جهان داستانی یاشارکمال / نوشته ای از فتح الله بی نیاز به مناسبت در گذشت یاشار کمال

نگاهی به دو رمان مهم یاشار کمال

جهان داستانی یاشارکمال

فتح‌ الله بی‌نیاز

 اشاره: یاشار کمال نویسنده‌ بزرگ ترک، که بیشتر آثارش طی سال‌های اخیر به فارسی ترجمه و منتشر شده، در ۹ اسفند ۹۳ در سن ۹۲ سالگی درگذشت. از شاخص‌ترین آثار وی که به فارسی ترجمه شده می‌توان به رمان‌ «اینجه‌ممد» اشاره کرد که به بیش از 40زبان ترجمه شده و سه‌گانه‌ قصه‌های جزیره (بنگر فرات خون است، آب‌خوردن مورچه، خروس‌خوان) که از سوی علی‌رضا سیف‌الدینی ترجمه و نشر ققنوس منتشر کرده است، اشاره کرد.

 نگاهى به رمان «بنگر فرات خون است»

این رمان بیش از هر چیز حاصل فلسفه و روانشناسى دوران معاصر است، محصول روان‏پریشى سالم‏‌ترین انسان‏هایى است که تازه پا به دنیاى مدرن گذاشته‏اند. در عین حال زاییده برداشت نهایى نویسندگان عصر ما از فراز و فرودهاى تعامل‏هاى فرهنگى متنوع جهانى است؛ از جمله تقابل دو مقوله متضاد جنگ و نوع‏گرایى انسان‏‌ها. به‏همین دلیل مى‏بینیم که رمان بازنمایى وحشت انسان‏هایى است که خود با اعمال خشونت‏بارشان، وحشت‏آفرینى مى‏کنند. پرداخت ژرف نویسنده فقط به این مفاهیم محدود نمى‏شود بلکه او طبق جهان‏بینى خود، به اصل دیگرى هم پایبندى نشان مى‏دهد و آن، اصل نیاز انسان‏‌ها به یکدیگر است. گرچه رگه هایى نسبتاً قوى از ناتورآلیسم در این داستان دیده مى‏شود، اما نویسنده متن را در مجموع در این بستر محدود نمى‏سازد و حتى تا مرز نگرش جدید به طبیعت و خودبازنگرى پیش مى‏رود. بنابراین خواننده دقیق پى مى‏برد که در وراى وجوه ناتورآلیستى اثر، متن از طریق کنش و تفکر شخصیت‏‌هایش در شاخه‏هاى متنوع دیگرى هم گسترش مى‏یابد؛ از جمله خودکاوى و نگاه جدید به گذشته. رمان از دیدگاه داناى کل نامحدود روایت مى‏شود، اما صفحات ۱۲۵ تا ۱۲۸ را مى‏توان به دلایلى به دیدگاه اول شخص نسبت داد؛ زیرا وزنه روایى تک‏گویى معطوف به بیرون (البته برخوردار از راوى) بر راوى معمولى رمان چیره مى‏شود.  زمینه داستان کشور ترکیه است در زمان حکومت تازه تأسیس‏یافته «مصطفى کمال پاشا». جنگ و وقایع سیاسى پیش از آن، که هنوز عواقب و آسیب‏هاى آنها از توش و توان کافى برخوردار است، تمهید اصلى و در عین حال محمل اساسى شکل‏گیرى قصه است. ارزش‏گذارى و میزان کشش قصه را به عهده خواننده مى‏گذارم و تنها به این مسائل مى‏پردازم که کیفیت رابطه مضمون و روایت و پلات و خود قصه را ارزیابى کنم و به‏تبع آنها ردى از انگیزه شخصیت‏‌ها به دست آورم. شخصیت اصلى رمان «پویراز موسى» وارد جزیره کالینجارى مى‏شود. طبیعت جزیره به‏حدى زیباست که او فکر مى‏کند به بهشتى عارى از سکنه پا گذاشته است. آیا عدم حضور انسان‏‌ها به این معنى نیست که به دلیل عملکردهاى کسانى چون او،«دیگران از حق حیات یا دست‏کم دیدن این بهشت محروم شده‏اند؟» چرا حس مى‏کند حین گشت و گذار در این جزیره همواره سایه‏اى تعقیبش مى‏کند؟ این سایه نماد چه چیزى یا چه کسى است؟ چرا صاحبِ سایه را نمى‏بیند، اما خانه دو طبقه خوش‏ساختى را به‏سهولت مالک مى‏شود؟ زیبایى طبیعت و این تملک ساده، چنان او را سرخوش مى‏کند که حتى در این جزیره بى‏سکنه براى تکمیل سعادت خود، لباس فاخر مى‏پوشد و ساعت طلاى زنجیردارى به کتش مى‏آویزد و مدال قهرمان استقلال ملى را بر سینه مى‏زند. سوار قایق مى‏شود و به‏سوى قصبه مى‏رود. در آرایشگاه مى‏فهمد که یونانیان مقیم جزیره مجبور به ترک آن شده‏اند. او بى‏اعتنا به رنج همنوعانش، با غرور مى‏گوید: «ما آنها را بیرون کرده‏ایم.» سند خانه را به اسم خود مى‏کند و عزیزخان کارمند پیر ثبت با شنیدن دلاورى‏هاى پریواز اشک مى‏ریزد، او را در آغوش مى‏گیرد، فرزند خطاب مى‏کند و براى صرف شام به خانه مى‏برد و به ناخدا قدرى معرفى مى‏کند تا در حمل اثاثیه به او کمک کند. محبوبیت عزیزخان نزد مردم – اعم از ترک و یونانى – نه در قدرت فیزیکى او که در دیگرخواهى و مردمدارى‏اش است. او از غرور ملى بالایى برخوردار است، اما در کشت و کشتار که از نظر پریواز ملاک رادمردى و وطن‏پرستى است، شرکت نجسته بود. نویسنده با دلالت‏هاى ضمنى بسیار این نکته را به خواننده انتقال مى‏دهد که حتى سلحشورى و جنگاورى در راه استقلال هم امورى گذرا بیش نیستند و نمى‏توانند شأن انسان را ارتقا دهند، بلکه با دیگران یکى شدن است که به آدمى جاودانگى مى‏بخشد. بوسیدن دست عزیزخان و همسر مهربانش، در واقع نمود ضمنى چنین پدیده‏اى است.  اما زندگى همسو با منش انسانگراى عزیزخان شکل نمى‏گیرد. اصولاً چرا جزیره‏اى به این زیبایى عارى از سکنه باشد اما جزایرى با یک درصد چنین جذابیتى این‏همه داوطلب مقیم و گردشگر دارند؟ پس باید عاملى ویرانگر چنین وضعى را پیش آورده باشد. یاشار کمال این عامل را در انسان خلاصه مى‏کند. به قول بودلر«سیاهى جهان از تیرگى قلب ماست.» حوادث گذشته، که با رجعت به گذشته صورت مى‏گیرد نشان مى‏دهد که یونانیان جزیره که مردمانى نسبتاً فقیر هم بودند، باید به دستور عبدالوهاب، که او هم از مقامات بالا‌تر فرمان مى‏گرفت، آنجا را ترک مى‏کردند و با عده‏اى از ترک‏هاى مقیم یونان مبادله مى‏شدند. یونانى‏هاى نگون‌بخت که آبا و اجدادشان از سه هزار سال پیش ساکن آن جزیره بودند، مى‏گفتند: «ما حاضریم بمیریم اما اینجا را ترک نکنیم.» پیرزنى به نام «لنا» که منتظر بازگشت چهار پسرش بود، از شاخص‏‌ترین این چهره‏هاست. استقامت این افراد و دلبستگى‏شان به طبیعت و عشقى