یادداشتی بر” با ابراهیم گلستان”

مصاحبه ی سیروس علی نژاد

در باره ی زندگی، کتاب ها، هدایت و دیگران

مهین میلانی

این مصاحبه ی طولانی حدود بیست سال پیش از انتشار، یعنی در ۸۰ سالگی ابراهیم گلستان توسط سیروس علی نژاد سردبیر مجله ی آدینه در سال های ۶۰ و ۷۰ در چند روز انجام گرفت و سال گذشته (۱۴۰۰) در صد سالگیِ وی از طریق انتشارات آسو(دفترهای آسو ۱۷) به صورت کتاب در صد صفحه چاپ شد.

گلستان از پیشقراولان داستان نویسی مدرن است. در فیلم “خشت و آینه” که در سال ۱۳۴۳ ساخته می شود او زنی را نشان می دهد که قوی است، که مستقل است، که سرپاست. که خود تصمیم می گیرد چه می خواهد. این فیلم لایه های بسیاری دارد از واقعیت های اجتماعی و پیام های سیاسی اش. و هشدارهایش به حاکمیت نشانگر دیدگاهی روشن است و انکار نمی کند تحولاتی را که سلسله ی پهلوی بخصوص رضاشاه عامل آن بوده در عین حال که زمینه های اقتصادی و فرهنگی لنگی های زیادی را با خود حمل می کند. گلستان در این مصاحبه می گوید که “وقتی مهدی سمیعی تلفن می کند، علم میگوید گوشی را نگه دار، تلفن می کند به نصیری که او هم مرا می شناخت. می گوید که: “گلستان را چرا گرفتند؟” نصیری می گوید: “قربان، این مخ خرابکارهاست. من خوب می شناسمش، مخ خرابکارهاست.” ولی با تلفن علم هم مرا ول نکردند، تا اینکه معینیان تلفن می کند. او می دانست که من چه نماز بخوانم، چه نخوانم، جزو لشکر کفار نیستم.” (ص ۸۹). حمید ارفع در باره ی او می نویسد: ” پیچیدگی فیگور ابراهیم گلستان در این بود که او تغییر/پالایشِ بافتار اجتماعی و برخی داشته‌هایِ فرهنگی جامعه ایران را نه به سبک پهلویسم و پروژه‌های بالادستی دربار/دولت می‌پسندید و نه معتقد به مشی تماما انقلابی نیروهایِ رادیکال بود که دگردیسی را تنها در نفی یک سیاست و تولد یک سیاست دیگر می‌دانستند. به نظر گلستان نتیجه‌ اولی چیزی جز «اسرار گنج دره جنی» نبود، و در مورد دوم هم به اعتقاد او تغییر سیاسی لزوماْ‌ به بهبود اوضاع اجتماعی و فرهنگی مبتنی و هم‌سو با ترقیاتِ دنیایِ مدرن منجر نمی‌شود (همان که بارها امثال تقی‌زاده، جمال‌زاده و کاظم‌زاده خیلی قبل‌تر از گلستان بر آن تاکید کرده بودند)، که اتفاقاْ باور او با تجربه انقلاب ۱۳۵۷ و آنچه بعد از آن آمد، درست از آب درآمد. ابراهیم گلستان تغییر بدون آگاهی جمعی را افتادن – به یقین حتی بدون اندکی شک و تردید – در چاله‌ای می‌دانست که بیرون آمدن دوباره از آن اگر نه غیرممکن ولی سخت و همراه با هزینه بسیار است، به همین دلیل او بیشتر از اینکه دل به انقلاب سیاسی ببندد، به ضرورتِ انقلاب آموزشی برای بالا بردن آگاهی و نگاه انتقادی باور داشت.” (حمید ارفع، ابراهیم گلستان؛ روشنفکری برای یک قرن، بی بی سی)

گلستان در فرازی از کتاب “مدومه” که در سال ۱۳۴۷ چاپ شده است، یک عشق بازی در کوپه ی قطار را قصه می کند. و چه قصه ای. از هم نسلانش که به هیچ رو، اما هنوز بعد از بیش از نیم قرن کمتر کسی بوده که جرأت کند بدون خودسانسوری و با پیش داوری ذهنی و باورهای عوام این طبیعی ترین و زیباترین کنش بشری را آنهم نه در پستو که در کوپه ی قطار بازگوید. او از این نظر اولین داستان نویس مدرن ایران است. چون خودش مدرن بوده است. از زمانی که دبستان می رفته عشق به ادبیات رانش حرکت او بوده است. هنگام نماز ظهر در صف آخر جا می گرفته. وقتی همه می ایستادند او می نشسته و کتابش را می خوانده. یا وقتی معلم ریاضی مسئله ی جبر می داده او مشغول نوشتن و خواندن موضوعاتِ مورد علاقه ی ادبیِ خود می شود. گلستان سبک خود را در نثر حک می کند. در این کار نیز سنت شکن است. مدرن است. می گوید: “وقتی که ما داریم می نویسیم، سعی می کنیم که فعل را آخر بیاوریم، حال آنکه برای آنکه بفهمی که چه می خواهی بگویی، در بسیاری از موارد فعل را باید اول بیاوری. می گویی رفت آنجا، ولی اگر بنویسی رفت آنجا، با روال دستورزبان میرزا عبدالعظیم خان گرکانی تفاوت پیدا می کند. باید بنویسی آنجا رفت. اگر آنجا رفت را مرتب بخواهی بگویی، خب، دینامیسم و تأکید و ریتم عوض میشود و حال آنکه هیچ اشکالی در زبان فارسی از لحاظ گرامری وجود ندارد که این جور چیزها را پس وپیش بکنی. به تناسب علاقه ای که داری و حرفی که می خواهی بزنی می توانی پس وپیش بکنی، می توانی دنبال فکرت بروی اما اگر این را توی نوشته بیاوری، می گویند چرا اینجوری کردی؟ باید به همان روال سابق بنویسی. توی زندگی ما همین طور است. می گویند پسر، تو که فرنگی نیستی، ایرانی هستی، به سنت ایرانیِ خودت حرف بزن. اصلن سنت حرف چرتی است. اگر سنت درست است، فرض کن در مذهب، خب چهارصد سال پیش مردم سنی بوده اند، چرا حالا باید همه برای امام حسین سینه بزنند؟ یا ۱۴۰۰ سال پیش از این، مردم همه زرتشتی بودند، چرا باید زیر لوای لااله الله بروند؟ همه چیز این شکلی است. فکر و علم و روحیه ی انسان گسترش می یابد، جامد نیست، حرکت می کند. ولی ما تکان نمی خوریم و چون تکان نمی خوریم، تفاوت توی نوشته پیدا میشود.” (ص ۹۷)

