Share This Article
‘
مروری بر «فرهنگ. تاريخ. سياست» تازه ترین اثر محمدعلی کاتوزیان
مطبوعاتی‌های کاتوزیان
كتاب «فرهنگ. تاريخ. سياست» مجموعه‌ای از مقالات، گفت‌و‌گوها و سخنراني‌هـــاي محمدعلــی کاتوزیان اقتصاددان، تاریخ‌نگار، محقق علوم سیاسی و منتقد ادبی است كه در آن مقالات منتشرشده از او در مطبوعات ايران در سال‌هاي اخير گردآوري شده است. تحقيق کاتوزیان در عرصه تاريخ بیشتر متمرکز بر تاریخ تحولات عصر مشروطه و دوره پهلوی است. بخش گسترده‌ای از آثار او درباره دولت و جامعه در ایران، اقتصاد و استبداد و دموکراسی است. نظریه جامعه کلنگی او در كتاب «ايران؛ جامعه كوتاه‌مدت و سه مقاله ديگر» با استقبال و نقدهاي گسترده‌اي روبه‌رو شده است. او در اين کتاب تاریخ ایران را سيكلي از چهار حالت حکومت مي‌داند و با اشاره به روحیه تقریبا ثابت ایرانیان در تلاش یا آرزو برای سرنگونی شاه یا حکومت مستقر می‌نویسد: ایرانیان دقیقا به این دلیل با حکمرانان خود مخالفت می‌کردند که جان و مال‌شان تمام‌قد در اختیار آنان بود.
کاتوزیان تحت‌تأثیر گفتمان شرق‌شناسی، در برابر صفات جامعه اروپا، جامعه ایران را به لحاظ تاریخی، جامعه‌ای غیرعقلانی و عقب‌مانده مي‌داند که همواره گرفتار حکومت‌ها بوده است و در مجموعه آثار خود با برجسته‌کردن بی‌قانونی در تاریخ ایران، سعی در تبیین عقب‌ماندگی جامعه ایران از منظر دولت دارد. او تحولات تاريخي دوره پهلوي را شبه‌مدرنيسم مي‌نامد و توضيح مي‌دهد كه اگرچه گام‌هاي كوتاه و بلندي براي تغيير و تجدد در دوران مشروطه برداشته شد، اما بيشتر آنها به‌جاي اينكه با شيوه‌هاي متناسب با امكانات اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي ايران به كار رود بر مبناي كپي‌كردن صرف از غرب بوده است.
كاتوزيان در ديگر كتاب مهم خود «اقتصاد سياسي ايران؛ از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی» نشان مي‌دهد كه چگونه استبداد سنتي و رانت بي‌حساب نفت دست به دست هم دادند تا از توسعه اقتصادي و ريشه‌دار و بلندمدت در ايران جلوگيري كنند و روند قبلي در دوره محمدرضاشاه تبديل به استراتژي رانتي توسعه مي‌شود و نمي‌تواند توسعه اقتصادي ريشه‌دار و بادوامي را پايه‌گذاري كند. او با تبعیت از رویکرد تحلیلی نظریه شیوه تولید آسیایی مارکس و استبداد شرقی ويتفوگل براي چنین ساختاری روند شكل‌گيري نظام طبقاتی، فئودالیسم و سرمایه‌داری از نوع اروپایی را با توجه به عدم انباشت سرمايه در ايران منتفي مي‌داند.
در كتاب «فرهنگ، تاريخ، سياست» علاوه بر نظريه استبداد تاريخي، جامعه كلنگي، اقتصاد رانتي و ديگر نظريات شناخته‌شده او مقالات و گفت‌و‌گوهاي متنوعي درباره نقش سعدي در ادبيات و تاريخ ايران، دموكراسي‌خواهي در مشروطه ايراني، فرازوفرود صادق هدايت، خاطرات خليل ملكي و جبهه سوم، خاطرات دوران كودكي، ملي‌شدن صنعت نفت، خاطرات مدرسه البرز و دكتر مجتهدي، مهاجرت به انگلستان، دوستي با حميد عنايت و جامعه سوسياليست‌ها و مسائل سياسي روز مثل رابطه ايران و آمريكا و سياست اصلاح‌طلبي در ايران به چشم مي‌خورد.
شرق
‘