که به مظاهر آن نشان مى‏دهند، به خوبى دلالت بر این امر دارد که مردم عادى مقیم مکان‏هاى کوچک و مهجور، برخلاف تصور بعضى از شهرنشین‏‌ها علاقه عجیبى به دریا و گل و گیاه و جنگل دارند. آن استقامت آمیخته با این علاقه، از بهترین بخش‏هاى رمان است. اما خواننده جلو‌تر که مى‏رود با بخش‏هاى قوى‏ترى هم مواجه مى‏شود: وقتى افراد چاره‏اى جز ترک جزیره و خانه‏هاى‏شان ندارند، حاضر نمى‏شوند اثاثیه‏شان را بفروشند. ترجیح مى‏دهند حالا که بى‏کاشانه مى‏شوند وسایل زندگى را براى «دوستان‏شان» بگذارند. اما این دوستان چه کسانى هستند؟ بى‏تردید ترک‏هاى مقیم جزیره. به‏عبارت دیگر، ما اینجا خصومتى به آن شکل که بین حکومت‏‌ها مى‏بینیم بین مردم عادى شاهد نیستیم. نیکوس کازانتزاکیس نویسنده نامدار یونانى نیز که وجه خصومت و خشونت یونانى‏‌ها و ترک‏‌ها را بارز مى‏کند، در روایت‏هاى مختلف خود منکر «گرایش طبیعى و قوى این دو قوم به دوستى و صفا» نمى‏شود و آن را نیرومند‌تر از کینه و عداوت‏شان مى‏داند. بارى، از یونانى‏‌ها دو نفر هستند که حاضر به ترک جزیره نمى‏شوند؛ یکى‌‌ همان لنا و دیگرى مردى به‏نام واسیلى که در یکى از غارهاى جزیره پنهان مى‏شود. دلیل او براى ماندن در آنجا، هر چند نشان از گیج‏سرى و توهم او دارد، اما بیانگر عالى‏‌ترین امر درونى بشر است: عشق. او در کودکى به دخترکى به نام «آلیکى» علاقه‏‌مند بود و گرچه دخترک به آن سر دنیا رفته است، اما ذهن واسیلى هنوز زیر سایه گذشته و خاطرات آن است. جنگ و خشونت، انسان‏‌ها را از هم دور کرده است، اما هر کدام در درون خود با چیزى سرگرم هستند و از آن نیرو مى‏گیرند؛ چیزهایى که درست در تقابل با جنگ قرار دارند. انتظار وهم‏آلود واسیلى براى بازگشت آلیکى یکى از همین موارد است. انتظار همه جا هست؛ همان‏طورکه خود او هم به‏عنوان «سایه» همه‏جا به‏عنوان «نماد عذاب وجدان»، نماد «جدایى انسان‏‌ها به سبب عملکرد‌ها و قدرت‏‌ها» پویراز را تعقیب مى‏کند و رنج مى‏دهد و پویراز از هویت این سایه بلند چیزى نمى‏داند. گرچه واسیلى تصمیم گرفته بود هر کس را که دید بکشد، اما بار‌ها و بار‌ها فرصت کشتن پویراز را به‏عمد از دست داد.  نوعدوستى طبیعى او – که وجه عمده این رمان است – بر کینه غلبه مى‏کند و حتى بر وسوسه به چنگ‌آوردن طلاهاى پویراز چیره مى‏شود. هر چند حالا او از نظر لنا تا حدى دیوانه است، اما نویسنده نشان مى‏دهد که «ناهوشمندى همراه با نوعدوستى و صلح‏طلبى» بر «عقلانیت مبتنى بر خشونت» برترى دارد. او این برترى را با شخصیت‏پردازى واسیلى که بعداً به آن اشاره خواهم کرد، نشان مى‏دهد. صحنه برخورد واسیلى، لنا و پویراز نیز بر همین محور شکل مى‏گیرد. پویراز با خود مى‏گوید: «.. اى آدمیزاد، آدمیزاد