نگاهی به کتاب «همسر اول» نوشته فرانسوا شاندرناگور، ترجمه اصغر نوری

فرانسوا شاندرناگور با رمان «همسر اول» برای نخستین بار است که به خوانندگان فارسی‎زبان ادبیات داستانی معرفی شده، نویسنده‎ای که مخاطب علاقمند به ادبیات در ایران با او ناآشناست، چرا که عملا تا کنون منبعی برای شناخت او، در نه فضای مجازی و نه (ظاهرا) در نشریات مکتوب وجود نداشته و بنابراین برای کسانی که با زبانی خارجی آشنایی ندارند، تنها امکانی که در شناخت سبک و سیاق کار این نویسنده دارند استفاده از  مقدمه‎ دوسه صفحه‎ای‎ست که  مترجم همسر اول (اصغر نوری) نوشته است، مقدمه‎ای که البته حاوی اطلاعات چندان بیشتری از آنچه ویکی پدیا به انگلیسی ارائه کرده نیست. آن    بنابراین می‎ماند خود متن رمان نیز  از قضا جزو آن گونه از آثاری نیست که فرانسوا شاندر ناگور به نوشتن آنها شهره‎ است.

فرانسوا شاندرناگور نویسنده‎ای‎ست که هم رمانهایی تاریخی نوشته است: خیابان پادشاه در سال ۱۹۸۱ (شرح خاطرات خیالی همسر دوم لویی چهارم، مادام دومنتونون)، فرزند روشنگری در سال ۱۹۹۵ (ماجرای آن در قرن هجدهم می‎گذرد و شرح زندگی زنی‎ست متمول که پس از مرگ شوهرش، خود بار  بزرگ کردن پسرش را بردوش می‎کشد)، اتاق در سال ۲۰۰۲ (داستانی تلخ درباره کودکی لویی هفدهم)، رنگ زمان در سال ۲۰۰۴ (ماجرای زندگی یک نقاش درباری‎)؛ و هم رمانهایی که در زمان معاصر می‎گذرند، همانند تریلوژی درس‎های ظلمت: بی‎همتا، ملک مقرب و فرزند گرگ که در دهه هشتاد نوشته شده‎اند (ماجراهای این سه رمان در سالهای دهه شصت و هفتاد فرانسه می‎گذرد)؛ همسراول در ۱۹۹۸ و آخرین رمان او مسافر شب در ۲۰۰۷ (ماجرای مرگ مادری‎ست که پس از آن در خاطر چهار دخترش حضوری متداوم دارد).

فرانسواشاندر تاگور به سال ۱۹۴۵ در فرانسه به دنیا آمده است، اجدادش هندی تبار بودند، از نوجوانی به پاریس رفت و هنوز هم در این شهر زندگی می‎کند، البته در رفت آمد به کرواز که ناحیه آباء و اجدادی او به شمار می‎رود. درسن بیست و سه سالگی، پس از گرفتن لیسانس حقوق و گذراندن دوره مدرسه ملی مدیریت وارد شورای دولتی شده و همچنین مسئولیت‌‎هایی را در بخش‎های فرهنگی و اقتصادی وزارت امور خارجه داشته است. در سال ۱۹۹۱ ظاهرا گزارشی را منتشر می‎کند که ناچار به ترک شورای دولتی (در سال ۱۹۹۳) می‎شود و پس از آن خود را وقف ادبیات می‎کند و از دو سال بعد نیز به عضویت آکادمی جایزه گنکور در می‎آید و نخستین رمانش جایزه خوانندگان مجله Elle و همچنین جایزه آمباسادور را برایش به ارمغان آورده. آثار این نویسنده به اغلب زبانهای مطرح دنیا ترجمه شده است.