به گفته ی سیروس علی نژاد گلستان دست به هرکاری می زند موفق می شود. در داستان نویسی. در فیلم سازی. در عشق. در شرکت در بورس برای خرید خانه. لیلی دخترش می گفت با قیمت کم زمینی را در درّوس خریده بود که بعد آن را می سازد و تبدیل به یک خانه ی مجهز و مدرن و شیک می کند. در تعامل با شرکت نفت مجبورشان می کند کمک کنند استودیوی گلستان را بوجود آورد در ازای زحمتی که برای تهیه ی فیلم می کشید. و در مقابل ساخت فیلم های مستند برای شرکت های خارجی پول ارز می گرفت. با پولی که از شرکت در بورس های اغلب کشورهای مطرح اروپا به دست می آورد با ۳۰ هزار پوند یک قصر در حومه ی لندن می خرد و چند سال بعد آن را به یک میلیون می فروشد. خانه ای که الان ۱۲ میلیون قیمت دارد. چگونه یک چنین آدم چند بعدی می تواند بوجود آید؟ این عوامل می توانسته اند دخیل باشند: ۱- پدر بزرگش یک آخوند معتبر بوده. ولی آخوندی که جزمیت نداشته و از قرآن آیه هایی را انتخاب می کرده است که در آن به دانش و علم برای همگان توجه داشته و خود صاحب مدارس بوده است. چنین توجهی خشم روحانیون مذهبی را برمی انگیزد. به عبارتی گرایش به درک درست از مسائل علیرغم جو حاکم به طور خانوادگی در گلستان ارثی بوده است  2- معلم سرخانه ی عربی و فرانسه از بچگی نشانِ داشتن خانواده ای با فرهنگ و مدرن بوده است. به علاوه پدرش با بیشتر افراد سیاسی با عقاید گوناگون آشنا بوده است. خودش می گوید: “حسن کار فیلمبرداری من این بود که هم مصدق و هم دکتر زاهدی هر دویشان رفیق های پدرم بودند و من اینجوری توانستم بروم توی محاکمه ی مصدق فیلمبرداری کنم. وگرنه مرا به عنوان توده ای اجازه نمی دادند.” (ص.۹۱) ۳- زندگی در خانواده ای مرفه که غم نان و مسکن و امکانات دیگر در آن وجود نداشته است و به ابراهیم گلستان از همان آغاز این امکان را می دهد که خواسته هایش را بدون مشکلات اساسیِ خانوادگی دنبال کند. ۴- علاقه ی او به ادبیات و آشنائی اش به زبان های انگلیسی و فرانسه از سنین کودکی امکان مطالعه ی آثار غربی و هم شرقی را از همان اوان کودکی ایجاد می کند و هم چنین داشتن معلم های درجه اول به گفته ی خودش که بسیار جدی بودند در آموزش ادبیات فارسی، ابراهیم گلستان را آن چنان مملو می کند از دانش و خرد که یکی از نتایجش همانا  نثر فاخریست که سبک خاص و زبان تکینه ی خود را دارد. و شاید او از آخرین نفراتِ نسلی باشد که با آشنائی به ادبیات بخصوص شعرِ فارسی و ادبیاتِ مطرحِ غربی یک چنین نثری را برای ما به یادگار می گذارد. ۵- وجودِ گلستان همه زندگی بوده و حرکت وحتی درظاهرن انفعالِ نیمه ی دوم نیز زندگی در او وجود داشته است. او خودخواسته نخواسته است اثری بیرون دهد در آن سال های نیمه ی دوم زندگی در غرب به جز چاپ همان ها که به زمانِ بودنش در ایران مرتبط می شود. چرا که در مصاحبه با سیروس علی نژاد فعالیت را دیگر امری عبث می شمارد. این وجود زندگی در همه ی ابعاد آن بی رابطه نیست در پاسخگوئی به تمناهایش به طور دائم فارغ از این که دیگران چه می گویند و فارغ از این که چه مشکلاتی پیش روست. به عبارتی سکون نیز نوعی از زندگیست. آن زندگی که هیجانات اولیه را پشت سر گذاشته و حوادث نیز آن چنان ویرانگر بوده اند که این نوع زندگی می تواند پاسخ به آن شرایط باشد. آن رانش قوی و عشقِ رسیدن به خواست محرکی است که او را موجودی ساخته بود پرانرژی و زنده که در هیچ جا نمی ماند و گام هایش را برای یک حرکتِ جدیدِ حتی نه چندان آشنا بلند برمی داشت. به درونش شیرجه می رفت. درآن غرق می شد و سیراب. و وقتی باز پایش را بر روی زمین سخت می نهاد شیرجه ای دیگر از نوع دیگر را می آغازید. سکوت هم می تواند نوعی از آن شیرجه زدن ها باشد. ۶- و جالب این که به هرکاری دست می زد اهداف سیاسی اش یک بخش مهم تمنایش بود. اهدافی که فکر و اندیشه و فهم قبل از هرچیز نوع حرکت او را تعیین می کرد. ۷- و تجربه. در این مصاحبه می گوید: “فرض کن در قصه ی ‘در خم راه’، وقتی قصه شروع می شود هیچ چیز روشن نیست. توی نور ماه، دم صبح، دو نفر توی برهوتِ کوه دارند می آیند. با همدیگر حرف زدن است که خواننده می فهمد که اسمشان چیست، رابطه شان چیست. قیافه شان چه جوری است و این جوری خرده خرده تمام بک گراند زندگی همین جوری پیش می آید. من این را در ۱۳۲۶ نوشتم. شاید قصه ی دوم سوم من بود. خیلی قصه ی خوبی است. ‘مردی که افتاد’، تمام حرکت ساختمان فکری این آدم، مقداری تفکرات – حالا این لغت خیلی پرمدعا است – زمینه ی قبلی می خواست، مسائل مختلفی لازم داشت، راجع به اینکه آدم قصه را چطوری بگوید، آدم وقتی دچار چنین مخمصه ای می شود، چه عکس العملی نشان می دهد، رفلکس عصبی اش چه شکلی است، همه را باید آدم دنبال کرده باشد.” (صص.۸۸-۸۹). به عبارتی گلستان آن قدر حوادث در زندگی دیده بوده است و واقعیت ها آنقدرهمواره با او همراه بودند که گویا خود همه قصه بوده است به طوری که می گوید: “من به قصه اعتقاد ندارم. قصه اگر با واقعیت تطبیق نکند که به درد نمی خورد. اگر هم واقعیت است، پس چرا خود واقعیت را ننویسیم؟” (ص ۷۰)