زیبا تو چطور موجودى هستى، غیرقابل‏درک.. او دشمن هیچ موجودى نبود. شیفته درنده و پرنده و حشره و خزنده بود.» در این تلاقى خواننده تا حدى به درون هر سه شخصیت راه مى‏یابد و چون زمان تلاقى کم نیست، لذا این درون‏نگرى نویسنده تا حدى کم‏کارى او را در صفحه‏هاى پیشین در مورد شخصیت‏پردازى جبران مى‏کند. اما پرسش اینجاست: این پویراز که حالا به این نتایج مى‏رسد، کیست و از کجا آمده است؟ با رجعت به گذشته، مى‏فهمیم که او به‏عنوان افسر در جنگ علیه فرانسوى‏‌ها از خود رشادت نشان مى‏دهد و مدال قهرمان ملى مى‏گیرد، اما در مقابل این مدال چیزى را از دست مى‏دهد: شفقت را. او چنان به خونریزى عادت مى‏کند که پس از جنگ وارد نبرد با فرقه‏اى مى‏شود و چون فرمان مى‏گیرد که دشمنان عده‏اى شیطان‏پرست هستند، پس با قساوت دست به کشتار مى‏زند و اجسادشان را به فرات مى‏اندازد. البته پیش از آن از مرده‏‌ها غنیمت مى‏گیرد؛ حتى از دست زنى مرده زینت‏آلات طلاى او را درمى‏آورد. زخمى مى‏شود و او را نزد «سلطان امیر صلاح‏الدین» فرمانده دشمن مى‏برند. او با تأثر از کشتارهاى بى‏حاصل حرف مى‏زند و مى‏گوید: «ببین. فرات خون است.» احساس حقارت پریواز از همین‏جا، پس از آزادى شروع مى‏شود؛ هر چند باز هم مدال افتخار مى‏گیرد و راهى جزیره مى‏شود. به‏بیان دیگر دست او پُر [از طلا] است، اما هم از درون آسیب دیده است و هم بیرون او را طرد کرده است. خالى بودن جزیره از مردم، در واقع نماد طردشدگى او از سوى انسان‌هاست. او براى ادامه یک زندگى انسانى چاره‏اى ندارد جز این‏که خونریزى و خشونت را کنار بگذارد و راه مدارا در پیش گیرد. یاشار کمال در سطرهاى سفید و ناگفته اثرش مى‏گوید که ثمره آن‏همه خونریزى هیچِ مطلق بوده است و بس.

 نگاهى جامعه‌شناختی به رمان«آب‌خوردن مورچه‏»

 «آب خوردن مورچه» ادامه رمان «بنگر فرات خون است» و جلد دوم از سه‏گانه‏اى است که یاشار کمال سال‏هاى زیادى از زندگى خود را وقف نوشتن آنها کرد.جلد اول با سکونت ناخدا قدرى و مادرش ملک‏خانم در جزیره کارینجا و تصمیم پویراز موسى و واسیلى براى کشاورزى در جزیره به پایان رسید. در جلد دوم، واسیلى، لنا، ملک‏خانم و ناخدا قدرى، به‏ویژه پویراز موسى در تلاش جذب سکنه جدید در جزیره هستند؛ «جزیره‏اى که دریایش به‏حدى آرام است که مورچه‏‌ها مى‏توانند از آن آب بخورند.» اما جزیره اقامتگاه مهاجرین یا عده‏اى تبعیدى است که همه‏روزه با گرسنگى، تشنگى، بیمارى و مرگ مواجه هستند. فقدان امکانات اولیه زندگى، غذا و پوشاک و مسکن اندک و اضطراب و وحشت همه‏روزه آنها را به مرگ زودرس محکوم مى‏کند. این مهاجرین که درگیر جنگ‏هاى داخلى و خارجى بوده‏اند، عزیزان بسیارى را از دست داده‏اند و اینک خاطرات