با کارنامه‎ای که نیمی از آن را رمان‎هایی تاریخی و نیمی را رمانهایی با مضامین  معاصر تشکیل می‎دهند، شاندرناگور اگرچه به شخصه اشاره دارد که برای او گونه تاریخی و یا معاصر چندان فرقی نمی‎کند و درواقع هر دو زمینه‎ای هستند برای بازتاب دغدغه‎ها و ایده‎های مورد نظرش، ولی منتقدان و صاحب‎نظران آثار تاریخی‎اش او را بیشتر پسندیده و مورد تایید قرار دادند، جوایزی را هم که این نویسنده به خود اختصاص داده، برای نوشتن همین رمانهای تاریخی بوده است. از همین رو برخی براین باورند که این زن نویسنده، جایگزینی‎ست برای چهره‎های شاخصی چون مارگریت یورسنار. او در آفرینش رمانهای تاریخی رویکردی چندان وفادارانه به تاریخ ندارد، موقعیت‎های زمانی و جغرافیایی و همچنین شخصیت‎هایی کم و بیش واقعی را از تاریخ وام گرفته و درآمیختن آنها با تخیل خود، داستانهایی را ارائه می‎کند که صفت تاریخی بودن آنها باعث جدایی‎شان از این روزگار نمی‎شود و رنگ و وی کهنگی به خود نمی‎گیرند. درواقع نویسنده می‎کوشد بارفتن به دوره‎های تاریخی، به لحاظ درونی پلی میان گذشته و حال بزند، او بن مایه‎هایی را پرورش دهد که به‎واسطه پرداختن به وجوه انسانی پرنگ هستند و همچنین  فارغ از زمان مکان بوده و تنها خاص آن دوره تاریخی نباشند، برای نمونه پرداختن به مرگ و تنهایی که مسائل مبتلا به انسانهای امروز است، یکی از مایه‎هایی‎ست که در آثار او حتی در آنها که در گونه تاریخی جای می‎گیرند، مورد استفاده قرار گرفته است.

همچنین دلمشغولی‎های او به عنوان یک زن و البته یک مادر و رابطه‎ای که یک مادر می‎تواند با فرزندانش (دختر و به ویژه پسر) داشته باشد، انعکاس پر رنگی در رمانهایش داشته است؛ هم در آثار تاریخی و هم در نمونه‎های معاصر. و این نکته‎ای‎ست که در همسر اول نیز مورد اشاره و تاکید قرار گرفته است. البته نباید نا گفته گذاشت که نکته مورد اشاره در رمان حاضر به مراتب بیش از آثار دیگر او برجسته شده، چرا که از کیفیت شخصی‎تری نیز برخوردار است.

همسر اول همچون دیگر آثار شاندر ناگور واجد، حال و هوایی زنانه است. رمانی که نه فقط به دلیل اینکه توسط یک زن نوشته شده و یا از زبان یک زن روایت می‎شود و یا اینکه از مشکلات و مسائل یک زن می‎گوید، بلکه بدان سبب که روحی زنامه در آن دمیده شده است و دغدغه‎ها و دلمشغولی‎های درونی و عاطفی یک زن در آن به شکل مؤثری ترسیم شده و بدین ترتیب رمان حکایت تقابل تلخ و اندوه‎بار این زن با دنیای پیرامون خود است، دست به گریبان بودن با موقعیتی که سرشت رنجبار زندگی را (به واسطه زن بودن) برای او به ارمغان آورده است. زنی میان‎سال همچون خود نویسنده، یکباره خود را تنها و سوگوار شوهری از دست داده می‎یابد، شوهری که از دست رفته، اما نمرده است و همین ویژگی‎ست که به رمان کیفیتی منحصر به فرد و تازه می‎دهد. چرا که زن (شخصیت اصلی رمان) در سنینی که برخی زنان با تنهایی حاصل از مرگ شوهر خود روبرو می‎شوند، مرگ شوهر در زندگی خود را به شیوه‎ای دیگر تجربه می‎کند و می‎کوشد دنیای پیرامون خود و رابطه‎اش با دیگران را در این موقعیت تازه، از نو تعریف کند؛ تعریفی که رسیدن به آن و برقراری تعادلی تازه در چنین شرایطی عامل محرکه ماجراهای داستان است، ماجراهایی که بیشتر از آنکه از کیفیتی بیرونی برخوردار باشند، درونی شده و در احساسات، تصورات و عواطف او در این موقعیت بازتاب می‎یابد.

