ها بیرون کشید. علاوه بر قدرت هاینریش بل در رمان نویسی، تبحرش در نوشتن داستان کوتاه این امکان را به او می داد که برش هایی از ابعاد گوناگون و گسترده جنگ را به شکلی تاثیر گذار در آثارش به نمایش بگذارد.

بعد از پایان جنگ جهانی دوم، همراه با هاینریش بل نویسندگانی چون ولفگانگ کوپن، مارتین والزر و زیگفرید لنتس نیز از جمله چهره‌هایی بودند که به نوشتن نخستین رمان‌های پس از جنگ پرداختند که بعدها چهره های دیگری نیز به آنها پیوستند که از معروف ترین‌شان می توان به گونتر گراس اشاره کرد که آن روزگار نویسنده بسیار جوانی بود. به هر حال تشکیل گروه ۴۷ یکی از مهمترین تلاش‌های روشنفکران آلمانی برای احیای فعالیت‌های فرهنگی به خصوص در حوزه ادبیات، پس از سقوط فاشیسم بود.

در ایران هاینریش بل توسط شریف لنکرانی به علاقمندان ادبیات معرفی شد. لنکرانی رمان عقاید یک دلقک را به فارسی برگرداند که در سال 1349 در سری کتابهای جیبی وابسته به نشر امیرکبیر منتشر ساخت. رمانی که از قضا محبوب ترین رمان این نویسنده در ایران محسوب می شود. در سال ۱۳۶۰ نیز مرتضی کلانتریان با ترجمه بسیار عالی شاهکار اصلی هاینریش بل یعنی سیمای زنی در میان جمع را در اختیار فارسی زبانان قرارداد. اما شهرت هاینریش بل در ایران به دهه هفتاد شمسی به بعد بر می گردد (که چند سالی از مرگ او نیز می گذشت). در این سالها آثارش یکی پس از دیگری به فارسی ترجمه شده و حتی برخی از چند ترجمه مختلف برخوردار شدند.

رمان بیلیارد در ساعت نه نیم که توسط کیکاوس جهاندری به فارسی برگردانده شده، نیز به همین دوران برمی گردد این رمان یک بار در اوایل دهه هفتاد توسط نشر سروش به بار فرستاده شد. اما عدم معرفی درست کتاب توسط ناشر باعث شد این اثر شاخص هاینریش بل در دوران شهرت او آنچنان که شایسته بود دیده نشود.

انتشار مجدد این رمان توسط نشر ماهی در سال ۱۳۸۹ چنانگچکه گویی این رمان را بازار نش دوباره احیا کرد، به خصوص اینکه نشر ماهی به شیوه معمول خود در چنین مواردی با ویراش مجدد و اساسی اثر متنی پیراسته و پاکیزه را در اختیار مخاطب قرار داده است.

این رمان یکی از آثار شاخص و متفاوت در کارنامه هاینریش بل محسوب می شود که در سال ۱۹۵۹ منتشر شده‌است. در زمانی که اگر چه هاینریش بل در آلمان و اروپا به چهره ای شناخته شده بدل شده بود اما هنوز با موفقیت های بزرگ جهانی خود فاصله داشت. این رمان سر آغاز یک تغییر سبک در آثار هاینریش بل به خصوص از منظر روایت و بحث زمان بود.

چرا که تا پیش از این رمان، اغلب داستانهای هاینریش بل دارای داستانی خطی بودند که با پیروی از تداوم زمانی پیش می رفتند و در یک محدوده زمانی طولانی روایت می شدند. اما در بیلیارد در ساعت نه و نیم ما خواننده رمانی هستیم که کل آن در کمتر از نصف روز (هشت ساعت) رخ می هد. رمان از یازده راوی برخوردار است که هریک از منظر دید خود داستان را روایت می کنند و گذشته از اینها فلاش بک ها و شکست های روایی در این رمان وجود دارند که در آن زمان شگردهایی تازه در آثار او محسوب می شدند، البته او در آثار بعدی اش ، از این منظر شگردها و شیوه های مختلفی را تجربه کرد. اما با این حال در این رمان از آن رئالیسم گزارشی معمول آثارش که مبتنی بر تاکید روی جزئیات هوشمندانه بود، فاصله گرفته، هر چند که کماکان اثر رئالیستی آفریده اما شکل نثر روایت و توصیفات او متفاوتند.

ماجرای اصلی رمان بیلیارد در ساعت نه و نیم تقریبا در هشت ساعت از ششم سپتامبر ۱۹۵۸ رخ می دهد. در این روز هاینریش فهمل هشتاد ساله شده است. با وجود این در دل این زمان فلاش بک هایی به گذشته زده می شود که در کنار رواتگر قریب به نیم قرن و زندگی سه نسل از این خانواده اند. (از ۱۹۰۷ تا ۱۹۵۸) صومعه سنت آنتوان به عنوان نقطه اتصال مکانی این سه نسل در واقع نمادی است از آلمان.

هاینریش فهمل معمار در ۱۹۰۷ این صومعه را بازسازی می کند، اما در طی جنگ جهانی روبرت فهمل پسر او مامور می شود صومعه را تخریب کند و سرانجام یوزف فهمل بعد از جنگ جهانی وظیفه دارد دوبار صومعه را بازسازی کند. به این ترتیب هاینریش بل با استفاده از زبانی کنایی و در دل داستانی که بسیار جذاب نوشته شده حکایت از بازسازی ، ویرانی و بازسازی مجدد این سرزمین توسط مردم یاد کرده است. درواقع هاینریش بل در قالب این رمان روایت خود را از زندگی و جنگ در آلمان و آنچه بر سر آلمان آورده اند با بیانی جذاب و هنرمندانه روایت کرده است.

هاینریش بل در آثار واپسین کارنامه خود، با فاصله گرفتن از جنگ به زندگی اجتماعی و سیاسی مردم آلمان نیز می پرداخت که در این رمان بارقه هایی از این مهم را نیز می توان ردیابی کرد.

شکی نیست برای شناخت آثار هاینریش بل در کنار شاهکارش سیمای زنی در میان جمع و محبوبترین رمانش عقاید یک دلقک، بیلیارد در ساعت نه و نیم یکی از اساسی ترین رمانهایش محسوب می شود، رمانی که در لیست هزارتایی کتابهایی که پیش از مرگ باد خواند جای دارد.

نقل از الف کتاب

«بیلیارد در ساعت نه و نیم»
نوشته: هاینریش بل
ترجمه: کیکاووس جهانداری
ناشر : ماهی، چاپ سوم ۱۳۹۴
۲۹۷صفحه ، ۱۲۵۰۰ تومان

‘