جنگ و رانده‏شدن از موطن اصلى، آنها را سخت عذاب مى‏دهد. مقامات رسمى مانند عزیزخان شمارى از این افراد را نزد پویراز مى‏فرستند، اما اکثر آنها از کشاورزى و زنبوردارى و دامدارى خوش‏شان نمى‏آید. حتى پذیرایى و مهمان‏نوازى پویراز تأثیرى بر آنها نمى‏گذارد و برمى گردند. شمار دیگرى از مهاجرین با خشم روستانشین روبه‏رو مى‏شوند، چون این دومى‏‌ها فکر مى‏کنند درآمدشان کمتر خواهد شد. با ظاهر شدن یک لنج و ناپدید شدن آن، پویراز مطمئن مى‏شود که او کسى نیست مگر بادیه‏نشینى که براى گرفتن انتقام خون برادرش از پویراز آمده است. با واسیلى و لنا دنبال او مى‏گردد. با مرد قد بلند و مو بورى مواجه مى‏شوند که در خواب است. واسیلى و لنا اصرار مى‏ورزند که او را بکشند، اما پویراز قبول نمى‏کند. نام مرد کریم است. آیا او یک فدایى عرب است که براى کشتن پویراز آمده است؟ در این صورت بعد از قتل او باید بالاى سر جسد پویراز بایستد تا دستگیر یا کشته شود. اما کریم از جزیره فرار مى‏کند. این مرد در طول داستان چندبار خود را به پویراز نشان مى‏دهد، اما همواره انفعال از خود نشان مى‏دهد. ظهور و حضور بى‏کنش او تجلى ترس‏آفرینى محض است و نه چیزى بیشتر. ظاهراً انسان‏هاى ساکن در این جزیره باید در همه حال با رعب و وحشت زندگى کنند. این ترس، بیشتر در لایه اول رمان نمود دارد و نویسنده براى بازنمایى عمیق‏‌تر خیلى به درون شخصیت‏‌ها نفوذ نمى‏کند.  به‏باور قدرتمندانى که این جزیره را مأواى عده‏اى قرار داده‏اند، کسانى که از روى اجبار یا ظاهراً به میل خود به این جزیره آمده‏اند، کم و کسرى ندارند و مى‏توانند دیر یا زود از هر حیث با وضعیت جزیره خو بگیرند، اما در واقعیت چینن نیست. افراد این جزیره حتى در حد رابینسون کروزئه هم خوشبخت نیستند و آزادى ندارند. رابینسون کروزئه دست کم این دلیل را داشت که امکان کافى براى ترک جزیره را ندارد، حال آنکه ساکنان این جزیره «باید» در آن زندگى کنند.  تمام شخصیت‏هاى اصلى و فرعى پُرشمار رمان که در این جزیره ساکن هستند، تُرک، کرد و ارمنى و پیرو مذاهب مختلف‌اند، اما در یک چیز اشتراک دارند: آنها همواره با تردید و ترس زندگى مى‏کنند و امیدى هم به آینده ندارند. شمارى از آنها از لحظه حال لذت مى‏برند، اما نگران فردا هستند و عده بیشترى در هیچ لحظه‏اى آرام و قرار ندارند، خود را بدبخت مى‏دانند و در انتظار مصیبت‏هاى بیشترى هستند. پویراز، شخصیت محورى رمان، و دوستانش سعى مى‏کنند علل و انگیزه‏هاى خاصى براى زندگى و عشق به زندگى در این جزیره پیش روى دیگران بگذارند، اما تلاش‏شان بى فایده است. وقتى انسان با دلایل درونى خود به جایى و چیزى دل نبندد، با توجیهات دیگران هم علاقه‏مندى لازم را پیدا نمى‏کند. درواقع