خیلی آدم ها مخالف گلستان هستند و هرکدام از جنبه ای خاص. از جمله حزب توده چون گلستان بعد از ۶ سال دیگر آنها را قبول نداشت و می گفت حرکت های آنها می توانست سبب از دست رفتن آذربایجان شود و اهدافشان با شرایط خاص ایران مناسبت نداشت؛ و سلطنت طلب ها چون اغلبشان می گویند پهلوی هیچ مشکلی نداشته است. گلستان علیرغم این که می گفت شاه آدم فهمیده ای بود اما کاستی ها را برمی شمارد؛ و کمونیست ها چون او در شرکت نفت و کنسرسیوم کار می کرده و برای کارش او را پیش شاه برده بودند و با هویدا دوست بوده است با او مخالفند. هیچ مدرکی ندارند که ثابت کند آنچه را وابستگی می نامند. و بیشتر به این دلیل که گلستان همواره گفته است چپ بیسواد و نفهم است و شرایط خاص ایران را درک نمی کند و از آنها دنباله روی نکرده او را به حساب نمی آورند. گلستان معتقد است که شوروی با ۴/۵ تولید فئودالی و ایران که اصلن فئودالیسم کلاسیک نداشته چه برسد به بورژوازی نمی توانست سیستم را به آن معنایی که مارکس برای آلمان طرح می زد تغییر دهد. و خیلی ها گلستان را قبول ندارند چون که او ثروتمند است زیرا که مبارز بودن برای آنها یعنی گدا بودن. یعنی در بدبختی زندگی کردن مانند فقیرترین افراد کشور. و بسیاری دیگر به علت نوع رابطه اش با فروغ و همسرش او را غیر اخلاقی می خوانند و به این علت ارجی به کارهای ادبی و هنری اش نمی گذارند. و اما اغلب مخالفین یا با دیدگاه ایدئولوژیکی و اخلاقی و باورهای پیش داورانه و یا پشتیبانیِ متعصبانه از گروه و نظر خاصی او را حذف می کنند. و یا خیلی بیسواد هستند. با داستان ها و فیلم هایش آشنائی ندارند و حتی با نامه هایش در پاسخ به دیگران و  مصاحبه های درست و حسابی، نه آنها که با پیش داوری به گفت و گو با گلستان نشسته اند و با هدف ویران کردن او بر مبنای تفکر عامی که هم در عوام و متاسفانه هم در کسانی که خود را روشنگر می دانند بوفور یافت می شود.

گلستان از ۶۰ سالگی در خارج از ایران زیسته و نسبت به دوره ی اول زندگیش در ایران می گویند که فعال نبوده است. یا تظاهر بیرونی نداشته است. دلایل متفاوتی بر این فعال نبودن او آورده اند از جمله مهاجرت و دور بودن از ایران. و در این میان عده ای معتقدند که مهاجرت  در کل سبب انفعال می شود. یک روانکاو گفته است که مرگ فروغ سبب شد که او خاموش شود و بعد به عنوان پدرنمادین با دیگران فقط مصاحبه کند. حال چه گونه کسی مثل گلستان که رک و راست حرف هایش را می زد و به همین علت همه از او دلگیر بودند و همه ی نیروهای سیاسی او را خواستند از دور خارج کنند و عوام او را غیراخلاقی و بسیاری او را با لحن متفرعن خوانده اند می تواند و می خواهد خود را هم چون پدرنمادین جا بزند خیلی قابل بحث است. مهاجرت بخصوص برای گلستان می تواند دلیلی نه چندان کم بی راه برای فعال نبودنِ گلستان تلقی شود. گلستان کارهایش را منبعث از واقعیات ارائه می داد. داستان هایش واقعی بودند. فیلم هایش واقعیت های اجتماعی و سیاسی را مطرح می کردند حتی اگر به شکل تمثیلی و سمبولیک. خودش گفته است واقعیت آنقدر فوق العاده وانترسان است که نیازی به داستان سرایی نیست. او یک رئالیست بود. و وقتی اوخودش را از واقعیت که ۶۰ سال با آن سرکرده بود بیرون می کشد هرکاری هم که بکند به گذشته اش مربوط می شود. “واقعیت‌هایی که اتفاق افتاده آن‌قدر فوق‌العاده و انترسان است که قصه‌نوشتن ضرورتی ندارد.” این را گلستان گفته است. وقتی از ایران می آیی بیرون دیگر از هر واقعیتی دور افتاده ای. و نمی توانی از یک آدم ۶۰ ساله در غربت هراندازه که با غرب و فرهنگ و ادبیات و سینمایش آشنا باشد بخواهی از دور کار ادبی و سینمائی بکند. نگاه کنید صدرالدین الهی نیز در نیمه ی دوم زندگیش در آمریکا هرآن چه که نوشت و چاپ کرد مربوط می شد به آن نیمه ی اول نوستالژیک که در آن زندگی ها کرده بود. گلستان نیز در ایران زندگی ها کرده بود اگرچه روشنفکران متعهد به همین دلیل او را مردود می انگاشتند. تفاوت ابراهیم گلستان با صدرالدین الهی این بود که گلستان اغلب آثارش را در همان ۶۰ سال اول به طور عمده بیرون داده بود به علت نوع کارش اما صدرالدین الهی به علت اشتغال به روزنامه نگاری و تدریس و سرپرستی بخش روزنامه نگاری دانشکده ی علوم ارتباطات گاهی فقط پاورقی هایی می نوشت. اما عمده کارهایش که به صورت کتاب اچاپ شده اند، مربوط به همان نیمه ی اول زندگی در ایران است که در مهاجرت به چاپ می رسند. از جمله مصاحبه با خانلری و سید ضیاء. و مصاحبه با نادر پور هم موضوعش بر می گردد به ۱۰۰ سال شعر ایران که ربطی به مهاجرت ندارد.

