نگاهی به کتاب «در دامگه حادثه»؛ گفتگو با پرویز ثابتی مدیر امنیت داخلی ساواک

روایت است هویدا در آخرین روزهای حیاتش در زندان، خواسته بود به او اجازه دهند زنده بماند تا خاطراتش را جهت تهیه تاریخ معاصر در اختیار آنها قرار دهند، در آن روزهای پر هیجان آغازین انقلاب، حتی به فرض وقوف به این مهم، کمتر کسی پیدا می شد که بر اهمیت چنین مسئله ای تاکید داشته باشد کینه از رژیم شاهنشاهی و سردمدارانش به حدی بود که بسیاری از چنین آدمهایی که می توانستند منابعی دست اول برای روایت تاریخ آن دوران باشند اعدام شدند و ناگفته های بسیاری در سینه های آنها باقی ماند که می توانست مصالح ارزشمندی برای تارخ نگاران در شناخت دوران حکومت پهلوی باشد. اما در آن احوال هر آنچه مربوط به گذشته بود چنان مذموم شمرده میشد که نیازی برای شناسایی و احیانا ارزیابی تاریخی نداشت. به این ترتیب علاوه بر هویدا که سالهای سال در بالاترین سطح حکومتی حضور داشت و خوب و بد رژیم پهلوی را از نزدیک دیده بود دیگرانی نیز حسن پاکروان، نعمت‌الله نصیری و ناصر مقدم اعدام شدند به این ترتیب راه بر شناسایی دستگاه امنیت رژیم پهلوی که با اسم هراسناک ساواک در اذهان تداعی می شد بسته شد.

در این میان اما تنها کسی که از سران ساواک جان سالم به در برد و هنوز در قید حیات است پرویز ثابتی بود مدیر امنیت داخلی ساواک که با توجه رده بالای شغلی خود میتوانست حرفهای شنیدنی بسیاری داشته باشد. متاسفانه بسیاری از آدمهایی هم که در آن ایام چون پرویز ثابتی جان سالم بدر بردند، یا سکوت اختیار کردند و یا اینکه به دلیل کینهای که از انقلابیون به دل گرفته بودند ترجیح دادند اگر نه واژگونه که لااقل از پارهای گفتنی ها که به زعم آنها امکان داشت دستاویزی بدست مخالفان رژیم گذشته برای تقبیح هرچه بیشتر آن دوران بدهد، صرف نظر بکنند و این درست نقطه مقابل آن اندک عده ای بود که خاطرات خود را در داخل ایران و دربند روایت کردند و گویا تعمدا با افزودن به ملاط منفی ماجرا سعی در بدست آوردن دل  کسانی داشتند که شاید امیدی به گشایش احوالشان بدست آنها وجود داشت و از همین روست که خاطرات امثال حسین فردوست  که در ایران تنظیم شد، از این ور بام افتاده و خاطرات امثال پرویز ثابتی از آن طرف بام.

با همه  این احوال چه این سوی بام و چه آن سوی بام، همین روایت ها نیز غنیمتند و برای محققان هوشمند و بی طرف که بی حب و بغض بروایت تاریخ می پردازند، غنیمت اند چرا که به هر حال می توانند پرتویی هر چند کمرنگ بر روی گوشه هایی تاریک مانده از تاریخ معاصر بتابانند.

از این منظر کتاب در دام گه حادثه اثریست ارزشمند و در خور اعتنا که باید مطالعه آن را به علاقمندان تاریخ معاصر توصیه کرد، به خصوص اینکه ثابتی تنها بازمانده آن سازمان امنیتی است که همواره با داغ و درفش از آن یاد شده و حالا یکی از گردانندگان آن دستگاه می تواند روایتی از درون این سازمان بدست دهد. بدین ترتیب صرف نظر از چند و چون کتاب همین که عرفان قانعی فرد توانسته سکوت کسی همچون پرویز ثابتی را شکسته و او را راضی به مصاحبه ای چنین مفصل کند ارزشمند است و اینکه ثابتی همانند اغلب خدمتگذاران دستگاه سلطنت به دفاع از آن پرداخته و مخالفانش را به دیده انتقاد و حتی تحقیر نگریسته چندان در درجه اهمیت نیست، که انتظاری جز این نیز نمی توان داشت همانگونه که او نیز همانند اغلب سلطنت طلبان با وجود گذشت این همه سال چنان با بغض درباره دکتر محمد مصدق صحبت میکند خاصه آنکه کودتا و محاکمه او همچون لکه ننگی بر پیشانی دستگاه پهلوی باقی ماند. حال بگذریم از اینکه مصدق نیز همچون هر انسانی در مسیر حرکت خود مصون از خطا نبوده همچون همه مردان بزرگ خطاهایش نیز بزرگ بوده یا بزرگ جلوه میکند.

