این مقاله را به اشتراک بگذارید
‘
کودتا روی صفحات مطبوعات
حسن مجیدی
شاید بتوان نیمه اول دهه ۳۰ را اوج آزادی و بهار مطبوعات و دوران بی‌سابقه درگیرى‌هاى مطبوعاتى ایران خواند. فضایی که با وقوع قیام سی تیر ۱۳۳۱ ه.ش به وجود آمد، در دوران نخست‌وزیری دکتر محمد مصدق شدت گرفت و فضای مطبوعاتی کشور به مرحله‌ای از بحران قلمی رسید که در مطبوعات آن زمان را دشمن بزرگ حکومت مصدق خواندند. این اوضاع حتی پس از کودتای ۲۸ مرداد نیز مدتی ادامه پیدا کرد و چندی بعد با تشکیل دستگاه‌ها و نهادهای امنیتی و نظارتی، کنترل و محدودیت بر مطبوعات وارد مرحله جدیدی شد. آنچه می‌خوانید گزارشی است از آغاز تا فرجام کودتا از دریچه مطبوعات آن روزگار.
روزنامه اطلاعات
یکشنبه ۲۵ مرداد
روزنامه اطلاعات روزنامه عصر تهران با تیتر «دیشب در حدود نیمه شب یک کودتای نظامی در تهران بوقوع پیوست که در ساعت پنج صبح امروز بلا اثر شد» می‌نویسد: «یک ساعت و نیم بعد از نیمه شب گذشته چند نفر از افسران گارد شاهنشاهی با کمک عده‌ای سرباز مسلح به سرپرستی سرهنگ نصیری به منزل نخست‌وزیر رفته و به عنوان اینکه می‌خواهد نامه‌ای بدهد، قصد اشغال خانه را داشته‌اند. قبلاً نیز این افراد در شمیران وزیران خارجه، راه و مهندس زیرک‌زاده را بازداشت کرده و قصد داشتند با در دست گرفتن مراکز حساس پایتخت یک کودتای نظامی علیه دولت انجام دهند ولی این توطئه قبل از حصول نتیجه فاش شد و در نتیجه علاوه بر آنکه دستگیر شدگان آزاد شدند، عاملین توطئه و همچنین عده دیگری که نسبت به آنها سوء‌ظن می‌رفت تحت تعقیب مأموران شهربانی و فرمانداری نظامی در آمدند و تحقیقات درباره طرح‌کنندگان توطئه و مجریان آن آغاز شد.»
دوشنبه ۲۶ مرداد
روزنامه اطلاعات با چاپ عکسی از سخنرانی دکتر حسین فاطمی در میتینگ هواداران دولت و تصویری از سرنگونی مجسمه رضا شاه در میدان بهارستان توسط مردم، در تیتر اول خود، چنین می‌نویسد: «در میتینگی که دیروز عصر در میدان بهارستان بنا به دعوت فراکسیون نهضت ملی برای اظهار مطالبی درباره کودتای پریشب تشکیل شد، آقایان جلالی موسوی، دکتر شایگان، مهندس زیرک‌زاده و مهندس رضوی از طرف فراکسیون نهضت ملی و دکتر فاطمی وزیر امور خارجه سخنرانی کردند.»
دکتر شایگان: شاه باید سلطنت کند نه حکومت و چون توطئه انجام نگرفت، به قول معروف متاعی که باید به تهران می‌آمد به بغداد رفت.
مهندس زیرک زاده: دولت باید حرکت شاه را به منزله استعفا تلقی کند و با کمال قدرت و قوت به فکر آینده ایران باشد.
دکتر فاطمی: امروز شما باید نشان بدهید که روی پای خود می‌ایستید و هرکس با شما مخالفت کند او را از میان برمی دارید.
سه‌شنبه ۲۷ مرداد
سرهنگ نصیری عامل کودتا پس از دستگیری گفت: دو دقیقه تأخیر سرهنگ خسرو پناه نقشه کودتا را برهم زد.