این جزیره، نماد تمام و کمال سرزمینى است که انسان‏‌ها هیچ نقشى در تعیین سرنوشت خود ندارند و محکومند که در آن زندگى کنند. مهاجرین در سطوح مالى مختلف، خیلى که احساس سعادت کنند، زمانى است که از خانواده و خویشاوندان‏شان حرف مى‏زنند. اما همین لحظه‏‌ها هم زودگذر هستند. به‏عبارت دیگر آنها به این دلیل زنده‏اند که در این جزیره زندگى کنند. جغرافیا و مکان وجود دارد، اما سرزمینى وجود ندارد که انسان‏‌ها لذت زیستن را بچشند. از عشق، اعتماد، دوستى، امید و آرزو که شاخص‏‌ترین وجوه زندگى‏اند، محرومند. خواننده یاد این حرف بلز پاسکال مى‏افتد که درباره زندگى گفته بود: «آنگاه به‏تصور آورید مردمانى را که همه در غل و زنجیرند و همه نیز محکوم به مرگ. هر روز عده‏اى پیش چشم دیگران کشته مى‏شوند، مابقى خویشتن را در وضعى شبیه به سایرین یافته، همگان درهم خیره شده، غرق در محنت‏اند و از هر امیدى محروم؛ و همه نیز ایستاده‏اند: به‏انتظار نوبت خویش – این چنین‏است تصویرى از وضع بشر.»  حتى خوش‏طینتى و نوعدوستى کسانى چون پویراز، بیشتر از آنکه مشکلى را حل کند، بر مصائب مى‏افزاید و ماهیت این زنجیر را تغییر نمى‏دهد. یاشار کمال در نشان دادن این جبر، این بى‏اختیارى، این عدم آزادى، به‏حق خوب کار کرده است؛ هر چند خود من از شخصیت‏پردازى‏‌هایش چندان راضى نبوده‏ام. به بیان دیگر او در تصویر وضعیت سنگ تمام مى‏گذارد، فضاى کلى را به‏نحو عالى مى‏سازد، اما در فردیت‏سازى از دیدگاه من خیلى قوى کار نمى‏کند. رویکرد یاشار کمال هم به رفتارگرایى است و هم نفوذ به ذهن شخصیت‏‌ها، اما کمتر کسى از آنها شخصیت کامل پیدا مى‏کند؛ ضمن اینکه متعالى بودن عده‏اى از این شخصیت‏‌ها چندان باورپذیر نیست.  به‏عقیده نگارنده لازم بود که نویسنده لایه‏هاى درونى شخصیت‏‌ها را بیشتر بازنمایى مى‏کرد. اگر توصیف‏هاى متن کمتر مى‏شد و در مقابل به این رویکرد اهمیت بیشترى داده مى‏شد، رمان اعتلاى بیشترى مى‏یافت؛ چون به هر حال این رمان به دلیل بافت قصه، رمان شخصیت است.  اصل قصه، جذاب و خواندنى است و بدون این‏که به ذکر مصیبت گرایش پیدا کند، از ناتوانى انسان‏‌ها در برابر قدرت حکایت مى‏کند. اینجا قدرت نه‏فقط دیوار ناپیداى جزیره و آب‏هاى محاصره‏کننده آن است بلکه مجموعه عواملى است که تک‏تک افراد را در آنجا به بند کشیده است. حتى عشق هم که با شرح و توصیف‏هاى زیادى در رمان جلوه مى‏یابد، «احساس تمام عیار خوشبختى نمى‏آفریند.»  واقعاً چرا در این جامعه نمادین کسى دل به کار، آموزش، و حتى دوستى نمى‏دهد. حاجى رمزى از کم‏کارى کارگر‌ها مى‏نالد. او علت نهایى پایین بودن بهره‏ورى را نمى‏داند و توقع دارد که از دل خرابه‏‌ها گنج‏‌ها به دست آورد. با صداى غیظ آلود و لب‏هاى لرزان به پویراز مى‏گوید: «این کارگر‌ها اصلاً کار نمى‏کنند. حتماً باید بالا سرشان باشى. کار یاد نگرفته‏اند که. چیزهایى که از کلیسا در‌مى‏آید، به هیچ دردى نمى‏خورد. یک چند تا درخت و یک مقدار کم سفال، همین.»  