سر در آوردن از کار سینما یا آنچه باید از سینما بدانید!

نگاهی به کتاب پیش در آمدی به فیلم/

«سینما چیست؟» شکی نیست این سوال در طول سالهای دور و نزدیک بارها  به گوش شما خورده و در مقالات و کتاب‎هایی سینمایی به اشکال مختلف مطرح و مورد بررسی قرار گرفته است. مخصوصا آنکه  این جمله یادآور عنوان کتاب معروفی‎ست از آندره بازن منتقد و نظریه‎پرداز معروف فرانسوی،که امروز جزو یکی از متون کلاسیک و کلیدی سینما به حساب می‎آید.  اما به راستی سینما چیست؟ آیا صرفا رسانه‎ای‎ست سرگمی‎ساز و فیلم‎ها ارزشی دیگری نداشته و به همین دلیل قابل بررسی و مطالعه نیستند؟

بی‎تردید همه ما می‎دانیم که این‎گونه نیست، و هر فیلم از ابعاد و جزئیات گوناگون برخوردار است که می‎توان به آنها پرداخت و به درک اهداف، ایده‎ها و یا چگونگی طرح آن درفیلم‎ها نائل شد. « برخی می‎ترسند از این که بررسی فیلم‎ها لذتی را که از دیدن آن‎ها می‎برند از بین ببرد. اما بررسی توام با راهنمایی و امکان رسیدن به نتیجه‎گیری خاص خود آنها، باعث می‎شود که تقریبا همه بینندگان دریابند که بررسی لذت حاصل از دیدن آنها و درک و تحسین تلاش‎های بکار رفته در ساختن فیلم‎ها را افزون‎ترمی‎کند.» (مقدمه کتاب)

نوشتار سینمایی چه در قالب مقالات و چه در هیئت کتاب‎های تئوریک و … واسطه‎ای هستند برای نائل شدن به چنین درکی، با این وصف، تاکید برضرورت انتشار چنین کتاب‎هایی توضیح واضحات خواهد بود. به هرحال  در سالهای پیش از انقلاب با یک خلاء جدی در این زمینه روبرو بودیم، کتابهای اساسی در این زمینه به سختی تعداد از انگشتان یک دست می‎رسید، اما در سالهای پس از انقلاب شاهد یک دگرگونی در توجه و پرداختن به این زمینه  بودیم که به  رویکردی جدی و پر رنگ در ترجمه و انتشار متون تئوریک گوناگون در حوزه سینما انجامید. برخلاف گذشته، نسل‎ جوان علاقمند به سینما، در سال‎های اخیر  با چنان تنوع و تعددی در این کتاب‎ها روبروست که گاه در گزینش و مطالعه آنها سردرگم می‎ماند.

روایت است که خواندن دقیق یک اساسی به مراتب بهتر است از خواندن سرسری کتابهای متعدد؛ با این فرض اگر بخواهیم در میان خیل کتاب‎های منتشر شده در زمینه شناخت و درک فیلم و سینما به گزین کنیم، بی‎اغماض «پیش درآمدی به فیلم» یکی از بهترین و کارآمدترین آنها خواهد بود؛ که حاوی تمام آن دانتستنی‎های مقدماتی‎ست که یک علاقه‎مند به سینما می‎خواهد بداند.

شاید به یاد بیاورید که در سالهای مدرسه، معلم‎هایی بودندکه به دلیل سالهای طولانی تدریس به بچه‎های کلاس جزوه‎هایی می‎گفتند که با زبانی ساده و قابل فهم و جامع که آنها را ازخواندن کتاب درسی بی‎نیاز می‎ساخت. جزوه‎هایی که رسما منتشر نشده و تنها خاص کلاس‎های همین معلمان بودند و حاصل سالها تجربه اندوزی آنها در تدریس بود.