اما مهمترین دلیل: گلستان سرخورده شده بود از فهم کسانی در ایران که خود را روشن فکر می نامیدند. ببینید آل احمد و براهنی چه گفته اند در باره ی او: آل احمـد در یـک “چاه و دو چاله می گوید: “… این قضایا بود و ما رفت و آمدمان را مـی کـردیم و او کارمنـد عـالی رتبـه ی تبلیغات کنسرسیوم نفت بـود … و ترتیـب کـارش را بـا کنـسرسیوم داشـت مـی داد کـه دکـان فیلمبرداری باز کند و با اعتباری که می دهند ابزاری وارد کند… و داد می زد که روزی هـزار بـار از خودش می پرسـد بکـنم یـا نکـنم؟ قـرار بـستن بـا کنـسرسیوم را مـی گـویم و فیلمبـرداریِ تبلیغاتی برای ایشان را … اما عاقبت کرد. به این اعتبار که مـدتی کـار گـل خواهـد کـرد و بعـد که قرض ها تمـام شـد، دسـتگاهی خواهـد داشـت بـرای خـودش و سـرمایه ای و فرصـتی برای کار حسابی کردن. استدلال بدی نبود . به قیمـت یـک دو سـال مـزدوری، یـک عمـر سـر پای خود ایستادن. غافل از این که راه ها تقوای بیشتری را درخورند تـا هـدفها.” (آل احمـد، ۱۳۸۴) براهنی نیز در مورد گلستان می گویـد: “تکلیـف هـیچ کـس در ایـن ملـک بدرسـتی روشن نیست، بویژه تکلیف ابراهیم گلستان. از نظر سیاسی و اجتماعی، ابراهیم گلستان بهتـرین فلنگ بسته ی روزگار است. مـی دانـد کـه اگـر از سیاسـت و اجتمـاع دم بزنـد و خـوب دم بزنـد، ثروتش توجیه کنندی این دم زدن نخواهد بود. اگر از ادا و اطوار دیگران ایراد بگیرد، ادا و اطـوار و تا حدی “اسنوبیسم” اشرافی خودش، توجیه کنندی ایـن ایرادهـا نخواهـد بـود. می دانـد که اگر علیه زور و قلدری، قلم بفرساید، نه فقط یخش پیش مردم نخواهد گرفـت، بلکـه زورمنـدان ظنین خواهند شد و سفارش فیلم نخواهند داد و می داند که اگر جیک بزند، صدایش را در گلـو خفه خواهند کرد و بدون شک از هر دو طرف، قوی و ضعیف، کوبیـده خواهـد شـد.” (براهنـی ۱۳۶۲). می توان ثروتمند بود و تمام هم خود را گذاشت برای ادبیات و فیلم جدی و سیاسی. کاری که گلستان انجام داد. “اسنوبیسم” ی در گلستان من نمی شناسم. و او هیچ گاه از ادا و اطوار دیگران ایراد نگرفته است. او در مقابل خزعبلاتی که دیگران بارِ او می کردند قاطعانه تا آخرین نفس ایستاد. این ایستادگی اگر اسنوبیسم است، کاش از او یاد بگیریم. او علیه کاستی ها قلم فرسائید و در عین حال توانست حق زحمات خود را از زورمندان بگیرد. و جیک هم زد. خیلی بیشتر از همه ی این روشنفکران متعهد اما صدایش را خفه نکردند. چرا که او می فهمید کجا و چگونه و چطور کار کند. هر دوی این ها (آل احمد و براهنی) کسانی بودند که سیستم پهلوی را از بیخ می زدند. گلستان به قول خودش در لشگر کفار نبود. اما نگاهی به شدت انتقادآمیز داشت. روشنفکران مذکور و دیگرانی چون شاملو و عباس پهلوان در مجله ی فردوسی تنها امری که به چشمشان می آمد استبداد بود که البته درمقابل می خواستند استبداد تئوریِ وارداتیِ خود یعنی دیکتاتوریِ پرولتاریا را جایگزینش کنند. و چگونه؟ روی هوا؟ نگاهی که نه تحولاتِ سلسله ی پهلوی را بعد از قاجار می دید و نه کوچکترین انعطاف داشت در فهم دیگرانی که با دیدگاهای متفاوت فعالیت می کردند و نه درکی به شرایط موجود تا براساس آن برنامه های خود را بخواهند تنظیم کنند. آیا مگر هیچ برنامه ای هم داشتند به جز قرقره ی تئوری های یک جریان جهانیِ وارداتی از شوروی. تئوری هایی که برای کشور شوروی نیز متناسب نبود. گلستان می دانست که حسن نیت در اداره ی مملکت هست لکن نادانی و ناکاردانی و ناآشنائی با اداره ی سیتماتیک درست کارها را لنگ کرده است. و می دانست که این لنگی ها در پروسه ی تحولات ناگزیر بوده اند. هیچ گاه تغییرات یک روزه انجام نمی گیرد. فهم و ادراک اداره کنندگان نیز می بایست متحول می شد. همه می لنگیدند. مردم بیسواد بودند. روشنفکرانِ سفید و سیاهی و قطعیتی تصور می کردند افکارشان درست است و هرآن چه برخلاف باید کوبیده شود. و کوبیدند گلستان را همانگونه که شاعرانی مانند نادرپور و فریدون مشیری را.

فرهنگ کوبیدن و حذف سابقه ی دیرینه دارد. کسی که مثل تو فکر نکند اوت. به امروز نیز کشیده شده است. فوتبالیست ها چون به حرف ما عمل نمی کنند بی شرف اند. دیکتاتور فقط شاه و خامنه ای نیست. دیکتاتور هرکدام از مائیم و چه ضررهایی که در این بستر به خود و به اطرافیان نزده ایم. تبادل نظر، عدم قطعیت، گوش دادن به حرف دیگری، یادگیری از هرکس حتی یک کودک یا یک پیرمرد بی سواد جایی در فرهنگ ما نداشته است. فقط باید بکوبیم هرکس را که مانند ما فکر نمی کند. یعنی جهل به معنای اهم کلمه. و اما یک فرهنگ دیگر: فقر زدگی، گدا زدگی. یک چیزی به نام فاصله ی طبقاتی شنیده شده است و چیزی به اسم استثمار. بنابراین هرکس مال و منالی دارد، بی آنکه فکر شود چگونه این مال را به دست آورده و چگونه آن را خرج کرده است،  او را در ردیف بالادستی ها قرار می دهند. و نمی بینند که آدم های پولداری در سطح گلستان آیا هیچ کدام این همه از شرایط اجتماعی سخن گفته و فیلم ساخته باشد؟ و اگر کسی بخواهد از امکانات موجود بهره گیرد و بار خودش را ببندد او را نیز می بایست کنار مزدوران قرارداد؟ گویا مردم عادی در مریخ زندگی می کنند و معاششان را از آنجا تعیین. خوب همه ی مردم در این کشور زندگی می کنند. در این سیستم کار می کنند، کارمند و کارگر زیردست کسانی هستند یا که از موقعیت هایی سود می جویند که خودشان صاحب کار باشند. و باید با قوانین و معیارهای جامعه به این کار برسند. حال که گلستان فقط خواسته حق زحمتش را بدهند و آن هم برای بازگشاییِ یک استودیوی فیلم برداری تا فیلم هایش را بسازد. و فیلم هایی که از قضا کاستی های سیستم را زیر سئوال  می برد. همین نگاه کج بوده است که جامعه ی ما را به جایی کشاند که… در واقع این نشانِ کاردانی است که بتوانی در درون سیستمی کار کنی و کارت دقیقن انتقاد کاستی های آن سیستم باشد. کار هرکس نیست. راحت است که مدام لغاز بخوانیم. که باید چنین کرد و چنان کرد و هیچ کاری هم صورت نداد. هیچ برنامه ای هم برایش نداشت. تعدادی تئوری وارداتی را مرتب بلغور کرد بدون دیدن شرایط جامعه و تحولاتی که در آن بوجود آمده و بدون تردید جامعه ی که یک روز با الاغ از این شهر به آن شهر می رفت و حالا خیلی با آن فرق دارد یک روزه نمی تواند سوئد شود. می بایست که هنوز کار شود. بویژه که عامه ی مردم باید در سطحی قرار بگیرند که آمادگی تغییر مناسب را داشته باشند.