در دامگه حادثه اثری ست نیازمند تحلیل و بررسی جدی  برای بازشناسایی درستی یا نادرستی روایت ها و به خصوص قضاوت های پرویز ثابتی که این مهم نه در بضاعت نگارنده است و نه در این مجال اندک می گنجد اما این نقد جدی از آن رو ضروری جلوه می کند که پرویز ثابتی در این کتاب نه راوی که بیشتر به عنوان قاضی به ارزیابی اتفاقات گذشته می پردازد و جالب اینکه در صفحاتی به طور مفصل در زمانی که خود هنوز پست و سمتی در حکومت نداشته به اظهار نظر درباره اتفاقاتی می پردازد که رای نظرش لااقل به استناد یک ناظر بی واسطه و نزدیک نیز صائب نیست و متاسفانه از آنجا که گفتگو کننده نیز در این زمینه با پرویز ثابتی هم نظر است بی طرفی را کنار گذاشته و به زعم خود تا آنجا که می شده از خجالت دکتر مصدق در می آیند تا شاید گامی در مسیر دشوار شکستن بت مصدق بردارند که به فرض درست بودن این نظر جای آن نه اینجا که در اثری در نقد روش و منش حکومت داری مصدق بوده و گرنه بکار بردن مغرضانه لفظ مصدق السلطنه جای دکتر محمد مصدق و حتی به فرض بی اعتبار بودن مدرک دکترای او، محمد مصدق همانقدر می تواند اسطوره شکنانه باشد که کتاب مصدق السلطنه دکتر حسن آیت بود!

با همه این احوال در دامگه حادثه اثری ست خواندنی که در آن نکته های جالب صرف نظر از درستی و نادرستی شان کم نیست، از تهمتهایی که ثابتی به مبارزان علیه دیکتاتوری پهلوی می زند تا ادعاهای جالبی که درباره غلامحسین ساعدی و رضا براهنی و دیگر روشنفکران مخالف و معترض آن روزگار دارد. و طرفه اینکه مطب دکتر غلامحسین ساعدی که در آن روزها پاتوق روشنفکران مخالف رژیم بود و به روایت بسیاری بیماران کم بضاعت بسیاری در آن مداوا شدند در این اثر به عنوان مکانی برای فسق و فجور و فریب زنان توسط ساعدی معرفی می شود! البته از این دست ادعا های عجیب که حتی دامن شهید بهشتی را نیز گرفته در این کتاب کم نیست که نباید آنها چندان جدی گرفت و شاید حاصل کینه ای بوده که ثابتی همچون دیگر خدمتگذاران تخت طاووس از انقلابیون بردل گرفته و در طول این سه دهه با تخیل آمیخته و پروبال داده اند.نمونه دیگر چنین ادعاهایی از طرح مسئله ناتوانی جنسی غلامرضا تختی تا مرگ دکتر علی شریعتی به دلیل نرسیدن تریاک در خارج از ایران است بنابراین می بینیم ثابتی عملا هرکسی را که به نوعی خار چشم رژیم گذشته بوده به اتهامی بی اساس که غیر قابل رد یا اثبات است می آلایدو حتی از چهره های خوشنامی چون آیت الله طالقانی و مرحوم مهدس بازگان نیز نمی گذرد و آنها را با واسطه دست نشانده انگلیس می شمارد… با همه این  آسمان ریسمانهایی که ثابتی به هم بافته و گفتگو کننده هم شاید برای ازدست ندادن فرصت مصاجبه با او اگر و امایی در آن نکرده در این کتاب ششصد صفحه ای نکات جالبی که می تواند تصویری از حکومت شاه و روابط اطرافیانش با او بدست می دهد کم نیست.

البته نباید از این انتقاد به گفتگو کننده گذشت که صرف نظر از مواردی که به علت همعقیده بودن با ثابتی مثل عوامفریبی و بی قانونی های دکتر مصدق (!) با ایشان همراهی کرده در دیگر موارد نیز کم بیش رویه ای منفعل در پیش گرفته و هیچگاه در کسوت گفتگو کننده ای با رویکرد چالشی ظاهر نمی شود.از نقطه ضعفهای دیگر کتاب باید به عدم وجود یک فهرست اعلام کامل اشاره کرد که لازمه کتابی که قرار است به عنوان منبعی برای محققان باشد محسوب می شود که امیدواریم در چاپ کتاب توسط ناشر داخلی مرتفع شود.

شکی نیست این گفتگوی دراز همانند هر گفتگوی دیگری که به شکل مکتوب در می آید بخش بسیاری دارد که به صلاح دید گفتگو شنونده و گفتگو کننده در آن نیامده، امید آنکه روزی تکلمه ای بر این اثر منتشر شود و در برگیرنده چنین بخش هایی باشد. بخشهایی که شاید در شکل گیری تصویری واقعی تر از سردمداران رژیم گذشته کمک حال محققان باشد که لااقل گذر بیش از سه دهه از آن سالها بسیاری از حساسیت های نابجا در باره آن روزگار را زدوده است حساسیت هایی که ناگزیر به تصفیه بسیاری  از صدر تا ذیل آن دستگاه، گناهکار و بی گناه انجامید و حالا می توان بی تعصب به قضاوت روزگار رفته نشست.

*در دامگه حادثه» خاطرات پرویز ثابتی مدیر امنیت داخلی ساواک در گفت‌وگو با عرفان قانعی‌فرد توسط نشر شرکت کتاب در امریکا منتشر شده و انتشار آن در رسانه‌ها بازتاب گسترده‌ای داشته است. گویا نشر علم به زودی این کتاب را در ایران نیز منتشر خواهد کرد، به هر روی قرار گرفتن نسخه پی دی اف این کتاب و امکان دانلود مستقیم کتاب در دامگه حادثه در فضای مجازی زمینه ای بوده برای مطالعه کتاب پیش از انتشار در ایران.

مد و مه / ششم دی ماه 1392

نگاهی به کتاب «در دامگه حادثه»؛ گفتگو با پرویز ثابتی مدیر امنیت داخلی ساواک

گفتگو کننده عرفان قانعی فرد/ناشر : شرکت کتاب (امریکا)

حمید رضا امیدی سرور