دو یادداشت؛ در حاشیه جایزه گلشیری و اوضاع و احوال جوایز ادبی در این روزها

سالها پیش، در میانه دهه‎‎ی هفتاد گفتگویی بسیار جالب توجه با هوشنگ گلشیری انجام شد، از سوی مجله‎ای دانشجویی به نام «موج» که در آن گلشیری بسیار صریح و بی‎تعارف حرف زده بود، یادم هست در جایی از این گفتگو گلشیری گفته بود، در هر دوره‎ای کسی معیار داستان‎نویسی این دیار بوده، زمانی هدایت، زمانی بهرام صادقی، زمانی ساعدی و حالا هم من (نقل به مضمون) لحن گلشیری با تفرعن همراه بود، اما به خود گفتم، نوش جانش این فخرفروشی و تفرعن، که به حق معیار داستان‎نویسی امروز است. در جایی دیگر گفته بود که من نهنگ دریای داستان‎نویسی ایرانم، که بود… و باور دارم که اگر اتفاقی شبیه به معجزه پیش نیاید، بعید است تا دهه‎ها بعد کسی بتواند، سایه‎ای از این نهنگ دریای داستان‎نویسی ایران باشد… دلیلم اینکه در دریایی چنین وسیع اما با عمق (اگر نگوییم یک بند انگشت!) کم، نهنگ نمی تواند شنا کند!

این ها را نوشتم که تلنگری باشد، لااقل برای فرزانه طاهری که بسیار دوستش می‎دارم؛ چرا که همسری چون گلشیری داشت، اما زیر سایه او بیرون آمد، و شد فرزانه طاهری. به جوایز دیگر کاری ندارم، وقتی جایزه‎ای هست که نام هوشنگ گلشیری را یدک می‎کشد و بانی‎اش بنیادی‎ست به نام او و گردانندگان آن نزدیکان گلشیری‎اند، خوب و بد این جایزه را پای گلشیری خواهند نوشت. درست است که گلشیری اعتبارش را مدیون این جایزه نیست که بی‎اعتباری این جایزه ذره‎ای از شأن او بکاهد، اما دل آدم می‎سوزد وقتی جایزه‎ای به‎ اسم نویسنده‎ای بزرگ در این دیار نامیده می شود، اعتبارش مخدوش شود، یعنی همان معضلی که با جایزه‎هایی به‎نام عزیزانی چون بهرام صادقی و صادق هدایت دچارش شدند. جایزه‎ی گلشیری هنوز معتبر است و به نام؛ و بی‎تعارف اگر نام گلشیری را یدک نمی‎کشید، اعتبار و شهرت امروز را نداشت. با این اوصاف هیچ مصلحتی به مخدوش شدن نام آن عزیز نمی‎ارزد و به عبارتی اگر دل بانیان جایزه، برای گلشیری می تپد باید مواظب باشند که جایزه در مسیر دیگری نیفتد و نشود یکی از خیل جوایزی که تکلیف آدم با آنها روشن است و بدون اینکه حتی کتابها را خوانده باشی پیشاپیش (با توجه به پارامترهای مختلف و البته ترکیب داوران) می توانی حدس بزنی که برنده نهایی کیست.

این‎ها را نوشتم به این خاطر که اوضاع و احوال جایزه‎های ادبی را در این روزها اصلا خوب نمی‎دانم و با همه‎ی احترامی که برای حسن محمودی و عقیده او قائلم، از اساس با این نظر مشکل دارم که وقتی انتقادها (البته اعتراض‎ها) به جایزه‎ها زیاد شود نشان پویایی آنهاست، این درست مثل حکایت دولتی‎ست که اعتراض‎ها به آن گوش فلک را کر کند و ما آن را به حساب تاثیر گذاری و پویایی آن دولت‎ها بگذاریم!

اگر در این نوشته اشاره‎ای شد به جایزه گلشیری، برای آن است که برخلاف گذشته حرف و حدیث‎ها درباره‎ی آن هم بالا گرفته، این را به سبب شنیده ها از محافل ادبی می‎گویم، نه برای برگزیده شدن دو کتاب «نگران نباش» و «احتمالا گم شده ام»، چرا که  تمام کتابها این دوسال را نخوانده‎ام که بدانم انتخاب آنها درست بوده یا نه، از میان برگزیدگان هم تنها «نگران نباش» را خوانده‎ام که به نظرم کار بدی نیامد در این سال و زمانه رمانهای زیر متوسط.