گلستان بارها گفته است در مصاحبه هایش که نوشتن و ساختن فیلم را یک جورهایی بیهوده می پنداشت بعد از مهاجرت. و تغییراتی که در ایران بوجود آمده بود را در نهان به علت بدفهمی های روشنفکران می دانست. به یک نوع سرخوردگی دچار شده بود. و به نوعی درون نگری اگزیستانسیالیستی: برای چی؟ برای کی؟ در این مصاحبه با سیروس علی نژاد می گوید: “آدم برای خودش، برای سرگرمی خودش و برای بیرون ریختن دردهای شخصی خودش مینویسد، نه خطاب به جوان؛ جوانی که کر است. به  قول اخوان ‘در دل من همه کورند و کرند’. آخر، شما آدم شنوا به من نشان بدهید. اصلن یعنی چه؟ الان چهل سال از فیلم ‘خشت و آینه’ گذشته، هنوز که هنوز است، این فیلم در فرنگ نشان داده میشود. آنوقت آنجا ‌‌نمی فهمند تو چه هستی. منتظرند که یکی برایشان قر کمر بدهد. خب، من چه کار کنم؟ به من چه؟ چرا مرا تقسیم بندی می کنید که تو که ایرانی هستی و فلان و فلان. یک آدمی دارد برای خودش نفس می کشد و حرفهای خودش را می زند، و با یک محیط آشنا است، از آن محیط حرف می زند. همین. قضیه همین جا تمام میشود دیگر. آخر من چه کار کنم؟” (صص. ۷۷-۷۸) و ادامه می دهد: “برجستگی این است که یک چیزی سطح محیط اطراف شما را بشکند، بیاید بالا. آدم بتواند بگوید آها! آن هم متناسب ذهنیتی که در ذهن خود آدم هست. همین طور بنشینم فاکنر را بخوانم، اگر خر باشم خواهم گفت این مزخرفات چیست که این نوشته است. چرا این جوری نوشته است. ولی اگر من یک خرده انصاف داشته باشم، توانایی کشف انصاف را هم داشته باشم، نگاه می کنم، می بینم چه فوق العاده است این قصه ی خرس، چه فوق العاده است این قصه ی … این هایی که هست و از این آدم باقی مانده است. ولی ژدانف میگوید این مزخرفات چیست. مثل به آذین که گفته مثل میمونی است که دارد روی بند معلق میزند. خب، هرچه می شود گفت دیگر. حتی میشود گفت مادرقحبه چرا چنین کردی. اما نه مادرقحبه انتقاد است، نه مثل میمون معلق زده. نه آن فحش هایی که ژدانف یا مقلدش طبری داده. یکی دیگر {منظورش شاملو بوده است. و شاملو گفته بوده است که نثر گلستان مثل گوز می ماند} مصاحبه کرده گفته که من تمام حرف هایی را که راجع به فیلمهای فارسی زدم، پس می گیرم. همه شان خوب بودند غیر از یکی که خیلی خیلی بد بود. و آن یکی که خیلی بد بود ‘خشت و آینه’ است. خب، چرا به من بربخورد، اگر من، تو کوچه راه می روم سگی بگوید وق، یک کسی که ادای سگ را درمی آورد که مرا بترساند، این دیگر برخوردن ندارد که. خب خوشش نیامده است. من هم میتوانم بگویم آن شعری که تو گفتی خوب گفتی، ولی این شعر را که تو خودت نگفتی، زن سابقت برایت ترجمه کرده و تو برداشتی رونویس کردی. همه ی این کارها را می شود کرد.” (ص. ۸۸) و “می دانستم که امیرعباس هست، حوصله نداشتم چون دعوای خصوصی هم با او کرده بودم، هی دور اتاق می گشتم که از شر او راحت شوم. بالاخره گیر افتادم. وقتی خواست مرا به شیراک معرفی بکند، گفت این بهترین نویسنده و فیلم ساز ماست که ما فیلم ها و کتابهایش را توقیف می کنیم. وقتی نخست وزیر مملکت به نخست وزیر مملکت دیگر اینطور می گوید، دیگر چه می شود کرد؟ من کار خودم را کرده بودم دیگر. گفت: “جانا در اگر نتوان نشست” تا وقتی می رفتم لندن ــ حالا کم میروم ــ خب کنسرت بود، تئاتر بود، اپرا بود، می رفتم تماشا می کردم. اینجا هم الان تلویزیون هست، تماشا می کنم. اینها آنجا نیست. بروم ایران چه کار کنم؟ اصلن بروم تماشای این قیافه ها را بکنم؟ تماشای این حرف ها را بکنم؟ این حرف ها را از نزدیک بشنوم که چه بشود؟ یعنی چه؟ مگر من چند مرتبه عمر می کنم؟” (صص. ۶۷-۶۸)

در این جا سیروس علی نژاد می پرسد: “آخر شما پیش از انقلاب از کشور آمدید؟ چند سال پیش از انقلاب آمدید؟”

ابراهیم گلستان: “چهار سال. ضررش البته این بوده که نتوانسته ام چیزی بسازم. دوسه تا فیلم هست، وحشتناک دلم می خواسته بسازم که نساخته ام. هیچ هم نگویید که چرا اینجا نساختی. اینجا اصلن پرت است قضیه، مثل اینکه… . به هرحال، گفتن ندارد! حتی کتاب هایی که نوشته ام، توی اتاق هست. الان توی اتاق به شما نشان می دهم. چهار تا کتاب آماده ی آماده است. هرکدام هم پنج مرتبه غلط گیری شده که غلط نداشته باشد. ولی برای چه چاپ بشود؟ چاپ شود که چه بشود؟” (ص. ۶۸) و در جایی دیگر می گوید: “این قدری که برای ساختن سینما امکانات فراهم آوردم و از خودم گذشتم، بهره برداری نتوانستم بکنم. یعنی خیلی کارها می خواستم بکنم که نشد. نشد که، حسد و حقد و کوچکی نگذاشت. انواع واقسام هم داشت، حسد و حقد، سطوح مختلف داشت. فستیوال فیلم نیویورک خواست یک فستیوال فیلمهای ایرانی بگذارد. یک وقت دیدم که “چشمه”ی آوانسیان نیست، اسم فرخ غفاری هم نیست درحقیقت. نوشتم که هرکسی که در این کار سهم درجه اولی داشته، می بایست توی فستیوال باشد. من به سهم خودم اگر فیلم آربی آوانسیان، چشمه، و اگر فیلمهای صیاد و غفاری نباشد، من شرکت نمی کنم و…” (ص. ۹۳)

