نگاهی به «من ریموند کارور نیستم» اثر مصطفی عزیزی

این مجموعه داستان مشتمل بر هفت داستان کوتاه است: من ریموند کارور هستم، رودخانه‎ای بی پیچ و تاب، چهارشنبه سوری، سبزه زرد، همین چند کلمه، شنبه‎های اول هر ماه و قوزک پلاتینی. اگر این کتاب را به دست بگیرید و تورقی کنید، در نگاه نخست شاید به نظر برسد که عزیزی  تعلق‎خاطر بسیاری به جریان داستان‎نویسی مدرن امریکا دارد، نکته‎ای که هم از نامگذاری خاص کتاب پیداست و هم در دوباره‎نویسی از یکی از داستان های ارنست همینگوی (تپه‎هایی چون فیل سفید)، و البته شاید در پاره‎ای از این داستان ها معدود نشانه‎های دیگری را نیز می‎توان رد یابی کرد. اما باید توجه داشت که چنین تعلق خاطری بیش از آن که در درونمایه و نحوه پرداخت این آثار و یا اسلوب داستان‎ نویسی عزیزی جلوه کند، از کیفیتی بیرونی و ظاهری برخوردار است.

در داستان من ریموند کارور  هستم، راوی مردی‎ست که طی حادثه تصادفی‎ همسرش را از دست داده و دچار آشفتگی روانی می‎شود. داستان از جایی آغاز می‎شود که راوی به هوش آمده و خود را ریموند کارور می‎پندارد. نویسنده در این داستان ایده دیگر‎پنداری را در خدمت طرح دستمایه‎ای جذاب می‎گیرد، اما تلاش او برای روایت اوضاع و احوال شخصیت اصلی داستان، با استفاده از شیوه تک گویی درونی در چنین شرایطی که آمیزه‎ای‎ست از دریافت راوی از حوادث پیرامونش و شرح آخرین روزهای بیماری و مرگ ریموند کارور، در داستان جا نمی‎افتد.  طرح اینکه هر یک از ما می‎توانیم خودمان را به جای چه کسی تصور می‌کنیم، فی‎نفسه جذاب است؛ اما وقتی پای جزییاتی به میان می‎آید که باید بر چرایی این خود دیگرپنداری از سوی شخصیت داستان، دلالت کند، نویسنده چندان از عهده پذیرفتنی کردن این مسئله بر نمی‎آید.

داستان رودخانه‌ای بی‌پیچ و تاب، باز‎نویسی «تپه‌هایی چون فیل سفید» یکی معروف‎ترین داستان های ارنست همینگوی  است. عزیزی با تغییراتی در داستان کوشیده روایتی ایرانی شده از آن را با فضا و شخصیت‎هایی اینجایی ارائه کند. چنین تجربه‎ای شاید به عنوان یک کارگاهی جذاب باشد، اما عرضه‎ آن در قالب یکی از داستان های این مجموعه نه تنها امتیازی برای نویسنده به حساب نمی‎آید که البته کاری از سر کم تجربگی‎ می‎تواند باشد. چراکه انتشار چنین داستانی خواه ناخواه پای قیاسی را به میان می‎آورد که چون فی‎نفسه مع‎الفارق است، می‎تواند فاصله سطح کار عزیزی با ادبیاتی را که فرضا بدان تعلق خاطر دارد، به نمایش گذاشته و ضعف‎های کار او را به روشنی در معرض دید مخاطب بگذارد.