و اگر در این میان به خود اجازه دادم بنویسم، به احترام بزرگی شأن هوشنگ گلشیری بود و اینکه بر این باورم که این جایزه صرفا یک اسم نیست و اگر قرار باشد روزی جایزه‎ای به این نام باشد، هیچ کسی استحقاق برگزاری آن را چون بانی فعلی‎اش را ندارد. درست برخلاف «جایزه منتقدان و نویسندگان مطبوعات» که فقط یک اسم است، چون هرچه فکر می‎کنی که ربط این جایزه با نامش چیست، درنمی‎یابی، آیا این جایزه، برآیند نظرنویسندگان و منتقدان مطبوعات را نمایندگی می‎کند؟ اگر چنین است، این نمایندگی از طرف کدام نهاد یا انجمن به این جایزه داده شده است و اگر چنین نیست چرا نامگذاری آن به گونه ای ست که چنین ذهنیتی را در خلق الله بوجود بیاورد.

شاید الان که آن عزیز دربند است زمان مناسبی برای مطرح کردن این مسئله نباشد، از این بابت از آقای غلامی صمیمانه پوزش می‎طلبم، امیدوارم همین روزها شاهد رهایی او از بند باشیم، اما ای کاش وقتی این عزیز از سر دلدادگی به ادبیات و حمایت از آن، جایزه‎ای راه می‎انداخت موقع نامگذاری، دقت بیشتری بکار می‎برد که نام جایزه مورد نظر، با محتوی و نحوه اداره‎ی‎ آن بی‎ربط نباشد. چنان که در میان اعضای هیات داوری این جایزه در سالهای دور و نزدیک،  بوده‎اند افرادی که ربطی به منتقدان و نویسندگان مطبوعاتی نداشته‎اند .

گذشته از این عجیب نیست، انتقاد از جایزه‎ای که در طول دوران برگزاری‎اش، قریب ۵۰ درصد  نامها در هیات داورانش تکراری بوده‎اند و همواره نیز اکثریت هیات داوران را حلقه‎ای خاص در اختیار داشته.

بگذریم نگاهی به مدافعان جوایز بخش خصوصی در این روزها بندازیم، اغلب کسانی‎بوده‎اند که جایزه‎ای از آنها گرفته‎اند یا به نوعی بدانها ربطی پیدا  می کنند! امیدوارم این دوستان – که بی‎اغماض برای برگزاری همین جایزه‎ها نیز زحمت بسیار کشیده‎اند، آن هم در این روزگار تنگناها برای ادبیات مستقل-  نرنجند و  به تازه ‎از را رسیده‎ای چون من هم حق بدهند که اگرچه کنار گود نشسته، اما با سوألاتی از این دست روبرو باشد، انتقاداتی که امیدوارم لااقل از سر پویایی این جایزه‎ها باشد…

***

یادداشت زیر را در وبلاگ شاهرخ گیوا دیدم، خواندنی و واجد نکات جالبی بود، از طریق یکی از دوستان که با گیوا در ارتباط ب د اجازه نقل آن را گرفتم که عینا در زیر می‎آید، با این اشاره که تیتر مطلب را من گذارده‎ام، قصد داشتم مقدمه ای برای آن بنوسم، سر درددلم باز شد و خودش یادداشتی بلند شد، روزگار است دیگر…دل ما هم گرفته (نه صرفا از جایزه ها که ما نه داخل این رقابت بودیم و نه اینکه داخل آن راهمان می دادند)، از همه چیز…

همه‎ی این کتابها چهار قاچ لبو!

شاهرخ گیوا

… خیالم راحت شد از این خوره جایزه. بالاخره نتایج جایزه گلشیری اعلام شد و “نگران نباش” و آن یکی”احتمالا گم شده ام” تندیس ها را بغل گرفتند و به خانه بردند. تبریک به خانم محبعلی و سارا سالار. واقعیت این است که اگر مثلا تندیس گلشیری در رفی از رف‎های کتابخانه ام باشد، گاهی نگاه نگاهش می کنم و به خودم می گویم:« هورا، دیدی بالاخره یک چیزی نوشتی که دیگران حلوا حلوایش کردند و پرتابت کردند آن بالاها.» و بعد باز به خودم می گویم: «اما آن بالاها کجاست مگر؟»