اطلاعات همچنین با چاپ سرمقاله‌ای تحت عنوان «کودتا»، تیتر دوم خود را به تصمیمات جلسه فراکسیون نهضت ملی در منزل نخست‌وزیر اختصاص می‌دهد: «تشکیل شورای سلطنتی برای انجام وظایف سلطنت، شورای موقت و رفراندوم برای تغییر رژیم، سه طریقه است که مورد بررسی و مطالعه قرار گرفت.»
شنبه ۳۱ مرداد
اطلاعات در روز کودتا منتشر نمی‌شود. اطلاعات بعد از کودتا با چاپ عکس سرلشگر زاهدی نخست‌وزیر در دفتر کار خود و عکسی از ورود شاه به ایران با این تیتر به دست خوانندگان می‌رسد: «مردم تهران و شهرستانها با تظاهرات بی‌سابقه‌ای به طرفداری شاهنشاه، حکومت دکتر مصدق را ساقط کردند.»
«روز چهارشنبه مردم تهران و شهرستانها با تظاهراتی که در کشور ما کمتر نظیر داشت به طرفداری از شاهنشاه قیام کردند و به فاصله چند ساعت دولت دکتر مصدق را ساقط نموده و مراکز حساس را در دست گرفتند و آغاز زمامداری سرلشکر زاهدی اعلام شد.»
«شاهنشاه به میان ملت خود بازگشت»
روزنامه آپادانا
آپادانا از نشریات گروه مطبوعاتی ملی‌گرا و ارگان حزب ملت ایران بر بنیاد پان ایرانیسم به مدیریت امیر سلیمان عظیما از افراد نزدیک به دولت مصدق بود.
سه‌شنبه ۲۷ مرداد
«مردم قهرمان تهران دیروز با فریاد پیروز باد مصدق، مجسمه‌های ننگین سردار سپه و پسر ولگردش را سرنگون کردند.»
تیتر دیگر این روزنامه از تحرکات حزب توده در این ایام خبر می‌دهد: «توده‌ای‌ها می‌خواستند به جای مجسمه شاه عکس استالین را نصب کنند.»
چهارشنبه ۲۸ مرداد
«آیا از پیشامد کودتا ، ستاد ارتش و شخص رئیس ستاد ارتش درس عبرت گرفته است؟»
روزنامه آتش
پنجشنبه ۲۹ مرداد
«سید مهدی میراشرافی» افسر ارتش، سیاستمدار ایرانی و کارخانه‌دار در دوران پهلوی، نماینده مجلس صاحب امتیاز و مدیر روزنامه دست راستی تندرو و افراطی «آتش» بود که در کودتای ۲۸ مرداد نیز نقش بسیار مهمی داشت. آتش، روزنامه عصر تهران از نشریات شاخص مخالف حکومت مصدق، تیتر صفحه اول خود را پس از وقوع کودتا چنین می‌چیند: «26 ساعت است که فریاد‌های زنده باد شاه تهران را می‌لرزاند.»دیروز انقلاب خونین مردم و سربازان رشید تهران بساط حکومت سیاه مصدق خائن را به آتش کشید. هزاران نفر که در پیشاپیش آنها میر اشرافی حرکت می‌کرد مرکز رادیو را به تصرف درآوردند. تمام روزنامه‌های مزدور دستگاه مصدق و احزاب وطن فروش دولتی در هم کوبیده شد. سرهنگ ممتاز در مقابل خانه مصدق مردم را به مسلسل بست و صدها نفر را کشت و مجروح کرد ولی سرانجام مردم پیروز شدند.»
این روزنامه همچنین می‌نویسد: «دیروز وقتی خبر قیام ملت به اعلیحضرت همایونی رسید، اظهار داشتند که دو سال تبلیغات دروغ نتوانست اذهان مردم ایران را مسموم کند. اعلیحضرت همایونی خیال داشتند که در صورت ادامه تسلط مصدق به ایران، به آذربایجان رفته و از آنجا به مصدق حمله نمایند.»
