داستان نویسی به زبان ساده: ریشه یابی واژه ی رمان

آیا شما علاقمند به ادبیات داستانی‎ هستید؟ آیا شما در طول روز زمانی را به خواندن رمان اختصاص می‎دهید؟ آیا شما می‎خواهید از شیوه‎ها و شگردهای داستان‎نویسی آگاه شوید؟ اگر این‎طور است و هنوز با تعاریف، عناصر، ویژگی‎ها و مترو معیارهایی ارزش‎گذاری یک اثر داستانی آشنایی ندارید،  جایی نروید! درست آمده‎اید اینجا همان‎جا‎یی‎ست که پاسخ بسیاری از سؤالات خود را پیدا خواهید کرد؛ چرا که «مد و مه» بنا دارد از این پس در سلسله مطالبی با عنوان: داستان‎نویسی به زبان ساده (گام به گام) به شیوه‎ و بیانی کاملا ساده و قابل فهم، شیوه‎ها و شگردهای داستان‎نویسی را برای شما شرح دهد. منبع ما هم همه‎ی کتابهای آموزش داستان‎نویسی‎ست که به فارسی برگردانده شده و یا اساتید فن به فارسی نوشته‎اند؛ کتابهایی که عصاره‎ی آن را به زبانی ساده در اختیار شما قرار خواهیم داد. امیدواریم اساتید و بزرگان هم جسارت ما را ببخشایند که ادعای تدریس و آموزش حرفهای و نظایر آن نداریم، کار ما در میان گذاشتن دریافتهای‎مان از رمان و رمان نویسی یه زبان ساده است . یا خلاصه و ساده کردن منابع موجود، برای آنها که حوصله‎ی خواندن متون سنگین و دشوار را ندارند.

پیش از آنکه شروع به داستان‎نویسی کنید باید یک رمان‎خوان حرفه‎ای باشید، و برای اینکه یک رمان‎خوان حرفه‎ای شوید باید، نسبت به آنچه می‎خوانید آگاهی و شناخت داشته و خوب و بدش را تشخیص دهید. بنابراین برای شروع باید رمان را بشناسید. در ابتدای این نوشته سعی خواهیم کرد سراغ مباحثی برویم که یا زمینه‎ای را برای درک و شناخت شما از رمان فراهم کند. مقدماتی که به شما کمک می‎کند تا کار قوی را از ضعیف تشخیص دهید و مهمتر از آن، با نگاهی کم و بیش نقادانه دلایل این ارزش‎گذاری را هم برای خود روشن کنید.

با شما درباره رمان، گونه‎های آن، ویژگی‎ها و عناصرش و همچنین شیوه‎های نوشتن رمان صحبت خواهیم کرد، هدف ما این است که شما را با مفاهیم مقدماتی و کار آمد این حوزه آشنا کنیم. مقدماتی که حتی اگر چندان سفت و سخت پیگیر خواندن و نوشتن رمان نباشید، به شما کمک می‎کند به درکی تازه و به تناسب آن لذتی اصیل‎تر از رمان خواندن نائل آیید، ادامه راه را، اگر علاقمند باشید، خود پیدا خواهید کرد. بعد از گذر از این مرحله با دیدی تازه و متفاوت با گذشته می‎توانید، داستان‎نویسی را آغاز کنید. ما می‎کوشیم پیش ازفرا رسیدن این زمان، درباره اصول اولیه و اساسی داستان نویسی با شما صحبت کنیم.

عنوان آموزش گام به گام شاید شما را به یاد آن کتابهای آموزشی بیندازد که به شکل ساده‎ای می‎کوشند سوژه‎ی مورد نظر خود را به مخاطب شرح و آموزش دهند. کتابهایی که اگر خوب تهیه شوند می‎توانند، برای علاقمندان غیرحرفه‎ای بسیار سودمند باشند. برای اینکه مباحث تا حد ممکن ساده بوده و درعین حال خسته کننده نباشد، تأکید ویژه‎ای بر کوتاهی مطلب داشته‎ایم، به گونه‎ای که خواننده در یک نشست آن را (در فضای مجازی) مطالعه کند و به دلیل بلند بودن مطلب خواندن آن را به زمانی دیگر موکول نکند، زمانی که امکان دارد هیچگاه فرا نرسد.