افرادى همچون فاکى هم در این داستان که شاد و سرزنده‏اند، فرجامى درخور استعداد و توانایى‏شان نمى‏یابند. او به شکلى نمادین به شخصیت‏هاى اسطوره‏اى نزدیک مى‏شود. اما مرگ او مرگى اسطوره‏اى نیست بلکه مرگ انسانى مهجور و گمنام است.  خوش‏بینى افراطى نویسنده نسبت به انسان و انسانیت، به رفتارهاى مردمانى تسرى پیدا مى‏کند که جنگ‌های خونینى را تجربه کرده‏اند و از آسیب‏ها و عوارض این حنگ‏‌ها در رنج و عذابند. گرچه باور داریم که هیچ انسانى بد به دنیا نمى‏آید و مقوله« ذاتاً بد» واژه‏اى نیست که روانشناس و جامعه‏‌شناس را متقاعد کند، اما باور داریم که خوى و خصلت‏‌ها در جریان مناسبات و روابط اجتماعى شکل مى‏گیرند و رفتار‌ها متناسب با انبوهى از واکنش‏هاى فردى و جمعى و افکار عمومى پیرامون مضمون پیدا مى‏کنند. از این رو شرایط سخت و ناگوار فقط تا مدتى سازنده و خلاق است و بعد از آن، موجبات تخریب شخصیت مى‏شود. به‏طور عام به مناعت طبع و عزت نفس لطمه مى‏رساند، نوعى قساوت در آدمى پدید مى‏آورد و نسبت به درد و مصائب همنوعان او را بى تفاوت مى‏کند. تحول پویراز راهزن و خوانخوار در جلد اول به انسانى صبور، نیکوکار در جلد دوم تبدیل مى‏شود؛ موجودى معذب که وقتى به گذشته‏اش فکر مى‏کند فقط اجساد زن‏‌ها و مردهایى را به خاطر مى‏آورد که آنها را بى‏رحمانه کشته است. تحول او از منظر داستان‏نویسى موجه است، اما سفید شدن ناب او تصویرى باورپذیر نیست. دیگر شخصیت‏‌ها هم اساساً بیش از حد امکانات مادى و معنوى «شرایط حاکم» گرایش به نیکى دارند. تردیدى نیست که نیروى نیکى انسان عظیم است، اما در چه شرایطى؟ جوامع جنگ‏زده جنگ دوم جهانى در اروپا و مردمان محرومیت کشیده جوامع خفقان‏زده اروپاى شرقى توتالیتاریستى – که دست بر قضا بخش «مهربان» اروپا را تشکیل مى‏دادند- و سقوط اخلاقى آنها و گرایش عمومى‏شان در اتصال به مراکز قدرت، همه و همه مؤید این ادعاست. تنها شخصیت منفى و منفور رمان حاجى رمزى، کارگزارانش و ژاندارم‏‌ها هستند که براى ارزیابى آنها باید منتظر جلد سوم ماند. یکى از مقوله‏هایى که در این رمان جاى بحث بسیار دارد، مفهوم «خیانت» است. صالح و اسماعیل امانت‌هایی در دست دارند که از فروش آنها خوددارى مى‏کنند. اما صالح به دلیل امانتدارى مورد لعن و اسماعیل در ستایش قرار مى‏گیرد. البته او را هم راضى به فروش امانت‏‌ها مى‏کنند، تنها به این دلیل که خردیارد و طرف معامله موسى کاظم افندى و یارانش هستند.

آرمان