پیش در آمدی بر سینما دقیقا چنین حکایتی دارد، این کتاب حاصل ربع قرن تحقیق و تدریس در زمینه سینماست. نویسنده کتاب ویلیام اچ فیلیپس،  دارای مدرک دکترا در رشته ادبیات دراماتیک و و مطلعات فیلم است. در کارنامه خود تجربه  سال‎ها تحقیق و مطالعه در حوزه سینما را داشته، همچنین در دانشگاه‎های معتبر امریکا به تدریس سینما پرداخته است و تالیفاتی نیز در زمینه سینما دارد که مهمترین آنها را کتاب حاضر به حسا ب آورد. به این ترتیب نویسنده تجربه سالها تدریس خود و یادداشتهای خود را در این زمینه مبنای نوشتن کتابی قرار داده که مهمترین هدفش آموزش سینماست: « این کتاب را به این امید شروع کردم و نوشتم که خوانندگان‎اش فیلم را بهتر درک کنند و ارج نهند و به درک کامل‎تری از تنوع ، دستاوردها و امکانات این رسانه‎ نائل شوند.» این کتاب  در دوره‎های آموزشی به عنوان کتاب آموزشی مورد استفاده قرار گرفته و بازخورد و اظهار نظرهایی که پیرامون آن صورت گرفته باعث شده نویسنده پس از مدتی ویراستی تازه از کتاب ارائه دهد که حاوی اصطاحات و البته افزوده‎های بسیاری بر آن است؛ به گونه‎ای که بی‎اغماض می توان در شرایط فعلی کتاب را منبع بسیار خوبی برای آموزش و یادگیری سینما به حساب آورد.

به نظر مهمترین ویژگی کتاب را باید زبان راحت و قابل فهم آن محسوب کرد، نکته‎ای که در ترجمه کتاب به فارسی نیز به خوبی کیفیت خود را حفظ کرده است، مخصوصا که مترجم(فتاح محمدی) پیش از این تجربه کار روی چنین متونی را داراست و یکی از بهترین کتاب‎های ترجمه شده به زبان فارسی یعنی هنر سینما اثر کریستین تامسون و دیوید بوردول را در کارنامه خود دارد.

از دیگر ویژگی‎های مهم کتاب که آن را از دیگر نمونه‎ها مخصوصا آثار برگردانده شده به زبان فارسی ممتاز می‎کند، ارجاعات و مثالهایی‎ست که نویسنده کتاب برای فهم بهتر مطالب در لابلای بخث‎ها مطرح می‎کند. نمونه‎هایی که در کنار آثار شاخص سینما در بردارنده فیلم‎های مهم سال‎های اخیر است که احیانا مخاطبان و علاقمندان کتاب تعداد بیشتری از آنها را تماشا کرده اند و همین مسئله خود به خود کتاب را به اثری به روز بدل کرده است که مخاطبان به راحتی با آن ارتباط برقرار کرده و مثال‎های کتاب را نیز به دلیل در دسترس بودن، بهتردرک می‎کنند.

از دیگر ویژگی‎های قابل اعتنای کتاب باید به  پیوست‎های کتاب اشاره داشت که هریک به جای خود امکاناتی را در اختیار مخاطب قرار می‎دهد که اهداف کتاب به خوبی محقق شوند.اصلی ترین پیوست کتاب بخش برسی فیلم‎هاست که به خواندن ، اندیشیدن، تحقیق و نوشتن درباره فیلم و سینما اختصاص دارد. در وافع در این پیوست با تمرکر روز ابعاد مختلف این مسئله زمینه یک جمع‎بندی از بحث‎هایی که از ابتدای کتاب در فصول مختلف مطرح شده را فراهم می‎آورد و این فرصت را به مخاطب می‎دهد تا به صورت کاربردی از آنها برای اندیشیدن و نوشتن در مورد فیلم‎ها بهره برداری کند.

پیش درآمدی به فیلم دارای پیوست مهمی تخت عنوان گاه شماری فیلم و زمینه آن است که از سال ۱۸۹۵ آغاز شده و تا سال ۲۰۰۰ را در بر می‎گیرد. این گاه شمار از چهار ستون تشکیل شده که به ترتیب در بردارنده رویدادهای گوناکون، هنرها دیگر، رسانه‎های جمعی و در نهایت فیلمها و ویدئوها. به این ترتیب نویسنده در یک بستر زمانی و به شکلی متوالی نشان می‎دهد که تغییر و تحولات حوزه سینما با چه رویدادها و دگرگونی‎هایی در حوزه‎های فرهنگی و هنری، اجتماعی  و تکنولوژیک  همزمانی داشته است. این رویکرد به بررسی سینما و فیلم یکی از بخث‎های تازه کتاب است که در فصل ۱۱ مطرح شده در این فصل نشان داده می‎شود که چگونه دیگر حوزه‎های که به ظاهر ربطی به سینما ندارند در ساخته شدن فیلم‎ها دخالت دارند و نقش تاثیر آنها را می‎توان رد یابی کرد.