دو ـ سه هفته پیش دوستی از دفتر روزنامه‎ای تماس گرفت و گفت:« فلانی چرا لالمونی گرفتی؟ بیا و یک چیزی هم تو بگو درباره این جایزه ها.» طفره رفتم و عاقبت گفتم: «من اصلا نمی دانم چی به چیست و کی به کی جایزه می دهد.» و خیلی جلو خودم را گرفتم که نگفتم: « اصلا بساط جایزه و داستان چه کوفتیه؟» گمانم سارتر بوده که یکجایی گفته: «وقتی هنوز هم در جهان ما کسانی هستند که از گرسنگی می میرند، رمان تهوع من چه ارزشی می تواند داشته باشد؟» راست می گوید این مرتیکه سارتر. گمانم داستان و داستان پردازی در زمانه ما به خصوص در کشور گل و بلبل ما ابزار نامناسبی‎ست برای تحمل پذیر کردن بار تحمل ناپذیر هستی. یکجور مرض است اصلا. یکجور خودویرانگری و خودکشی تدریجی ست.

برمی گردم به بحث حلوای جایزه ها. سال ٨۵ مونالیزای منتشر را به ناشر سپردم. نوزده ماه تمام وزارت مفخم ارشاد ذره بین گذاشت بر سر کلمات آن و بعد هم وقتی مطمئن شد این کتاب نمی تواند همین چهار ـ پنج هزار مخاطب ناچیز را بشوراند و دنیا و آخرت مردم را بسوزاند، منت نهاد و با شرط و شروطی مفصل مجوز چاپ آن را تقدیم ناشر کرد. بگذریم که چه خون دل ها خوردم در این میان. و بالاخره بعد از دو سال چشم انتظاری کتاب چاپ شد. بعد از آن هفت ماه سکوت مطلق بود، انگار نه ماستی ریخته و نه کاسه ای شکسته! گذشت تا این که در عصرانه ای دلگیر دوستی خبر داد که توی ستون یکی از روزنامه ها چیزکی نوشته اند درباره کتاب. خب، بالاخره انگار یکنفر در یکجایی کتاب را دیده و خوانده بود. ذوق مرگ شدم! گذشت و گذشت تا این که یک روز موبایلم جرینگ جرینگ صدا کرد؛ دوستی پشت خط بود و گفت:« هی فلانی کتابت کاندید جایزه منتقدین مطبوعات شده.» باز ذوق مرگ شدم و جایزه واو و مهرگان و گلشیری هم به همین ترتیب و این ذوق مرگی ها ادامه داشت و آفت جانم شده بود.

و حالا یک اعتراف. وقتی برای اولین بار شنیدم کتابم کاندید دریافت جایزه منتقدین شده تازه آن موقع بود که دست به دامان گوگل دانا شدم تا بفهمم اصلا این جایزه که می گویند چیست و آبشخورش کجاست و چه کسانی در پس ماجرا هستند؟ خب گمانم تقصیری نداشتم و ندارم. هیچ وقت در بند و بست ماجرای جایزه بگیرها و جایزه بده ها نبوده‎ام . چرا که این بیت رندانه حافظ همواره حلقه گوشم بوده که:

ما بدین در نه پی حشمت و جاه آمده ایم               از بد حادثه اینجا به پناه آمده ایم.

الغرض، در این میان از مونالیزای منتشر در جایزه واو تقدیر شد و بعد هم تندیس بهترین رمان دهمین دوره جایزه مهرگان را به آن دادند و این اواخر هم که کاندید جایزه گلشیری بود. (راستی دوباره تبریک می گویم به خانم محبعلی و سارا سالار) و گمانم این پایان ماجرای مونالیزای منتشر و حلوای جایزه هاست. حالا دارم فکر می کنم و به خودم می گویم: «هی فلانی، این کتاب های شوربختی که  چهار ـ پنج هزارتایی مخاطب دارند، مگر چه تاثیری می توانند بر کائنات بگذارند که بعضی ها اینقدر بر سر جایزه گرفتن و نگرفتن آنها، مافیا تشکیل می دهند، چیر می کشند، یقه می درند و بند تنبان شل می کنند!»

سارتر عزیز، کاش هنوز زنده بودی و یک روز می آمدی این طرف ها. توی یکی از همین عصرانه‎های نفسگیر تهران، یک فنجان قهوه با هم می زدیم، بعد یکی یک جلد از کتاب هایمان را بر می داشتیم، می بردیم می دادیم به این لبو فروش‎های نبش چهارراه سرچشمه و به جای آن سه ـ چهار قاچ لبو داغ می‎گرفتیم و می‎دادیم به رهگذری که همان اطراف قیقاج می رود و تلو تلو می خورد از شدت گرسنگی.

همین.