بنابراین ساختاری گام به گام برای آن در نظر گرفتیم، گامهایی کوچک و متدام که امیدواریم هر هفته دو یا سه بخش از آن را منتشر کنیم. سعی خواهیم کرد هر گام را با سوالی آغاز و در متنی کوچک به پاسخ گویی به آن بپردازیم. نخست در این بحث، پرداختن به کلیت خود رمان است که از تعاریف آن آغاز، با معرفی و شناخت انواعش ادامه یافته و سرانجام هم به جنبه‎های رمان و  عناصر تشکیل دهنده‎ی آن ختم می‎شود و بعد هم نوبت به داستان‎نویسی خواهد رسید.

بر این اساس اگر مخاطب غیر حرفه‎ای با ما همگام شود، گام به گام آشنایی بیشتری با سوژه‎ی مورد بحث خواهد یافت که می‎تواند زمینه‎ی خوبی برای مطالعات جدی‎تر باشد. مخاطب حرفه‎ای هم شاید بسیاری از این مباحث برایش بدیهی بوده و تازگی نداشته باشد، اما از همراهی باین گامهای کوچک ضرری نخواهد برد، و لااقل کمترین فایده‎ی آن این است که مرور  و یا یادآوریی خواهد داشت بر بحث‎هایی که شاید مدتها از مطالعه آنها برای او  گذشته باشد.

یک نکته را هم اشاره کنیم که برای تبرک هر مطلب، آن را به عکسی از بزرگان خطه‎ی رمان مزین می‎کنیم، باشد که جوانترها با نام تمثال آن بزرگان هم آشنا شوند. بحث که پیش رفت می‎کوشیم آثاری را نیز به عنوان نمونه معرفی کنیم که هم با متن مطلب مناسبت داشته باشند و هم کار ما را در گزینش این عکس‎ها آسانتر سازند!

گام اول: ریشه‎یابی واژه‎ی رمان

بسیاری  بر این عقیده‎اند که با گذشت زمان، به سبب تغییر و تحولاتی که در ساحت رمان شاهد بوده‎ایم، رفته رفته کار تعریف رمان بسیار دشوارتر از پیش (اگر نگوییم ناممکن) شده است. امروزه باتجربه‎ی شیوه‎های جدید روایی و ساختاری و ایضا آشنایی زدایی و ساختارشکنی‎هایی که در پاره‎ای رمان‎های مدرن و پست مدرن شاهد بوده‎ایم، مرزبندی بر دامنه‎ و وسعتی که رمان در درون مرزهایش جای می‎گیرد، افزوده شده است. این فرض که بر دشواری تعریف رمان تأکید دارد، چندان هم بی‎راه نیست، اما با این حال هنوز هم با اتکاء به برخی ویژگی‎ها و تعاریف می‎توان با ظن قریب به یقین رمان را از غیر آن جدا ‎کرد!  از طرفی این نکته‎ی مهم را باید به خاطر داشت که هرمتنی که داستانی روایت می‎کند، رمان نیست؛ شاید یکی از گونه‎های وابسته و نزدیک به آن، همچون قصه، حکایت و یا خاطره و امثالهم باشد که از نقاط مشترکی با رمان برخوردارند -و مهم‎تر از همه اینکه به نثر نوشته شده و حادثه‎ای را روایت می‎کنند- اما به هرحال رسیدن به مقام رمان ویژگی‎هایی می خوهد که باید از آن برخوردار بود.

