نگاهی به «تهران در بعد از ظهر» اثر مصطفی مستور

تمام آن نویسندگانی که ادعا دارند برای مخاطب می‎نویسند و جذب خواننده برایشان اصلی‎ترین شرط محسوب می‎شود، بعید است بواسطه‎ی چنین  موفقیت‎هایی تمایل و علاقه‎ای به ماندگاری آثارشان نداشته باشند، آثارمستور نیز باوجود تمام  موفقیت‎هایش اگر بخواهند از ماندگار شوند، نیازمند ویژگی‎هایی هستند که آنها را سربلند از محک زمان بیرون آورد، ویژگی هایی که کمتر در آنها دیده می‎شود.

کار دشواری نیست کافی‎ست مروری گذرا به آثار مستور داشته باشیم تا به روشنی شاخصه‎های اصلی آثار او را که بواسطه‎ی تداوم و تکرار به نقطه ضعف آنها نیز بدل شده ردیابی کنیم و مهمترین این شاخصه‎ها نیز اهمیت بسیار دادن به مضمون و غافل ماندن از تکنیک و صناعت‎های داستان نویسی و سر انجام هم تکرار ایده‎ها و مفاهیمی که یکبار به شکل کامل در«روی ماه خدا را ببوس» مطرح شده و در آثار بعدی او نیز اغلب با تغییراتی اندک و در دل داستانی به ظاهر تازه، تکرار شده‎اند. نکته آنجاست که آثار مستور باوجود تمام نزدیکی‎هایشان به دغدغه‎های مردم این روزگار، در دوره و زمانه‎ای که علایق و دغدغه‎ها عامه‎ی مردم دگرگون شده باشد، چه حرفی برای مخاطب خواهند داشت؟ آیا باز هم این روایت‎های نویسنده محبوب این روزگار معتبر خواهد بود و یا از درجه‎ی اعتبار ساقط می شوند.

به نظر می‎رسد باوجود تداوم اقبال فعلی از کتاب‎های مستور، ضرورت یک بازنگری و تغییر و تحول در رویکرد او در آثار تازه‎اش احساس می‎شود. دگرگونی‎ای که نه تنها متضمن حرفهایی تازه باشد، بلکه با دور شدن از وزن و اهمیتی که همواره در این آثار به مضمون داده شده، قدری هم روی فرم و نثر تمرکز شود. بدیهی‎ست که دغدغه‎های مردم در دوره‎های مختلف امکان دارد عوض شود، اما عیار هنر و سنجه‎ی آن توسط مخاطب خاص، چیزی نیست که با گذر زمان از اعتبار افتاده و موجب زنده ماندن هر اثری می‎شود.

شاید «تهران در بعد از ظهر» را بتوان تا اندازه‎ای حاصل احساس همین ضرورت تحول، توسط مستور نیز به حساب آورد. هرچند که به نظر نمی‎رسد او هنوز به طور جدی از این دغدغه‎ها کنده شده باشد و همچنان کم و بیش برهمان مدار می‎گردد، و به همین لحاظ اگر چنین قصدی هم در میان بوده، چندان به بار ننشسته است.

اما باید گفت که مستور با دست گذاشتن روی پاره‎ای مسائل جاری در جامعه؛ وجه اجتماعی‎گرایانه‎ای به این اثر داده (در قیاس با آثار قبلی او که بیشتر بر جنبه‎های فکری و اعتقادی تأکید داشتند) و همین وجه اجتماعی طراوتی نسبی به این اثر داده است. به ویژه اینکه در آثار گذشته‎ی او جنبه‎های اجتماعی آثارش، و نمودهای زندگی شهری تهران در متن داستانهایش، چندان با واقعیت‎های متن جامعه نزدیکی نداشت، حتی اگر می‎شد در دنیای خاص اثر با اگر اما، آن را پذیرفت، اما به عنوان شهر تهران چندان ملموس محسوب نمی‎شدند.