فرازهایی از گفته های ابراهیم گلستان در مصاحبه با سیروس علی نژاد:

و لینک به پی دی اف کتابِ مصاحبه ی سیروس علی نژاد با ابراهیم گلستان:

Conversation with Ebrahim Golestan. aaSoo. Book 17.pdf

ص. ۲۰ 
آقای آمیزگار، واقعاً فوق العاده بود. در سال ۱۳۰۹ برای ما سخنرانی میکرد، سر کلاس می گفت تا وقتی توی این مملکت کلمه ی “به من چه، به تو چه” هست، این مملکت به جایی نمیرسد. ما مردم بدبختی هستیم. همه چیز به من هست، همه چیز به تو هست؛ به من چه، به تو چه، یعنی چه؟

ص ۲۹

شخصی که آمده بود، پرسید: “ایشان که هستند؟” گفت که: “آمده اند حزب ثبت نام کنند.” این که آمده بود، کیانوری بود. از همان وقت با همدیگر آشنا شدیم. خب، این حرفها بود، تا سال ۱۳۲۴ که داستان پیشه وری پیش آمد. من فکر میکردم حالا که این میخواهد آذربایجانی حرف بزند، خب بزند. چرا دیگر مخالفت با فارسی میکند؟ یک حالت ملیت پرستی نبود واقعا.ً از هرچه بگذریم، نظامی هم اهل گنجه بوده. یعنی چه؟ و اینها چه می گویند اصلن؟ جدا کرده بودند و اگر ادامه پیدا میکرد، میرفت دیگر؛ آذربایجان میرفت. حالا هم دارند می گویند دیگر. پرت است قضیه اصلن. این ملیت بازی است که اصل کار را خراب میکند. آدم آدم است دیگر. یعنی چه؟ توی این آمریکا، ملتهای اسپانیایی و فلان و فلان و فلان حل شده اند، توی اقتصاد دارند کار میکنند دیگر.

ص. ۳۰

کتابی نوشته ام که همه ی این چیزها تویش هست، آماده است، فقط باید برود چاپ. البته من واخورده هستم از عدم پیشرفت مغز در ایران. خب، شصت، شصت وپنج سال است که دارم تماشای تحول چپ را میکنم در ایران. خب، یک عده ناچار هستند ول بکنند که آخر اینها چه میگویند، نمی شود کاری کرد؛ یک عده هم وامی خورند، برعکس، آنطرفی می روند؛ یک عده هم که خنگ مطلق، همین طور مانده اند، می آیند تو، می روند بیرون، می آیند تو، می روند بیرون. تربیت مملکت آنجوری که بایست باشد، واقعاً نیست. خب نیست دیگر. همین الان مردم چیزی که می خوانند، نمیفهمند این چیست. به همین خاطر است که وقتی راجع به قصه حرف می زنند، می گویند آقا خیلی خوب نوشته. چی چی نوشته؟ چون شنیده اند که این خوب نوشته. آقا، آن فارسی اش خیلی خوب است؛ کسی هم که میخواهد فحش بدهد، می گوید این فارسی یعنی چه، این فلان است. اصلن مهم  نیست چه مطلبی دارد درست می شود، چه فضایی دارد درست می شود، اشاره به چه چیزهایی می کند که اشاره های ارزانقیمتی نباشد.

ص. ۳۱

من قصه ی “لنگ” را که نوشتم، آبادان بودم. دو تا پاکنویس کردم که یکی را فرستادم برای آل احمد. سیمین هم تازه از فرنگ برگشته بود. خب، مطلقاً نفهمیدند که این چیست. سیمین که رفته بود آمریکا، پیش والاس استینگر درس قصه نویسی خوانده بود، نفهمیده بود. تنها عیبی که گرفته بود، اینکه توی آن قصه لغت “آسیمه؟” به کار رفته است. اصلن پرت ِ پرتِ پرت! {اینکه} مطلب چیست، اصلن برایش مهم نبود. ها! ها! این را میخواستم بگویم هدایت که خوانده بود، از اولش شروع کرده بود به مسخره کردن و شوخی کردن و هه هه که این چیست! اما همین طور که قصه پیش رفته بود، عده ی این شوخیها کم شده بود، بعد یکی دو صفحه اصلن بدون شوخی بود. ایراد نگرفته بود. صفحه ی آخر الوژ کرده بود. اینکه روال کار در ایران چه جوری است و این جزو آن روال نیست. هیچ چی دیگر، خوانده بود. تعریف کرده بود. نظیر این آدم کم بود دیگر. خود این آدم در مسائل زندگی خودش این راه را دنبال نمی کرد. نکرد. تنها کسی که من می دیدم که می تواند سر درآورد و بفهمد، خاک برسر، پرویز داریوش بود که او هم مرد. واقعاً می گویم. کسی قبل از اینها نبود دیگر. از همه احمق تر، خود طبری بود. اصلن چطور ممکن است در این مملکت طبری به عنوان انتلکتوئل گوشزد بشود. حالا اعضای حزب ممکن است بگویند به به! چه چه! ولی یک ذره… . این آدم ۲۵ سال نبود؛ چند سال نبود در ایران؟ آنوقت چه نوشته؟ همه اش نوشته که این مسئله ی خیلی مهمی است که مجال بحث درش نیست. کی مجال بحث می شود؟

ص. ۳۳

حالا ممکن است کسی بگوید که آقا پشت سر مرده بد نگویید. خب، پرت است این قضیه. اصلن آدمی زنده وجود ندارد، فکر است که آدم است، فکر است. اگر این فکر، خراب است، آن آدم هم آدم نیست. اگر آن فکر، درست است، آدم بمیرد هم، آن فکر هست.

