سیری در داستان های عامه پسند(۱): کورس بابایی و امشب اشکی می ریزد

«امشب اشکی می‌ریزد» از معروف‎ترین رمان‌های عامه‌پسند دهه‎ی‎پایانی حکومت پهلوی بود، رمانی که این بخت را پیدا کرد که عمری طولانی‎تر از عمر متعارف رمانهای عامه‎پسند هم ردیف خود داشتهباشد. به این ترتیب که در سال‎های پس از انقلاب نیز خوانندگان بسیار داشت و تا یک دهه پیش از این نیز نسخه‎های چاپ غیر مجاز آن که به صورت افست چاپ شده بودند، در بازار فراوان یافت می‎شد. و هنوز هم البته از اندک مخاطبانی برخوردار است و لااقل نامش در خاطر بسیاری باقی مانده است.

شاید اگر از اواخر دهه دوم انقلاب، جریان رمان‎نویسی عامه‎پسند پس از انقلاب تا این اندازه پررنگ نمی‎شد که بازار کتاب را اشباع کند و پاسخ‎گوی تقاضای مخاطبان باشد، چه بسا هنوز هم این کتاب و نمونه‎های مشابه آن بازار خود را داشتند. به هر حال «امشب اشکی می‎ریزد» در اواخر دهه چهل به بازار آمد و خیلی زود شهرتی به هم زد و مکرر مورد تجدید چاپ قرار گرفت.

نویسنده «امشب اشکی می‎ریزد» روزنامه‌نگاری به‎نام کورس بابایی بوده که در سال  در۱۳۲۰ در تهران متولد شد. متأسفانه (همچون اغلب موارد و به سنت دیرپای نبود منابع)، درباره زندگی این نویسنده اطلاع چندانی در دست نیست. جز اینکه و از بیست و یکی دو سالگی به روزنامه کیهان رفت و جذب کار خبرنگاری شد و در سالهای بعد نیز روزنامه نگاری را ادامه داد. بیشتر در سرویس  حوادث روزنامه کیهان  کارش را آغاز کرد. اغلب نوشته‌های او اخبار و گزارش‎های مستندی بودند که از چرخیدن در راهروهای دادگاه‎های جنایی و مخصوصا خانواده، کسب کرده و در  صفحات حوادث منعکس می‎کرد. ذهنی کم و بیش داستان پرداز داشت که باعث می‎شد که این ماجرا‎ها را با آب‌وتاب به روی کاغذ آورده و در بهترین گزارش‎های خود در این زمینه، با بیانی روایی – داستانی بازگو کند،  سبک مستند – داستانی او به دلیل تفاوت‎ها و تازگی‎هایش ، به سرعت او را از دیگر  نویسندگان این حوزه متمایز کرد و چهره‎ی خبرنگاری جوان و مستعد را از او ترسیم کرد که مطالب او خوراک یکی از  پرخواننده‎ترین صمحات روزنامه کیهان را تأمین می‎کرد.

علاقه‌مندی او به گزارش‌های واقعی که ید طولایی در نوشتن آنها داشت و به اشکال مختلفی نوشتن آنها را تجربه کرده بود، به خوبی در داستانهایش منعکس شده است. در واقع اغلب داستانهای او، بر اساس ماجراهایی از جنس مطالب مندرج در صفحه حوادث روزنامه‎ها بناشده‎اند.

شیوه‎ای که او عمدتا بکار می برد، روایت اتفاقات به صورت  تدوین گفته‎هایی متهم، شاکی و یا شاهدان و افراد مرتبط با ماجراست، شرح رفت و آمد گزارشگر و گاه ترسیم فضای وقوع و حادت و .. نیز درلابلای ازن روایت از زبان آدمهای مربوط ماجرا، در حکم نخ تسبیحی بود که این تکه‎ها را به هم متصل کرده و  در پی هم می‎آورد. این شگرد بابایی طرفداران بسیاری پیدا کرد و صفحات «با من به دادگاه بیایید»  که عنوان بخش ثابت بابایی  در «زن روز» بود را معروف کرد.