معادل رمان در زبانهای خارجی به دو قسم دیده می‎شود، در کشورهای انگلیسی زبان آن را نوول (novel) می‎خوانند که از کلمه ایتالیایی ناولا (novlla) مشتق شده است. این ناولا هم به معنای چیز جدید و کوچک است که در دو مقطع زمانی قبل و بعد از قرن بیستم مصداق‎های متفاوتی داشته است. در قرن چهاردهم به قصه‎های کوتاه و منثوری خطاب می‎شد که دو سه صفحه بیشتر حجم نداشته‎اند و بیشتر دارای مضامین عاشقانه و گاه حول روابط جنسی بوده‎اند که به طنز و یا هزل نوشته می‎شدند، نمونه‎هایش را در دکامرون اثر بوکاچیو یا داستانهای کانتربری می‎توان سراغ گرفت. اما در قرن بیستم بعضی آن را معادل داستان بلند (short roman در انگلیسی) یا رمانک گرفته‎اند، داستانهایی که بین ۵۰ تا ۱۰۰ صفحه حجم دارند و بیشتر حول حوادث و اتفاقاتی دور می‎زنند که شخصیت اصلی داستان را وادار به ستیز و واکنش می‎سازد، همچون مرگ ایوان ایلیچ (تولستوی)، یادداشت‎های زیرزمین (داستا یوسکی) یا پیرمرد و دریا (ارنست همینگوی) البته این آثار مصداق درست رمان کوتاه ( یا novelette ) هستند که در بعضی از فرهنگ‌های ادبی برای آنها پانزده تا سی هزار کلمه و بعضی دیگر سی تا پنجاه هزار کلمه قائل شده‌اند.

در کشورهای غیر انگلیسی زبان هم معادل رمان همین roman است که معرف حضور همه‎ی ما هست. رمان هم مشتق شده از کلمه‎ی رمانس است که قدمتی به مراتب بیش از ناولا دارد و به دوران یونان باستان می‎رسد.

اما رمانس در شکل متداول آن به قصه‎های خیالی منثور و گاه منظومی گفته می‎شود که وقایع آنها با مقدار زیادی اغراق همراه است و مضامین‎شان هم پیرامون ماجراهای عاشقانه و همچنین شرح حوادث سلحشورانه و قهرمانی، دور می‎زند. البته رمانس در دوره‎هابی زمانی مختلف  مصادیق گاها متفاوتی هم داشته که در عین برخورداری نقاط مشترک از تفاوت‎های محسوسی برخوردار بوده‎اند. برای مثال در قرن نخست میلادی رمانس قصه‎های منظوم تاریخی و غیر تاریخی اطلاق می‎شد. در قرون وسطی و به ویژه در سده سیزدهم میلادی رمانس قصه‎های عشقی و پهلوانی بود که  شخصیت‎های آن درباریان و شوالیه‎ها بودند و بعد‎ها کم کم از سده‎ی چهاردهم پای غیر درباریان و مردم طبقه متوسط هم به آن باز شد، اما آن ویژگی‎های سلحشورانه و ماجرهای عاشقانه عجیب و غریب کماکان در آن یافت می‎شد. رمانس اگرچه پیش از دوره‎ی رنسانس رفته رفته در حال پوست انداختن و بدل شدن به رمان بود، اما در دوره‎ی رنسانس نیز می‎توان نمونه‎های منثور و منظوم آن را مشاهده کرد.

اما اینکه چرا ایرانی جماعت از کلمه‎ی رمان استفاده می‎کند و نه نول، یک دلیل ساده دارد و آن اینکه زبان واسطه‎ی اشنایی ایرانیان با این گونه‎ی ادبی، نه انگلیسی که فرانسه بوده است. یعنی در میانه‎ی حکومت قاجار بر این که اولین رمانها به زبان فارسی ترجمه شد، برای این منظور از اغلب از زبانهای غیر انگلیس یو به ویژه فرانسه استفاده شد، خاصه اینکه در آن روزگار زبان فرانسه نه تنها زبان اول دنیا محسوب می‎شده که زبان فرهنگ و هنر هم بوده، و نه در ایران که در دیگر کشورها خانواده‎هایی که می‎خواستند اصالت و سطح فرهنگی خود را نشان بدهند، بچه‎های خود را می‎گذاشتند فرانسه یاد بگیرند!

ادامه دارد…

قسمت بعد: خاستگاه و تبار شناسی رمان

*از همه‎ی دوستانی که به این سلسه مطالب عنایتی نشان می‎دهند، خواهش می‎کنیم، اصول اخلاقی و حرفه‎ای را رعایت کرده و از نقل آن (حتی باذکر منبع) پرهیز  و درصورت تمایل فقط از لینک مستقیم صفحه استفاده کنند.