رمان با این جمله آغاز می‎شود:«من سوگوارم، سوگوار شوهر زنده‎ام. من از مدتها پیش لباس سیاه می‎پوشم…» جمله‎ای که به صورت ترجیع‎بندی تأثیرگذار در لابلای صفحات آغازین داستان تکرار می‎شود، جایی که نویسنده به تدریج پرده از راز از دست دادن شوهرش برای خواننده برمی‎دارد، و با تکرار این جمله در تلاش است  این از دست دادن شوهر و مرگ یک رابطه عاطفی را با به نوعی با مرگ همسان‎سازی کند و در واقع نشان‎دهنده، مرگ شوهر از دید زنی باشد که او را ترک کرده تا با زنی جوان زندگی تازه‎ای را آغاز کند. از همین منظر نویسنده با خلق حال و هوایی تلخ، دست روی نوع دیگری از مرگ می‎گذارد که در رمانهای دیگرش نیز به شکلی متفاوت با این بدان پرداخته، چه رمان تاریخی اتاق در قالب حکایت زندگی پسری در حال احتضار و بعد از این رمان  نیز مسافر شب در قالب مرگ مادری بدان پرداخته است.

«کلماتی هستند که من دیگر حق ندارم از آنها استفاده کنم، کلماتی که کسی دیگری به‎کار می‎بردشان، برای نشان دادن رشته‎ای که بافته بودیم و عشقی که من به آنها داشتم، لغت‎نامه معادلی به‎دست نمی‎دهد. باید باز هم همه چیز را با استفاده از زبان تنهایی ابداع کنم…»  (از متن رمان) به نظر این جملات رمان جملاتی کلیدی هستند برای درک و برقراری ارتباط با رمانی که شرح بازیابی تنهایی پس از یک دوره زندگی مشترک است. با خاطراتی مشترک و حتی داشتن فرزندانی مشترک، در هجوم عشقی تازه که میان شوهر راوی و زنی جوان شکل گرفته، به فروپاشی می‎رسد. رمان از بهترین جای ممکن شروع می‎شود و خواننده از همان ابتدا خود را در دل شرایط می‎بیند و با آن درگیر می‎شود، از زمانی که زن به موقعیت تازه خود آگاهی یافته، شوهرش او را ترک کرده و او در تلاش است که با درک و هضم موقعیت تازه، همه چیز را در رابطه با این وضعیت دوباره معنا و بازتعریف کند. حتی زن آرزو می‎کند که ای‎کاش همسرش مرده بود، زیرا مرگش نیز نمی‎توانست این چنین ارتباط او را با بخشی از گذشته خود، منقطع کند و همه چیز را چنان دگرگون سازدکه نیاز باشد، دوباره از نو شروع کند و رابطه‎اش را با دنیای پیرامون خود دوباره تعریف و تنظیم کند. اما شوهر زنده‎است و رابطه عاطفی منقطع شده او و همسرش، شرایط جدیدی را رقم زده چنانکه گویی همه ابعاد زندگی این زن را تحت‎الشعاع خود قرار داده است، چه در مورد فرزندان، چه در مورد فامیل شوهرش که در گذشته بدان‎ها بسیار نزدیک بوده و حالا این نزدیکی به خاطره‎ای دور می‎ماند که از دست رفته و دوستانی داشته‎اند… با استفاده از چنین شیوه‎ای در حین تلاش زن برای درک شرایط جدید، آنچه باید از گذشته و حال این شخصیت دانست، روایت می‎شود، از احساسات عاطفی درونی‎اش گرفته، تا شکل رابطه او با فرزندانش، فامیل شوهرش و دوستانی که داشته‎اند.

تم اصلی و بن مایه همسر اول را می‎توان تنهایی و مرگ دانست، مرگی که الزاما قرار نیست جسمی باشد و تنهایی‎ای که الزاما قرار نیست در انزوا شکل گیرد. مرگ یک رابطه و یک عشق، که برای زن قصه در سن و سالی که جوانی و زیبایی‎اش را از دست داده یک پایان فرض می‎شود، اما برای شوهر او مصادف است با تولدی دیگر، تولد یک رابطه عشقی با زنی دیگر. شاید تنها بتوان از یک زن، به خصوص اینکه از تجربه‎ای مشابه برخوردار بوده باشد، انتظار داشت که توانایی خلق داستانی را با چنین جزییاتی داشته داشته باشد، جزییاتی در خور اعتنا از ریزترین احساسات یا افکار زنی که در چنین شرایطی با آن روبرو شده است. همسر اول از جمله رمانهایی است که ترجمه آنها کاری دشوار به حساب می‎آیدکه اصغر نوری  آن را به شکلی روان و شایسته به فارسی برگردانده است.