درحاشیه‎ی خبر لغو مجوز «شاخ» یا چگونه می‎توان از مس طلا ساخت؟

قبل از شروع باید بگویم که غرض از نوشتن این مطلب، نه نقد سیاست‎های وزارت ارشاد است و نه رد ضرورت ممیزی؛ که در اولی فاقد دانش و استعدادم و  دومی را هم برای این که عرف جامعه خدشه‎‎دار نشود، ناگزیر می‎پذیرم و البته در همه‎ی ممالک هم وجود دادد. به هر حال هرکس با توجه به وظایفی که برعهده‎ی او گذاشته‎اند، باید کارش را انجام، درست و غلط آن هم پای خودش. بنابراین قصد قضاوت هم ندارم، تنها می‎خواهم موقعیتی را ترسیم کنم که اغلب بعد از اخباری نظیر آنچه درباره‎ی «شاخ» شنیدیم، پیش می‎آید. موقعیت‎هایی که بسیاری از آنها  – صرف نظر از مورد شاخ – واقعی نبوده و ترفندی‎ست برای بازار گرمی.

و همچنین پاره‎ای تجربیات شخصی راروایت کنم که با توجه به ماجرای پیش آمده برای کتاب پیمان هوشمندزاده، روایت آنها شاید خالی از لطف نیاشد. اجازه بدهید داستان از اینجا شروع کنم که چندی پیش در یکی از جلسات نقد کتاب شایعه‎ای را شنیدم که به لغو مجوز یک مجموعه داستان اشاره داشت، کتابی که بعد از یک سال هنوز چاپ اولش تمام نشده بود! در همان جلسه یکی از دوستان کم و بیش مطلع، اشاره داشت که این شایعه توسط خود ناشر و شاید هم نویسنده چو انداخته شده!  خب چرا؟ علتش را در ادامه کاملا روشن می‎شود…

با وجود اینکه تا حد زیادی به حرف آن دوست مطلع باور داشتم، اما پس از شنیدن این خبر کنجکاو شده بودم که بدانم مضمون کتاب چیست که آننقدر مشکل داشته که پس از انتشار آمده‎اند و مجوزش را لغو کرده‎اند. از آن جلسه که بیرون آمدم، وارد اولین کتابفروشی شدم که سر راهم بود، دست خودم نبود ناخودآگاه چشمانم به دنبا آن کتاب گشت. از قضا کتاب را نداشت. یکباره فکر کردم، نیست، پس حتما لغو مجوز کرده‎اند و دیگر نمی توان پیدایش کنم! بعد هم دیگر نتوانستم حودم را کنترل کنم، تا کتاب را پیدا نمی‎کردم خیالم راحت نمی‎شد! شک نداشتم با چوافتادن این خبر اگر کتابفروشی هم آن را داشته باشد، محال است آن را به زیر میز منتقل نکند. راهم را کج کردم به سوی یک کتابفروشی محلی که احتمال می‎دادم خیلی پیگیر اخبار حوزه‎ی نشر نباشد و بعید نبود بتوانم کتاب را آنجا پیدا کنم… وقتی بهخوش شانسی‎ام ایمان آوردم! و با دیدن یک جلداز آن کتاب لغو مجوز شده، برق شادی در چشمانم درخشید (این را احتمالا دور و بری هایم دیده‎اند!) . برای اینکه کسی در همین لحظات پیش دستی نکند، سریع آن کتاب را برداشتم و برای اینکه فروشنده هم مشکوک نشود! خیلی طبیعی دوری در کتابفروشی زدم، بعد هم درحالی که می‎ترسیدم فروشنده هر آن بگوید: «این کتاب فروشی نیست…» پولش را حساب کردم و با خوشحالی به دلیل رهایی از ککی که به تنبانم افتاده بود، راحت شده بودم، راهی خانه شدم. همان شب با ولع شروع کردم به خواندن آن، اما هرچه در کتاب پیش ‎رفتم، دلیلی برای توقیف مجوز آن پیدا نکردم.

البته در روزها و هفته‎های بعد، این کتاب را در خیلی از کتابفروشی‎ها دیدم!