ایده داستان چهارشنبه سوری که از بهترین داستان های این کتاب نیز هست، ما را به یاد یکی از معروف‎ترین داستان های کوتاه هوشنگ گلشیری (به خدا من فاحشه نیستم) می‎اندازد، که ماجرای وقت گذرانی گروهی از روشنفکران در یک میهمانی دوستانه است. اما برخلاف داستان گلشیری که متضمن لایه‎های معنایی گوناگون و توانایی او در نمایش ملال و ناکامی‎های زندگی این شخصیت‎هاست. عزیزی در این داستان چندان به عمق نمی‎رود، اصولا چنین داستان هایی که از شخصیت های متعدد برخوردارند که نویسنده ‎فرصت پرداختن به همه آنها را ندارد، دیالوگ نویسی از اهمیت بسزایی برخوردار است، چرا که این شخصیت‎ها بواسطه گفت وگوهایی که اغلب در چنین محافلی درمی‎گیرد، فرصت عرض اندام و معرفی پیدا می‎کنند. اما نویسنده چهارشنبه سوری بسیاری از این فرصت‎ها را به سادگی از دست می‎دهد. همچنین برای این که نشان دهد این میهمانی روشنفکرانه است، از بیان مستقیم استفاده کرده است: «هرکس که آنجا بود به نحوی در محافل روشن‎فکری تهران شناخته شده بود شده…» (ص‎۴۴) ؛ در واقع جز در بخش‎هایی کوتاه از این داستان از عهده گفت وگو نویسی متناسب با فضا و البته شخصیت‎ها برنمی‎آید.

وباز اگر فرض تعلق خاطر به ادبیات داستانی مدرن امریکایی را در مورد عزیزی بپذیریم، باید گفت داستان های او فاقد چند مشخصه بارز این آثار چنین نویسندگانی‎ست: استفاده از نثر گزارشی و به ظاهر ساده، اما در واقع غنی و پرداخته شد که به ضرورت روایت گاه واجد ویژگی‎های توصیفی‎ برای فضاسازی نیز هست ، البته در آثار عزیزی نثر ساده هست اما غنی‎نیست، لحن بیشتر توضیحی‎ست تا  توصیفی و حتی نویسنده گاه به سبک گذشتگان ابراز عقیده مستقیم می‎کند: « برای اولین بار او را چنین شاد و سرخوش می‎دیدم. حسادت نشانه زندگی است و او دوباره زنده شده بود…» (ص‎۴۵) و در این میان نباید از ویژگی ایجاز غافل شد که این داستان ها بهره زیادی از آن نبرده‎اند.

همچنین داستان های من ریموندکارور هستم؛ نشان از رویکرد تجربی نویسنده‎ای دارد که برای دستیابی به سبک و زبانی واحد و خاص خود، تلاش داشته، اما لااقل در این مجموعه داستان هنوز چنین مهمی محقق نشده است. اما با این حال همین رویکرد تجربی باعث شده است که خواننده این کتاب با داستان هایی متنوع روبه رو باشد، تنوعی که به لحاظ مضمونی بیشتر دیده می‎شود و اشاره بر آن دارد که عزیزی در این زمینه حرف هایی برای گفتن دارد. درنهایت این که به عنوان کار نخست نویسنده، کاری امیدوار کننده به حساب می‎آید، حال اینکه عزیزی در میان گرفتاری‎های شغلی و حرفه‎ای خود چقدر وقت برای داستان‎نویسی خواهد گذاشت، در کیفیت نهایی آثار او نقشی تعیین کننده خواهدداشت.

درباره نویسنده:

متولد ۱۳۴۱ در اراک، سال ۱۳۶۵ سردبیر و نویسنده برنامه‎های علمی و آموزشی رادیو ایران بود، در ۱۳۶۹ به صدا و سیما رفت و مدیر واحد انیمیشن کامپیوتری شد و مدیریت گروه مهندسی نرم افزار تلویزیون را به عهده گرفت. در همین زمان وارد کار تولید تلویزیونی شد و تهیه و تولید برنامه‎ها و سریالهای بسیاری را در کارنامه خود ثیت کرد که برخی در زمان خود از پرمخاطب ترین برنامه‎ها یا سریالها بوده‎اند. او همچنین چهار سال مدیر آسیفای ایرانبود. حرفه اصلی او تهیه کنندگی تلوزیونی‎ست و من ریموند کارور هستم اولین اثر او در حوزه ادبیات داستانی‎ست.

من ریموند کارور هستم (مجموعه داستان)

مصطفی عزیزی، ناشر: افق، چاپ اول: ۱۳۸۹، شمارگان: ۲۲۰۰ نسخه، ۱۱۶ صفحه، ۲۵۰۰ تومان