کورس بابایی بعد از چند سال فعالیت در روزنامه کیهان، تجربیاتش در کیهان را به مجله زن روز برد و  در این هفته نامه که  از نشریات وابسطه به کیهان بود، بیش از پیش  روی حوادث و کشمکش‎های خانوادگی که منجر به جرایم جنایی می‎شد، تمرکز کرد. هنر او در نوشتن حوادثی از این دست مطالب در اینجا نیز خیلی زود او را به یکی از نویسندگان موفق زن روز بدل کرد.

بعدها  او گزارش ها که پرداخت داستانی – روایی پررنگی داشتند گردآوری کرد و توسط انتشارات امیر کبیر و در قالب کتابهای جیبی پرستو که آثار کم مایه منتشر نمی‎کرد، به صورت کتاب  نیز درچند مجموعه چاپ شد: برویم پیش قاضی (۱۳۵۱).  کتابی‎هایی که ظاهری همانند مجموعه داستان کوتاه داشتند، اما درواقع گزارش‎های واقعی از دادگاه‎های خانواده و یا دادگاه‎های جنایی بودند. نویسنده در ابتدای این مجموعه نیز مقدمه‎ای نوشته است که نشان از رویکرد و توجه او به ناهنجاری‎های اجتماعی  و خانوادگی دارد،  او در این مقدمه کوشیده با نگاهی کم و بیش آماری دلایل طلاق و پیامدهای آن را دسته‎بندی و به صورتی کلی شرح دهد.

اما اگر روزنامه نگاری کورس بابایی را در میان علاقمندان صفحات حوادث و دادگاه‎های خانواده به نامی اشنا در دهه چهل و پنجاه بدل کرد، آنچه نام او را در حوزه‎ی ادبیات و خاصه رمان عامه‎پسندانه به شهرت رساند تا چند دهه بعد نیز نام او در حافظه برخی باقی بماند، نوشتن رمان «امشب اشکی می‎ریزد» بود. رمانی که در اواخر دهه چهل نوشته شد و عنوان آن هم یادآور کتاب معروف «امشب دختری می‎میرد» نوشته ارونقی‎کرمانی یکی از شاخص‎ترین پاورقی نویسان دهه چهل بود. این رمان که در اوایل دهه چهل پاورقی مجله اطلاعت هفتگی بود بعد از پایان انتشارش به صورت پاورقی به دلیل اقبالی که درمیان مخاطبان پیدا کرد به عنوان اثری جریان ساز در زمان خود بر دیگر پاورقی نویسان نیز تأثیر گذاشت. البته «امشب اشکی می‎ریزد» جز شباهت نام،  شباهت دیگری به اثر یاد شده نداشت و  از لحاظ مضمونی کاملا با آن متفاوت بود.

به هرحال بابایی نیز همانند بسیاری از پاورقی‎نویسان که کار خود را با خبرنگاری (روزنامه‎نگاری) آغاز کرده بودند، چند سال بعد از ورود به دنیای مطبوعات  به داستان‎نویسی هم روی آورد ، البته با این تفاوت که همانند اغلب نویسندگان همردیف خود، با وجود توفیق بسیار نخستین کار خود،خبرنگاری را به نفع داستان‎نویسی کنار نگذاشت . به نظر او بیشتر علاقه‎مند روزنامه‎نگاری یا به عبارت بهتر شغل پر ماجرای خبرنگاری در سرویس حوادث  بود و در کنار فعالیت مطبوعاتی هر از چند‌گاهی اثری داستانی را منتشر می‌کرد.

از همین رو نویسنده‎ای پرکار هم نبود، اما شهرت همان رمان «امشب اشکی‎می‎ریزد» کافی بود که او را در کنار نویسندگانی چون ر. اعتمادی به عنوان چهره‎های شاخص آخرین نسل از پاورقی نویسان قبل از انقلاب معرفی کند. او همچنین نام‌های مستعاری چون «جرقه» و «بابا» داشت که بسیاری از مطالب خود را با این نام‌ها به چاپ سپرده است. از دیگر آثار او می‌توان به برویم پیش قاضی، دختر تی‌پارتی، حجله‌گاه عشق و سه سرباز سه جزیره اشاره کرد که طی سال‌های ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۵ منتشر شدند.