یک نتیجه‎ی اخلاقی: از داستان بالا نتیجه می‎گیریم که خبر لغو مجوز یک اثر، راست یا دروغ چه تأثیر روانی‎ای برمخاطبان می‎گذارد.

حتما شنیده‎اید دیروز خبر لغو مجوز مجموعه داستانهای به هم پیوسته‎ی «شاخ» اثر پیمان هوشمند‎زاده، در سایت ناشر (انتشارات چشمه) منتشر شد و بعد هم در اغلب وبسایتهای ادبی آن را به هم لیک دادند و خیلی زود اکثریت قریب به اتفاق علاقمندان ادبیات داستانی از آن مطلع شدند. از قضا در همین «مد و مه» یکی از معدود نقدها در مورد  شاخ ، منتشر شده است.و دوستان  می گفتند که بعد از اعلام خبر لغو مجوز «شاخ»، به تعداد قابل توجهی بازدیدکننده برخورده اند که از سر کنجکاوی نام این کتاب  را سرچ کرده و گذرشان به «مد و مه» افتاده بود، نه فقط از ایران، که از کشورهای دیگر هم کم نبودند. این بازدیدکننده‎ها آن نقد را خوانده بودند، تا فعلا کمی حس کنجکاوی شان ارضاء شود تا  بعدا خود کتاب را پیدا کنند، کسانی که شاید تا دیروز اسم شاخ را نشنیده و یا هیچوقت به آن اصلا توجهی نکرده بودند. این نشان می‎دهد شهرت کتاب بعد آن خبر به مراتب بالا رفته است. این را هم بگویم که چند تا از دوستان که احتمال می دادند من این کتاب را داشته باشم،  بعد از مدتها یاد من افتادند، زنگ زدند و نوبت گرفته‎اند تا به ترتیب کتاب را برای خواندن به آنها بدهم. جالب آنکه یکی از آنها سال به سال لای کتاب را باز نمی کند.

این ها را گفتم تا برسیم به این جا که وقتی کتابی، بعد از یک یا چند بار چاپ، لغو مجوز می‎شود چه اتفاقی می‎افتد:

۱-      کنجکاوی‎ها نسبت به آن به شدت بالا می‎رود.

۲-      شهرت کتاب و نویسنده‎اش چند برابر می شود.

۳-      کتابفروشی‎ها آن نسخه‎هایی را که دارند، از قفسه‎ها جمع می‎کنند، البته نه برای همکاری با وزارت ارشاد، بلکه آنها که کلاس‎شان پایین‎تر است برای فروش چند برابر قیمت آن به مشتری و آنها که کلاس‎شان بالاتر است برای اینکه به مشتری‎های خاص و ثابت خودشان بدهند و از این بابت منتی سرشان گذاشته و نمک گیرشان کنند.

۴-      آنهایی که کتاب را ندارند، کسی را پیدا می‎کنند که آن را داشته باشد، کتاب را از او گرفته و با ولع، علاقه‎ و البته دقت  بسیار می‎خوانند و خواس‎شان را جمع می‎کنند که مبادا یک وقت نکته‎ای از دید آنها پنهان بماند که از قضا همان دلایل لغو مجوز باشد!

۵-      اندک زمانی بعد، دست‎اندرکاران بازار سیاه کتاب که خیلی نگران فرهنگ جامعه هستند، برای آنها که دوست دارند کتاب را به صورت کاغذی مطالعه کنند، نسخه کپی یا افست شده‎‎اش را به بازار داده و در کنار خیابان انقلاب بساط می‎شود.

۶-      البته خیلی زود نسخه‎ی الکترونیکی آن هم توسط کسانی که دغدغه‎ی فرهنگی بیشتری دارند(!) روی اینترنت قرار می‎گید که خواننده‎گان بسیار بیشتری را پوشش می‎دهد.