اگر آنی‎حال را دیده باشید حتما به یاد دارید که در صحنه‎ای از فیلم وودی آلن با آنی بحث می‎کند که نمی‎خواهد به تماشای فیلمی برود که عنوان بندی آن شروع شده، اما آنی عقیده دارد که هنوز خود فیلم شروع نشده و عنوان بندی اهمیت چندانی ندارد! سومین پیوست کتاب می‎خواهد به ما بگوید که حق با وودی آلن بوده و از رمانی که فیلم روی پرده می‎افتد حتی اگر عنوانبندی روی زمینه‎ای بدون تصویر باشد فیلم شروع شده  در این ضمیمه به ما آموخته می‎شود که چگونه عنوانبندی را بخوانیم و چه اطلاعاتی به ما داده می شود.ضمیمه چهارم کتاب لغتنامه‎ای‎ست در حدود بیست صفحه  که برای آشنایی کسانی که احیانا آشنایی کمتری با اصطلاحات سینمایی دارند،  در بر گیرنده  رایج‎ترین لغات و اصطلاخات سینمایی‎ست.کتاب علاوه برنمایه نام فیلم‎ها، ضمیمه‎ای در رابطه با برابر نهاد نام فیلمه به زبان فارسی‎ست.

اما متن اصلی کتاب از سه بخش و سیزده فصل تشکیل شده‎است که همانند هر کتاب جامعی درباره مباحث تئوریک سینمایی دارای سرفصل‎هایی‎ست که نا گزیر عناوین مشابه آنها را در دیگر کتابها نیز شاهد هستیم.  اما آنچه این کتاب را متفاوت می‎سازد نخست در نحوه رویکرد به این مباحث است که با توجه به عنوان کتاب قرار است پیش درآمدی بر آنها باشد و آشنایی‎های اویه را به مخاطب بدهد هر چند که سطح کتاب فراتر از سطوح مقدماتی بوده و اگرچه از ساده تیرن مباحث آغاز می‎کند اما آن را تاسطح مطلوبی بالا می‎برد. دیگری آن بخش‎هایی‎ست که در نوشتار سینمایی داخلی کمتر بدان پرداخته شده و بایک تغافل روبرو بوده است و ر کتابهای ترجمه شده به فارسی نیز تاکنون به ندرت اشاره هایی به آنها شده است. برای نمونه درک فیلمها از طرقی غیر از نشانه شناسی‎های صرفا رایج زمینه‎هایی که شاید برخی چندان مهم فرض نکنند، و  همانند جامعه و اقتصاد و … و یا توجه به کار بازیگر به عنوان عاملی موتر در درک فیلم.بخش اول (قدرت بیان تکنیک‎های فیلم) مشتمل است از فصولی تحت عنوان میزانسن، فیلمبرداری، تدوین، صدا ، تکنیک‎های معنی دار در مرد سوم . در بخش دوم( انواع فیلم‎ها) منابع فیلمهای داستانی، انواع فیلم داستانی، مولفه‎های روایی فیلمهای داستانی، بدیل‎های فیلمهای داستانی نما، انواع فیلمها و قلب تاریکی و سرانجام در بخش سوم (درک فیلمها): درک فیلم‎ها از طریق زمبنه‎ها، اندیشیدن درباره فیلم و درک بازیگر.

پیش درآمدی بر فیلم، بی‎شک یکی از بهترین و کارآمدترین متون ترجمه شده به فارسی برای درک و اندیشیدن درباره سینماست. این کتاب را که انتشارات فارابی به بهایی بسیار مناسب ( ۷۰۰۰ تومان برای کتابی در ۶۱۶ صفحه قطع وزیری و برخوردار از صفحاتی گلاسه با عکس‎های رنگی ) به بازار آمده و متاسفانه کمتر دیده شده! خواندن این کتاب را به هرخواننده علاقمند سینما باید توصیه کرد.

* این نوشته در مرداد ۱۳۸۹ در روزنامه همشهری منتشر شده است.