دستانهای بابایی از مایه‌های عاشقانه و زبانی احساساتی برخوردار بودند و نویسنده کوشیده بود در دل این مضامین عاشقانه، ناهنجاری‎های اجتماعی را فراموش نکند، ناهنجاری‎هایی که در داستانهای او  سرنوشت شخصیت‎ها را دستخوش حوادثی تلخ و سرانجامی شوم می‎ساخت.  امشب اشکی می‌ریزد، دختر تی‌پارتی و حجله‌گاه عشق در این دسته جای می‌گیرند، که بابایی به دلیل رویکرد مورداشاره، در این آثار به تناسب داستان گاه از حادثه‌پردازی و اتفاقات جنایی که در سطح جامعه وجود داشت و خود نیز یه دلیل تجربه‎ی کار در سرویس حوادث از نزدیک با آنها برخورد داشت استفاده کرده‎است، هر چند که شیوه‎ی استفاده‎ی او از این دست تجربیاتش از پرداختی واقعگرایانه و از منطقی علی و معلولی‎ای که در بافت داستان جا افتاده باشد، برخوردار نبود. اونیز همچون دیگر پاورقی‎نویسان هم دوره خود یا پیش از آن، تلقی و نوع نگاهش  به سوژه‎های در سطح جریان داشته و  فاقد عمق بود.

بابایی همچنین همانند اغلب پاورقی‎نویسانی که به داستانهای عاشقانه شناخته می‎شد، در زمینه‌ رمان تاریخی نیز دست به تجربه زد. «سه سرباز سه جزیره» داستانی است که در آن مضمونی عاشقانه بستری برای روایتی پر حادثه قرار گرفته، البته این‎بار در دوره‎ی زمانی ایران باستان، این رمان هم کم و بیش در ردیف گونه‎ی تاریخی پاورقی‎های عامه پسند قرار می‎گیرد، چه در پرداخت داستانی و چه در رویکردی که نویسنده (کورس بابایی) در پیش گرفته و می کوشد تا حد امکان در جهت برجسته ساختن عظمت کشور در این روزگار و شکوه حکومت‌های پادشاهی ایران باستان، گام بردارد.

چاپ این رمان(۱۳۵۵) و دیگر آثار به اصطلاح تاریخی- داستانی مشابه در این سال‌ها که به طور مستقیم و غیر مستقیم از نهادهای فرهنگی رژیم وقت حمایت می‌شدند، بی‌حکمت نبود. این مسئله را می‌توان حاصل شرایطی دانست که گاه رمان عامه‌پسند خواسته یا ناخواسته در خدمت تبلیغ و ترویج مفاهیم و سیاست‌های حکومت قرار می‌گرفت.

در این سال‌ها تشکیل حزب رستاخیز و به طبع آن سیاست‌های فرهنگی موردنظر رژیم، دوباره ماجرای عظمت ایران پیش از اسلام و شکوه سلسله‌های شاهنشاهی مورد توجه قرار گرفته بود. این ایده در سطوح و جنبه‌های مختلف در میان توده مردم تبلیغ و ترویج می‌شد. جشن‌های دوهزار و پانصد ساله شاهنشاهی، تغییر مبنای تاریخ از هجری شمسی به شاهنشاهی و… از جمله دیگر موارد مرتبط با این حرکت فرهنگی خاص به حساب می‌آمد.

در عرصه ادبیات نیز چاپ داستان‌هایی از این دست را می‌توان به نوعی حاصل شکل‌گیری این جریان و متأثر از تبلیغات موجود دانست. با پیروری انقلاب اسلامی که به دگرگون های وسیعی در عرصه فرهنگی همراه بود، کورس بابایی که هنوز به چهل سالگی نرسیده بود، همانند بسیاری از روزنامه‎نگاران مطرح و شناخته شده‎ی پیش از انفلاب نتوانست به همکاری خود با مطبوعات ادامه بدهد و در همان سالها از صحنه‎ی مطبوعات کنار کشید. در این ایام عصر پاورقی و داستانهای عامه پسند به سبک و سیاق گذشته نیز به پایان رسید و اگرچه هنوز آثار قبلی او و به ویژه امشب اشکی می ریزد در میان عامه‎ی مردم خواننده داشت، اما کارتازه‎ای از او منتشر نشد. در سالهای پایانی رژیم پهلوی نام کورس بابایی بیش از گذشته سر زبانها بود چرا که منوچهر مصیری مشغول ساخت اثری با اقتباس از روی این رمان بود که به دلیل مصادف شدن با آن سالهای پرهیاهو، کمتر دیده شد.