اما او در کار تازه‎ی خود با پر رنگ کردن این وجه از کار می‎کوشد، از زندگی مردم تهران و مشکلات و ناهنجاری‎های اجتماعی حاکم بر آن بگوید، هرچند که این رویکرد فی نفسه در خور اعتناست، اما مستور به هردلیل (و شاید عدم تجربه‎ی مستقیم زندگی در تهران) در فضاسازی این داستانها به عنوانن رخدادهایی که در شهر تهران، با آن درک و تجربه‎ای که واسطه‎ی زندگی در آن کسب کرده ایم چندان جور نیست. ساختن تصویر تهران، دنیایی چنین بی درو پیکر و متکثر، کاری بس دشوار به حساب می آید که حتی اغلب نویسندگان تهرانی نیز از عهده تصویر موفق آن، به گونه ای که حضور تهران را در لابلای وقایع و در زمینه‎ی فضاهای داستان احساس کرد، برنمی آیند. به نظر می‎رسد دنیای اثر او با وجود اینکه از آدمها و ماجراهای مختلف می‎گوید، دنیایی تک صدایی‎ست که و این صدای نویسنده است که چنان طنینی انداخته که دیگر شخصیت‎ها را تحت الشعاع خود قرار داده است.

مهمترین ویژگی تهران در بعد از ظهر کماکان همچون دیگر آثار او سادگی در نثر و فرم است، داستان‎هایی که همانند اغلب آثار کوتاه او ساده و عریان روایت  می‎شوند و کمتر در آنها می‎توان روی جنبه‎های تکنیکی دست گذاشت. می‎گویم ساده و عریان چرا که تقریبا هیچ چیزی از دیدخواننده‎ای که تیزبین باشد، پنهان نمی‎ماند. این داستانهای مستور هم همانند آثار دیگرش، هرقدر حرفهای مهم برای زدن داشته باشند، مثل همیشه در یک لایه جریان دارند، گویی نویسنده علاقه‎ای برای تدارک  لایه هایی دیگر در درون اثر نیست؛ آنگونه  اگر فی‎المثل خواننده جدی وسوسه شد دوباره آنها را بخواند، از لذت درک نکته‎هایی تازه یاب کیفور شود. گویی مستور سطح مخاطب خود را آنقدر پایین می‎گیرد که باید همه چیز را به او شیر فهم کرد!

وجالب اینکه ناکام ترین داستان این مجموعه، آخرین داستان (چند مسئله ساده!) کتاب است، که از قضا به جان آپدایک تقدیم شده و ای‎کاش اگر مستور ارادتی به آپدایک داشت داستان بهتری را به او تقدیم می‎کرد و نه اثری که اگرچه متفاوت‎ترین کار این مجموعه است، اما در عین حال ضعیف‎ترین آنها نیز هست. چون درست مستور بعد از نوشتن این همه داستان‎های ساده و بدون پیچیدگی در طول دوران فعالیتش،  یکبار هم که خواسته تجربه ای متفاوت و ساختار شکنانه بکند، روایتی را نوشته که خارجاز بدیهی ترین اصول پذیرفته شده‎ی داستان نویسی‎ست. شاید در بهترین حالت آن را خلاصه ای از طرح یک یا چند داستان به حساب آورد.

اما از همه‎ی این مسائل گذشته مهمترین مشکل مستور در تهرانی‎ست که پیش روی مخاطب تهرانی می‎گذارد، مخاطبی که تجربه زندگی در تهران را ندارد شاید بتواند چنین تصویر ناملموسی از تهران را بپذیرد، اما برای خواننده تهرانی این آثار شاید خیلی زود این سوال پیش بیاید که خب چرا نویسنده‎ی اهوازی ما درباره همان اهواز نمی‎نویسد، همان محلاتی که به قول خود مستور فقر از سرو روی آن می بارد، اما زندگی و تلاش برای زندگی به شکلی جدی و گاه توأم با وقایعی دردناک و هولناک جریان دارد. آیا مردم چنین مناطقی نمی‎توانند از دغدغه‎های فلسفی آثار مستور برخوردار باشند؟ و تنها این قشر مرفه و لااقل متوسط رو به بالا هستند که زندگی فرصت پرداختن به چنین دغدغه‎هایی را به آنها می‎دهند. معمولا موفق‎ترین (سوای آثار علمی نخیلی) آن آثاری بوده‎اند که بواسطه تجربه‎ی ناب زندگی و پوشاندن لباسی از هنر برتن آن خلق شده‎اند. بگذریم از استثناء‎هایی اندک که در هر زمینه می‎تواند وجود داشته باشد.

درست است که مستور در تهران در بعد از ظهر، تلاشی در جهت نوآوری‎های  مضمونی و محتوایی داشته، اما این مسئله چنان کمرنگ بوده که اگر اغلب این کتاب را نیز نسخه‎ای دیگر از مضامین و حرفهای مستور به حساب آورند چندان نباید تعجب کرد.به هرحال باید نشست و دید تا به کی این نسخه‎ی مشابهی که مستور در آثارش می‎پیچد، معجزه می‎کند.