سیروس علی نژاد: “ولی من شنیده ام که آن دوره، خیلی ها اصلن به خاطر وجود احسان طبری وارد حزب توده می شدند”

ابراهیم گلستان: خب، شده باشند. واضح است. می گفتند خوب می نویسد اما شما که می خوانید، می بینید مزخرف می نوشت. همین کتابی که دارم این روزها می خوانم، کلوکوفسکی درباره ی فلسفه ی آلمان قرن هفده و هجده، مثل عطار، مثل مولوی. مولوی فوق العاده است، اما درست نیست. همین شعر معروف “بشنو از نی چون حکایت میکند / از جدایی ها شکایت میکند”، نی که شکایت نمیکند. نی را یکی میگذارد روی لبش، فوت می کند.

ص. ۳۶

از آدم هایی که بحث می کردند و منطقی ایراد می گرفتند، خیلی بااحتیاط، کیانوری بود، ولی بدون پروا، اپریم بود، من بودم، خلیل ملکی بود. اپریم که همی نطور توپ میزد. نه اینکه بلوف. یک روز که داشت حرف می زد، علوی درآمد که: “آقا، به حرفهای این آدم گوش نکنید. این درانگلیس درس خوانده است.” من واقعاً دیوانه شدم. می خواستم بلند شوم. خوشبختانه ملکی آنجا نشسته بود، نگذاشت. بلند شد گفت: “آقای فلان! کارل مارکس تمام کاپیتال را در کتابخانه ی بریتیش میوزیوم نوشته، چه می گویید آخر؟ این حرف یعنی چه؟ تمام انگلیسی ها جاسوس اینتلیجنت سرویس هستند؟”

ص. ۴۳

تست آیکیو می گرفتند و من در این تست، یک آیکیوی خیلی بالایی آورده بودم. ،۱۵۰-۱۶۰ همه ی سؤال ها را جواب داده بودم. و این موجب ناراحتی اش شده بود.

می گوید: “اسم من توماس است. شاعر هستم.” می پرسم: “تو شاعری به اسم دیلن توماس می شناسی؟” می گوید: “دیلن، خودمم.” بعد با هم ناهار می خوریم و حرف می زنیم. این توماس دیلن آمده گفتار یک فیلمی را بنویسد که شرکت نفت می خواهد درست کند. گفت وگویی که بین ما می گذرد، تمام زمینه ی زندگی و گذشته ی ایران است. از شعر شروع می کنیم، راجع به شعرای ایرانی حرف می زنیم. این گفت وگو با توماس دیلن قسمت اول کتاب است.

ص. ۷۱-۷۲

در قسمت سوم، من شب نشسته ام توی اداره، در باز می شود. یک کسی می آید تو، می گوید: “این را چاپ کنید. من رئیس این اداره هستم. هیئت اجرایی، مرا به ریاست این اداره منصوب کرده. این را چاپ کنید.” می گویم: “نمی توانم این کار را بکنم.” می گوید: “نه خیر! باید بکنید. شما طرفدار انگلیس ها هستید.” و تهدید و حرفهای زیادی. بالاخره کار به اینجا می رسد که تلفن می کند به بازرگان، رئیس هیئت اجرایی. اول می خواهد از اتاق من تلفن بکند. می گویم نه، این تلفن عمومی نیست. می رود بیرون تلفن می کند. بازرگان به من تلفن می کند، می گوید: “من بازرگان هستم، شما این را چاپ کنید”. می گوید: “من بازرگانم.”می گویم: “من چه می دانم شما که هستید. کسی به من نگفته شما که هستید. اگر هرکس تلفن بکند، بگوید من نخست وزیرم پا شو برو از اینجا که من نمی توانم این کار را بکنم. من که نمی دانم این نخست وزیر است یا… .” گوشی را می گذارد. تلفن دوباره زنگ می زند. گوشی را برمی دارم. می گوید:”من کمالم.” می گویم: “من هم جمالم!” می گوید: “من به تو می گویم این را چاپ بکن.” می گویم: “عجب شب بدی است امشب. یکی تلفن کرده می گوید من بازرگانم. حالا تو هم تلفن کرده ای می گویی من کمالم. آقا از جان من چه می خواهید؟” می گوید: “پس من چه کار کنم؟” می گویم: “من چه میدانم؟ هر کاری می خواهی بکن.” ده دقیقه بعدش، یک کامیون سرباز پشت پنجره توقف کرد، در اتاق باز شد و سرتیپ کمال آمد تو. گفت: “حالا خوب شد من آمدم؟” گفتم: “یعنی چه که خوب شد شما آمدید؟ اگر یک نفر تلفن بکند بگوید من شاه هستم، تکلیف من چیست؟ ای نجوری که نمی شود.” گفت: “خیلی خب، حالا من خودم آمده ام. چاپش کن.” گفتم: “نمی شود.” “چرا نمی شود؟” “چون از سلسله مراتب و اینجور چیزها که بگذریم، دیر است، وقت نیست.” “چرا دیر است؟ برای روزنامه ی فردا صبح دیر است؟”  “روزنامه که همین جوری درنمی آید! باید حروفچینی بکنند، صفحه ببندند، زینک بگیرند، چاپ بکنند تا ساعت سه ی صبح که حاضر شود، ببرند به جاهای مختلف توزیع بکنند.” “حالا یک کارش بکن.” “نمی شود. دیر است.”

ص. ۸۴

کتاب هایی هم هست که چاپ شده، اشخاص مختلف هم خیلی تعریف میکنند ولی واقعاً پرت است. اصلن هرچه من در دنده می اندازم و گاز می دهم نمی کشم بروم بالا. اینها سرمشق می  شوند برای دیگران و عده ی دیگری که می آیند، خیال می کنند باید این جور بنویسند. آنوقت خراب می شوند و تلف می شوند. تا وقتیک ه روی پای خودشان بند نشوند، تا وقتیکه تصمیم نگیرند که ما نمی خواهیم تقلید بکنیم، به من چه که این خوب نوشته، یا بد نوشته. من می خواهم خوب بنویسم، آنوقت میشود قابل اعتنا باشد.

ص. ۸۵

یک کسی بود که در اسرار گنج بازی میکرد، همه می گفتند که این عضو سازمان امنیت است. من نمی دانم شاید بوده باشد. خب، هرکس که در سازمان امنیت بوده که از آن مادرقحبه های فلان و فلان (شکنجه گر) نبوده است. یک عده بوده اند که برای امرار معاش آنجا کار می کرده اند دیگر. هیچ هم معلوم نبود که عاقبتشان چه می شود، شاه فرار می کند، دستگاه می افتد، پاکروان بدبخت و دیگران را می کشند. می رفتند کار می کردند دیگر. زندگی همیشه این شکلی است. اشخاص راهی را می روند، بعد یک مرتبه این راه چرخ می خورد. خب، تقصیر آنها نیست.