نگاهی به امشب اشکی می‎ریزد

این رمان نیز همچون اغلب پاورقی‎ها و داستان‎های عامه‎پسند از ساختاری ضعیف برخوردار است. در این گونه داستانها فرض بر آن است که خواننده بدون چون و چرا هر آنچه را می خواند،‌ در بست می پذیرد.  نویسنده بیشتر در پی خلق حوادث و ماجراهاست که عمده‎ترین شگرد او برای جذب خواننده محسوب می‎شود. منطق حوادث و پرورش شخصیت‎ها و روابط وکنش‎های میان آنها از اهمیت چندانی در آثارش برخوردار نیست و نویسنده تبحری در در بکار گیری ظرفیت‎های داستان‎نویسی ندارد.

تجربه بابائی در همکاری با صفحات حوادث مطبوعات باعث شده  تا دست پری در به کارگیری این حوادث در در امشب اشکی‎ می‎ریزد (و دیگر رمان‎های) خود داشته باشد. البته حوادثی که بیشتر  کیفیت ژورنالیستی دارند، و نویسنده نمی‎تواند منطقی درست میان آنها حاکم کند، اما با این حال می‎توان گفت پاره‎ای از آنها بواسطه تجربه خاص نویسنده با اتفاق‎های واقعی در سطح جامعه  چندان بیگانه نیستند. اما نویسنده فاقد قریحه استفاده‎ی خلاقانه از این تجربه‎ها در داستان نویسی‎ست و آنها را در قالبی کلیشه‎ای مورد استفاده قرار داده است. برای نمونه در امشب اشکی می ریزد مرکز ثقل داستان، همان ایده تکراری و بسیار کلیشه شده شباهت میان دو نفر است. اما به فرض پذیرفتن این اتفاق در دنیای داستان، مصالح و ماجراهای دیگر در جهت قابل قبول شدن این ایده بکار نمی رود. بلکه بدمن خط و ربط درست تنها برای پیش بردن داستان مورد استفاده قرار می‎گیرند.

همچنین می‎نوان به علاقه و عشق بهمن به شهلا و سردی او پس از ازدواج اشاره کرد که پرداخت قانع کننده‎ای پیدا نمی‎کند.این در حالی است که اگر در داستان حرکتی وجود دارد ناشی ازهمین تقابل در داستان است. این‎گونه ضعف‎ها در دیگر آثار بابایی با کیفیتی مشابه مشاهده می‎شود. کورس بابائی در امشب اشکی می‎ریزد و به خصوص «دخترتی پارتی» توفیق یافته تا اندازه‎ای ناهنجاری‎های موجود در جامعه وقت را ترسیم کند. اگر چه به شکلی سطحی و پیش پا افتاده هم شده به کار بگیرد. نثر داستانهای بابایی ساده و بدور از ویژگی های ادبی است. بیشتر به گزارش‎ها و روایت های داستانی ژورنالیستی پهلو می زند تا خلق موقیعت‎های داستانی به همین لحاظ در مجموع آثارش فاقد ارزش یا امتیازی نسبت به آثار دیگر همتایان او محسوب می شود و چه بسا در سطحی پایین تر نیز قرار می‎گیرند. بهترین ویژگی آنها که باعث جذب خواننده داستان های عامه پسند می گردد  درونمایه عاشقانه و آمیختن آن با حوادثی جنایی، توأم با کلیشه های رایج عشق و خیانت است. ویژگی مورد اشاره را می‎توان عاملی به حساب آورد که داستانهای او را مصالح مناسبی برای ساخت فیلم های عامه پسند و پرحادثه نیز می‎سازد. چنانکه از این رمان نیز فیلمی به همین نام به کارگردانی منوچهر مصیری، براساس فیلمنامه‎ی امیر قویدل در سالهای واپسین پیش از انقلاب ساخته شد که فرامرز قریبیان و آیلین ویگن بازیگران آن بودند.*

• شرح ماجرای این اقتباس ادبی را در سلسله نوشته‎هایی راجه به اقتباس ادبی در ایران در بخش سینمایی مد و مه خواهید خواند.