۷-      پیمان هوشمند زاده کمی ضرر مالی می‎کند، اما مگر کتابی تا این اندازه لاغر چقدر حق التألیف دارد؟ البته در مقابل شهرت بیشتری که بدست می‎آورد، اصلا دارای اهمیت نیست. او حالا نویسنده‎ و عکاسی‎ست که یک کتاب لغو مجوز شده‎ام دارد! سوژه هم که می‎دانید خوراک رسانه‎های آن ور‎ی‎ست! – یکی از من می پرسد کدام وری؟  لب و لوچه‎ام را جمع و جور  می‎کنم و شانه بالا می‎اندازم که خودم هم نمی دانم!-

۸-      ناشر ‎هم ضرر نمی کند چراکه در همان چاپ  اول، نه تنها پول کتاب را در آورده، بلکه کمی هم سود برده، تازه چاپ دوم هم بوده. به فرض محال اگر ضرر هم می‎کرد، برای ناشری در قواره‎ی چشمه اصلا اهمیتی نداشت!

حالا فکر کنید اگر «شاخ» لغو مجوز نشده‎ بود چه اتفاقی می‎افتاد:

ناشر هم از سود خود متضرر نمی‎شد. هوشمند زاده مبلغ ناچیز حق التالیف از کیسه‎اش نمی‎رفت. با وجود اینکه هوشمند زاده چهره‎ی شناخته شده‎ای‎ست- هم در عکاسی و هم در نویسندگی-  «شاخ» نهایتا می‎توانست چاپ سومی با تیراژ دو هزارتایی داشته باشد. و با توجه به چاپ های قبلی و خرید آن توسط مخاطبان پروپاقرص ادبیات داستانی، مدت به مراتب بیشتری برای فروش آن لازم بود، و باز به فرض محال که به سختی به چاپ چهارم می‎رسید و تیراژ کل آن در بهترین حالت، هفت تا هشت هزار نسخه می‎شد. تازه بسیار از کسانی که کتاب  می‎خرند، تا مدت‎ها فرصت خواندنش را پیدا نمی‎کنند، بنابراین در یک تصور رویایی احتمال داشت ده هزار نفر این کتاب را بخوانند که در برابر جمعیت هفتاد هشتاد میلیونی ما بسیار ناچیز است.

نتیجه نهایی اینکه بسیاری از کار‎ها همیشه به آن نتیجه که انتظار می‎رود، ختم نمی‎شوند و چه بسا که کارکردی برعکس هم داشته باشند. حتی صرف نظر از محتوای کتاب که تا چه اندازه با توجه به آیین نامه‎های ممیزی مشکل داشته یا نداشته، باید گفت: با  توجه به تیراژ متعارف کتاب در کشورما  و درصد پایین سرانه‎ی مطالعه، مگر یک کتاب چقدر خواننده دارد که نسبت به تأثیرات منفی احتمالی آن، حساسیتی این چنین ضرورت داشته باشد؟

مگر اینکه تصور کنیم کسی که رأی به لغو مجوز این کتاب داده، تنها در فکر وظیفه‎ی آیین‎نامه‎ای یا اداری خود بوده است. آیین‎نامه‎هایی که برداشت و تلقی از آنها می‎تواند آنقدر سلیقه‎ای باشد که یکی رأی به چاپ کتابی بدهد و یکی دیگر رأی به عدم چاپ آن.

البته این راه بگویم وقتی با چنین خبرهایی روبرو می‎شود، زود آن را باور نکنید، چراکه کم نبوده‎اند مواردی که نویسنده یا ناشری برای بازار گرمی کار خود خبری را شایع کرده‎اند که حکایت از به مشکل خوردن کتاب‎شان، لغو مجوز و نظایر این داشته است. خاطرم هست همین چند سال پیش یکی از ناشران بزرگ رمانی را که قریب به بیست چاپ خورده بود، برای اینکه دوباره زنده کرده و جلوی چشم قرار دهد، باید شایعه لغو مجوز همراه کرد، شایعه‎ای که کمی بعد خودشان تکذیب کردند، اما به هرحال از سرزبان انداختن نام کتابشان بهره خودشان را هم بردند و این جور ماجرا ها کماکان ادامه دارد….

*نوشته هایی که نام نویسنده ذکر شده، الزاما دیدگاه های «مد و مه» نیست.