ص. ۹۳

نثر من اگر فکری که میخواهم تویش بگذارم، اگر آن فکر نباشد این پس وپیش بودن کلمات به درد عمه ی من نمی خورد! آن فکر است که آن را هل میدهد. اصل کاری فکر آن است وگرنه واقعاً اگر شما بروید تماشای آتش بازی، باران بیاید، نم بردارد اصلن مهم نیست. اما وقتی این را انتخابش می کنید که یک وضع اجتماعی-  سیاسی را بیان بکنید. آن است که جالب میشود.

ص. ۹۴

اگر بیایم بگویم یکی بالای درخت داشت شاخه می برید، خب، چه؟ اصلن مهم نیست. اما وقتی می گوید که “بگفتا که این مرد بد میکند / نه بر من که بر نفس خود میکند”، یک مرتبه این بال می گیرد، می رود بالا و می فهمی که چه شد. اولش شرح و وصف، خیلی پاک، دور از شلختگی و ساده است. “یکی بر سر شاخ بن می برید / خداوند بستان نظر کرد دید / بگفتا که این مرد بد میکند” خب، تا این جایش چیز مهمی نیست. بعد، یک دفعه دق: “نه بر من که بر نفس خود میکند.”

فرازی از “مد و مه”، نوشته ی ابراهیم گلستان

صفحات ۱۳۳- ۱۳۷

از چاپ چهارم نشر”روزن” ۱۹۹۴ ، نیوجرسی

چاپ اول سال ۱۳۴۸ ( ۱۹۶۹) تهران

“در راهرو کنار پنجره بودیم. موهای اوحنائی بود، و دخترش کنارش بود، و مادرش در کوپه، زیر سرانداز خوابیده بود. از شیراز حرف می زدیم. می گفتیم شهری از آن بهتر در دنیا پیدا نمی شود. اردیبهشت در کوچه های کهنه چه بوی بهار می پیچید. وقتی که توت می آید از شاخه های گل برایش یک حجله می سازند. قصاب لاشه های دکانش را با نارنج و زرورق می آراید. شیراز ما خوب است. شیراز مردمان با صفا دارد. در باغ های مسجد بردی ما آی شیطنت کردیم! دنگ برنجکوبی ها را به یاد می آری؟ شب های نیمه شعبان بازار جشن می گرفت. از سقف چهارسو یک منقل پر از آتش وارونه آویزان بود. (آتش چرا نمی افتاد؟) از بوی گرم دکان نخود بریزی من کیف می کنم. رزهای روی کوه، و زوزه های توره ها از دور، شبهای تابستان. شیراز شهر حافظ و سعدی ست. شیراز شهر گل و عشق است. بازو به بازوی هم می زدیم و با هم از پنجره به بیرون نگاه می کردیم. در غربت قطار، شیراز حس اصلی ما را در خود گرفته بود. با ضربه ی صدای چرخ – گذشته بود و یادبود کودکی، و دود و بوی بارشینِ صبح های زود که پیرزن زغال می گرداند؛ جستن جرقه ها و دادِ دورِ دختری که شیر می فروخت، و پشت شیشه های سرخ و زرد و آبی مشبکِ دَرَک، صبح، نرم، مثل بوی نان تازه می دمید.

شب در نورِ ماه سحر می شد و کوه ها به ضربِ اهرمِ پیوسته ی قطار از پشت پنجره می رفتند تا دشتِ صاف با بوی بوته ها و روشنی صبح باز شد، رسید.

“انگار صبح شد؟”

“ما دیشب نخوابیدیم.”

ما تا صبح پهلوی هم کنار پنجره بودیم. دیگر شب رفته بود و خلوتِ کم نورِ راهرو در آشکارِ یک صبح گرم می پیوست. گفت “تا آفتاب در نیومده یه چرت خواب می چسبه.”

گفتم “شب خوشی گذشت.

گفت “تا صبح حرف می زدیم.”

گفتم “انگار سال ها ما دوست بوده ایم.”

خندید و گفت “شب بخیر” که ناگهان دیگر در بازوانم بود؛ و گرمی نفسش بود با لغزندگی شور لبهایش، و مهره های تیره ی پشتش، و نرمی پرپستان، و این تب تمام تنش. این تبِ فرارونده ِ گیرنده، با لحظه ای که حد زمان نداشت، و می کشید، و آنگاه دستگیره را کشید که در باز شد، و تو رفتیم در بوسه ای که طعم خون می داد، در نرمی حنائیِ موهایش گفت، اما چقدرحرف می زنی!” در گفتن لبهایش به بینی و لبم می خورد. آنوقت من نفس کشیدم. او عطر کشتزار درو کرده را می داد.

گفتم “گفتی تا آفتاب در نیومد -” و باقی در بوسه ای که می غلتاند ناگفته ماند و غلتیدیم، و تخت تنگ بود، و از لای پرده نور می آمد، و قطار با ضربه ی مُصِرِ اهرم ها، با جنبش مداومِ گهواره وار، و حس بودن در آن، در ذهن، در لای پلکِ تنگِ پراز سایه های سحر، در مایع ِ نگاه که از قعرِ قلب می آمد وا می رفت، وحسِ هستیِ خواهنده ی دهنده ی نالنده ای که از لذت در زیرِ لرزه بود و می لرزید می لرزاند که نگهان صدائی گفت “پتیاره، بسِّ ته دیگه، کولی! دسّ کم یواش صدا کن.”

و هرچه بود رفت، و دیگر نبود، و گیجیِ تهی شدنِ ناگهانی بود، و سرکه گرداندم دیدم دختر، که کوچک بود، در نیم خیزِ خواب آلود، روی تختِ بالائی، از ترس مات خیره به ما مانده ست؛ و پیره زن از روی تختِ خود پائین آمد رفت پرده را پس زد؛ و نور، نورِ مرده ی منفی اتاق را پر کرد، اتاقِ تنگ پر از ضربه ی صدای قطار، که هم چنان می رفت، پر از غریبه بودنِ بیرحمی و نگاه های نامعلوم، نادیده، که روی من می ریخت. از جا بلند شدن، و خود را آماده کردن برای رفتن آسان نبود .

و بعد روز گرم بود، و اهواز پشت سر افتاد، و در قطار دیگر چندان کسی نمانده بود، و من باز در راهرو کنار پنجره بودم. از دور دشت، خالی، تا زیر آسمان کشیده بود، و در آسمان غبار دم می کرد، و هُرم هور که خشکیده بود می لرزید. و برکه های وهم با موج های جیوه وار در لای این فضای معلق که خاک بود می جوشید. یک بار یک زن، مانند لخته ای، از دور از میان هیچ به چشم آمد، تنها، که سوی هیچ کجا می رفت. و ضربه ی مداوم اهرم قطار را می برد.

شیراز ناز من کجا رفته ست؟”