روزنامه آرام
چهارشنبه ۲۸ مرداد
روزنامه آرام از مطبوعات وابسته به جریان‌های ضد حکومت مصدق، به صاحب امتیازی و مدیریت سرهنگ بازنشسته «سید حسین مینی» در روز اجرای کودتا سرمقاله‌ای با عنوان «باز هم کودتا!!!» می‌نویسد: «… در اواخر هفته گذشته روزنامه شجاعت کودتا را با اسامی اشخاص درج کرده و اگر خود در تنظیم نقشه کودتا وارد نبوده مانند فردی که عالم به مغیبات باشد با نام و نشان صریح تشریح کرده و در صبح شنبه روزنامه‌های «شورش» و «شهباز» هم با صراحت کودتا و عوامل را خاطرنشان ساخت. روز یکشنبه دولت اعلامیه داده و به این بهانه عده زیادی از افسران ارشد که سرهنگ نصیری رئیس گارد شاهنشاهی به معیت کفیل وزارت دربار و چند نفر از نزدیکان شاه را بازداشت کرده و به خیال خود ثابت کردند که اولاً کودتا صحیح و این کودتا هم ساخته و پرداخته دربار بوده و در هنگام اجرا دولت موفق به خنثی کردن آن شده است!»
روزنامه استوار
پنجشنبه ۲۹ مرداد
روزنامه استوار قم به مدیری و صاحب امتیازی ابوالفضل طهماسبی، یک روز بعد از کودتا، در یک بی‌خبری محض از وقوع کودتا، با تیتر «این اسناد کودتای ساختگی مصدق رسواتر از مسخره بازی‌های گذشته او است. این دیوانه هوسران سلطنت دنیا را همچون محیط خانه خود پنداشته بود»
روزنامه باختر امروز
روزنامه باختر امروز به صاحب امتیازی سید حسین فاطمی وزیر امور خارجه دولت مصدق در روزهای قبل از کودتا با چاپ اخبار و مقالات تاریخی چند گام جلوتر از دولت در حرکت بود.
یکشنبه ۲۵ مرداد
«قرار بود ساعت ۵ صبح امروز مصدق، فاطمی و ریاحی را اعدام کنند» «از کاخ سعدآباد گارد شاهنشاهی اقدام به کودتا نموده ولی به طرز معجزه آسا عاملین کودتا دستگیر شدند. قرار بود ایستگاه بی‌سیم، تلفنخانه و تمام نقاط حساس پایتخت را اشغال کنند ولی جز تلفنخانه به جاهای دیگر دسترسی پیدا نکردند. امروز پایتخت صورت بحران آمیزی داشت.»
دوشنبه ۲۶ مرداد
باختر امروز با چاپ سرمقاله‌ای به قلم فاطمی تحت عنوان «خائنی که می‌خواست وطن را به خاک و خون بکشد فرار کرد» در تیتر اصلی خود از شکست کودتا و اهتزاز پرچم‌های سه رنگ ایران به جای مجسمه‌ها در همه میدان‌ها خبر می‌دهد: «دیروز محمد رضا پهلوی شاه فراری که علیه حکومت ملی به دستیاری اجانب کودتا نمود و با شکست مواجه شد از طرف ملت معزول شد.»
سه‌شنبه ۲۷ مرداد
رویترز از بغداد خبر داد: شاه فراری با یک هواپیمای انگلیسی به طرف لندن پرواز کرد.
روزنامه بختیار
شنبه ۳۱ مرداد
روزنامه سلطنت‌طلب بختیار به مدیریت تراب سلطانپور
«شکست غلامان حلقه بگوش انگلستان و نوکران جیره خوار کرملین در راه محو استقلال و تغییررژیم سلطنت ما»
سرلشکر زاهدی شخصیتی است که می‌تواند به این وضع آشفته سروسامانی دهد.
روزنامه سومگا
چهارشنبه ۲۸ مرداد
سومگا ارگان حزب سوسیالیست ملی کارگران ایران، در روز کودتا با دو تیتر کوتاه «دیگران راه ما را هموار می‌کنند» و «کودتاچی‌ها» منتشر می‌شود.
روزنامه شاهد
چهارشنبه ۲۸ مرداد
شاهد ارگان حزب زحمتکشان ملت ایران، دکتر «مظفر بقایی کرمانی»، با صاحب امتیازی «علی زهری» از روزنامه‌های مخالف مصدق در روز وقوع کودتا در سرمقاله خود از شکست کودتای قبلی با تیتر «پیروزی مصدق با همکاری ستون پنجم استعمار» خبر می‌دهد اما از سویی دیگر در همان صفحه می‌نویسد: اسرار کودتای قلابی مصدق السلطنه را با اسناد و مدارک فاش خواهیم ساخت.!!!
پنجشنبه ۲۹ مرداد
شاهد یک روز پس از کودتا با چاپ دوم روزنامه حوادث کودتا را قیام خونین ملت می‌خواند و با تیتر «قیام مردم حکومت مصدق را سرنگون ساخت» تا چاپ سوم هم منتشر می‌شود.این روزنامه همچنین به درج خلاصه‌ای از نطق دکتر مظفر بقایی رهبر حزب زحمتکشان تحت عنوان «نگذارید خائنین از دار مجازات فرار کنند» اقدام می‌کند.
روزنامه کوشش
شنبه ۱ شهریور
کوشش با صاحب امتیازی شکرالله صفوی که نزدیکی بسیاری با دربار داشت، یکی از روزنامه‌های با سابقه کشور در آن دوران بود. کوشش در روز کودتا منتشر نمی‌شود. این روزنامه در نخستین شماره خود پس از ماجرا، به چاپ خبر معرفی کابینه سرلشکر زاهدی می‌پردازد: «معرفی هیأت دولت به پیشگاه اعلیحضرت همایون شاهنشاهی. تیمسار سرلشکر زاهدی نخست‌وزیر، وزیر کشور و وزیر دفاع ملی- علی‌اصغر حکمت وزیر مشاور- تیمسار سرلشکر وثوق معاون وزارت دفاع ملی- تیمسار سرتیپ جهانبانی معاون وزارت کشور-آقای محسن رئیس وزیر امور خارجه-آقای دکتر صدیق اعلم، وزیر فرهنگ- آقای دکتر علی امینی وزیر دارایی- آقای سروری وزیر دادگستری- آقای غلامعلی میکده وزیر راه -آقای دکتر پورهمایون وزیر اقتصاد ملی – آقای دکتر جهانشاه صالح وزیر بهداری – تیمسارسرتیپ فرزانگان وزیر پست و تلگراف»
روزنامه کیهان
روزنامه کیهان با تیتر «پس از تظاهرات دامنه‌دار دیروز تهران و شهرستانها حکومت دکتر مصدق ساقط شد و سرلشکر زاهدی زمام امور را به دست گرفت» می‌نویسد: از صبح دیروز در تمام تهران به طرفداری شاه و علیه دکتر مصدق و حزب توده تظاهرات دامنه‌داری به عمل آمد. مراکزحزب نیروی سوم و پان ایرانیست، ادارات جراید باختر امروز، کشور، شورش، حاجی بابا، شهبازو به سوی آینده از طرف مردم خراب و طعمه حریق شدند. ساعت ۳ بعد از ظهر تصرف تهران به وسیله قوای انتظامی و فرمان نخست‌وزیری سرلشکر زاهدی از رادیوتهران اعلام شد.طبق آمار پزشکی قانونی در حادثه دیروز ۳۹ نفر مقتول و ۳۵۰ نفر بشدت
مجروح شدند.
روزنامه نبرد ملت
شنبه ۳۱مرداد
نبرد ملت روزنامه ای که نقش عمده‌ای از گروه مذهبیون در پیروزی کودتا بازی کرده است. امیر عبدالله کرباسچیان، مدیر روزنامه نبرد ملت، که زیر لوای پرچم فدائیان اسلام، تیترهایی به نفع سلطنت می‌زد، موجب شد تا گروه شهید نواب صفوی به ماهیت اصلی‌اش پی ببرند و زمینه انشعاب روزنامه «نبرد ملت” را از فدائیان واقعی اسلام به وجود آورند.(۱)
نبرد ملت در شماره بعد از کودتا می‌نویسد: سلام بر ارواح شهدا ی قیام ملی و ضد اجنبی ۲۸ مرداد.
پی نوشت:
۱- ویترین‌های کمیک و تراژیک مطبوعات در کودتای مرداد ۳۲- کوروش نوروزمرادی- ماهنامه پیام بهارستان – سال دوم، شماره ۱۴
‘